Кембридж мектебі. Тепе-теңділік проблемасы (А.Маршал). Әл-ауқаттың экономикалық теориясы (А.Пигу)

Кейнс зерттеулеріндегі бір ерекшелік  – оның экономикалық процестерінің негізінде адам табиғатының психологиялық сипаттамасы жатыр. Мысалы, әлемдік дағдарыстың себебін ол капиталистердің көңіл күйінің өзгерісімең яғни оптимистік жағдайдан пессимистікке көшуімен түсіндіруі осының дәлелі.

1929-1933 жылдардағы  әлемдік экономиканың дағдарысы қатардағы экономикасы дамымаған қарапайым елдермен қатар, өнеркәсібі дамыған елдерді де жойқын күшпен соқты.

Бұл кезеңде, яғни XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында әртүрлі экономикалық бағытты жақтаушылар (маркстік ілімді жақтаушылардан басқалары) Сэйдің «әрбір тауар өндіруші өзіне қажеттіні сатып алуы үшін өнімін сатады, нәтижесінде ұсыныс өздігінен сәйкесінше сұранысты тудырады, сондықтан артық өнім өндірісі, жалпы дағдарыс болуы мүмкін емес» секілді тұжырымдамаларының ықпалынан асып шыға алған жоқ. Сөйтіп неоклассиктер теорияларының күштері микроэкономиканы талдауға ғана бағытталды да, мұндай дәстүрлі емес кең ауқымды дағдарыстарды зерттеп, одан шығудың жолдарын көрсетуге дәрменсіздік танытты. Бұл дағдарыстан шығу жолын іздестіру бағыты -макроэкономикалық талдауды қажет етті.

Джон  Мейнард Кейнс (1883-1946) – қазіргі әйгілі ғалым-экономист. Оның ең ірі еңбегі «Ақша, процент және жұмысбастылықтың жалпы теориясы».

Көптеген  экономистердің бағалауынша, Дж. М. Кейнстің «Жалпы теориясы ...» XX ғасырдың экономикалық ғылымындағы жаңа бетбұрысты және елдердің бүгінгі экономикалық саясатын анықтады.

Оның басты  және жаңа идеясы мынада: «рыноктық жүйедегі экономикалық қатынастар әдетте жетілмеген және өзінен-өзі реттелмейді, барынша жұмыспен қамту және экономикалық өсуі тек мемлекеттің экономикаға араласуы арқылы мүмкін».

Дж. М. Кейнстің экономикалық ілімінің зерттеу пәні мен методологиясының жаңалығы мынандай:

1. Микроэкономикалықтан макроэкономиканы талдауды артықша көру, бұл оны макроэкономиканың негізін қалаушы етті және экономикалық теорияда оны өз алдында бөлім етіп шьғарды.
2. «Сұраныс эффектісі» деген концепцияны негіздеді (езінің психология заңы бойынша, яғни мемлекеттің сұранысын ынталандыру).

Сол кезде  «революциялық» деп саналған методологиялық зерттеулері арқылы Дж. М. Кейнс өзінедейінгілерге қарағанда және үстем еткен экономикалық көзқарастарға қарамастан мемлекеттің көмегімен жалақыны қысқартуға болмайды, ол - жұмыссыздықты жоюдың негізгі шарты және адамның психология жағынан жинаққа ұмтылуы тұтынудың өсуін табысқа қарағанда баяу етеді деп тұжырымдайды.

Кейнс бойынша, адамдардың табыстың бір бөлігін  жинақтауға Ұмтылысы оны кемітіп, күрделі қаржы көлемі азайып, ал соңғысы перманенттық табысқа әсер етеді. Ал адамның шекті түтынуға үмтылысы, ол «Жалпы теория» авторының ойынша тұрақты, сондықтан инвестиция мен табыс дәрежесінің әрақатынасын өсіріп отырады.

Айтылғандар Дж. М. Кейнс  зерттеу методологиясын экономикалық өсуде  экономикалық емес факторларға айтарлықтай мән бергенін көрсетеді. Олар:

• мемлекет (өндіріс құрал -жабдықтары мен инвестицияға тұтынушылар сұранысын ынталандыру);
• адамдардың психологиясы (шаруашылық субъектілердің саналы өзара қатынастарының деңгейін анықтайды);

Дж. М. Кейнс  экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуде меркантилистердің әсерін жоққа шьғармады. Олармен оның жалпы пайымдауы анық және мыналардан байқалады:

а) елдің ақша массасын ұлғайтуға тырысуы (арзандату құралы, қарыз проценті ставкасын төмендету және өндірісте инвестицияны ынталандыру);

ә) баға өсуін  қолдау (сауда мен өндірісті ұлғайтуды ынталандыру);

б) ақшаның аздығы жұмыссыздықтың себебі дегенді мойындау;

г) экономикалық саясаттың ұлттық (мемлекеттік) сипатын түсіну; 

Дж. М. Кейнстің «Жалпы теориясында» шексіз үнемшілдік пен қорланудың тиімсіздігі туралы ой байқалады және керісінше, қаржыны көп жұмсау пайдалы, өйткені ғалым бірінші жағдайда тиімсіз өнімділік (ақша) түріне енеді; ал екіншісінде - олар сұраныс пен жұмыспен қамтуды ұлғайтады.

Дж. М. Кейнстің бұл заңының мәні мынада:, «қоғам психологиясы жиынтық нақты табыс өскен сайын жиынтық тұтыну да өседі, бірақ табыстың өскеніндей дәрежеде емес».

Бұл анықтамада оның теориялық - методологиялық позициясы айқын ол бойынша толық емес жұмыспен қамту мен толық емес өткізудің себептері және қоғам психологиясын реттеудің (мемлекеттің) тәсілі, негіздері жатыр. Ал бұның маңызы экономикалық заңдардан кем емес.

Осыдан келіп, оның ойынша, егер экономикалық процеске қатысушылардың психологиялық ұмтылыстары осындай болса, онда жұмыспен қамтуды ұлғайту, оның инвестициямен байланыстылығы туралы заңдар тұтыну игіліктерін өндіретін салаларды ынталандырады, сөйтіп жиынтық жұмыспен қамту ұлғаяды. Және мұндай ұлғаю алғашқы жұмыспен қамтудан артық, өйткені ол қосымша инвестициялармен байланысты.

Инвестицияның көбеюі, осыдан шығатын ұлттық табыс пен жұмыспен қамтудың өсуі - онды экономикалық тиімділік деп қарау керек. Сонғысы экономикалық әдебиеттерде «мультипликатор эффектісі» деп аталып, инвестицияны арттыру қоғамның ұлттық табысын көбейтеді және алғашқы инвестиция өсімінен көп көлемде».

Мұндай жағдайдың  себебін Дж. М. Кейнс «психологиялық заңмен» байланыстырады, оның әсерінен нақты табыс өскен сайын қоғам  оның өскен бөлігін тұтынғысы  келеді.

Бұдан әрі  ол мынадай қорытындыға көшеді: мультипликатор принципі ұлттық табыстың кішкене бөлігін қамтитын инвенстиция толқуы үлкен амплитудаға жеткізетін жұмыспен қамту және табыс толқуын туғызады.

Өзінің зерттеулерінің қорытындысыдеп Дж. М. Кейнс сапалы жаңа экономикалық теория жасағанын айтады. Соңғысы, оның ойынша, «негізінен жеке адам инвестициясына берілген мәселелерге орталықталған бақылау орнатудың өмірлік қажеттігі екенін көрсету еді... Мемлекет өзін басқарушы ретінде тұтынуға бейімділікке ықпал етуі - салық жүйелері арқылы, процент нормасын бекіту және мүмкін басқа тәсілдер арқылы жүргізуге тиіс».

Сондықтан процестерді  мемлекеттік реттеудің тиімділігі Дж. М. Кейнстің ойынша, мемлекет инвестициясын қаржы табудан, халықты толық жұмыспен қамтуға қол жеткізуден және процент сомасын бекітумен байланысты.

Дж. М Кейнс ойлағанындай, мемлекеттік инвестиция жетімсіз болған жағдайда, қосымша ақша шығаруға кепілдеме болуы тиіс, мүмкін болатын бюджет дифицитін жумыспен қамту мен процент нормасын төмендету арқылы алдын алу керек. Былайша атқанда, Дж. М. Кейнстің концепциясы бойынша, сауда процент нормасы төмен болса инвестицияны ынталандыру жоғары инвестициялық сұраныс дәрежесін өсіруге әкеледі, ал соңғылары жұмыспен қамтуды ұлғайтып, жұмыссыздықты жояды. Сонымен бірге өзінің алғашқы шарты деп ақшаның классикалық теориясының мына тұжырымын айтады: шындық өмірде «қолданылмаған ресурстар толық қолданылған жағдайда ақша өсуіне сәйкес, бағалардың жоғарылауы кезіндегі түрақты бағаның орнына біз факторларды қолданудың кебеюіне қарай үздіксіз өсетін бағаны аламыз».

Осымен байланысты М.Блауг былай деп жазады: «Кейнс үшін толық жұмыспен қамту процент ставкасы мен жалақының дұрыс арақатынасына тәуелді және екіншісін қысқартқаннан гөрі біріншісін төмендеткенде мүмкін. Кейнс бойынша, жұмыссыздықттың басты себебі - процент мөлшерлемесінің ұзақ мерзімде де жоғары болып қалуында».

Блауг бойынша, «Кейнстеориясына сәйкесақша массасын екі есеге өсіру баға деңгейін екі есеге жоғарылатады, бірақ процент мөлшерлемесіне ықпал етеді... өйткені ақшаға кейнсиандық сұраныс қызметі, айталық спекулятивтік (алыпсатарлық) қызметі, ақша иллюзиясын (сағымын) немесе жеке-дара адамдардың кез келген номиналды ақша қалдығына реакциясын ескереді».

2. Жаңакейнсшілдік. Кейнсшілдіктің соғыстан кейінгі эволюциясы: 2 тенденция.

Қазіргі кейнсиандық  бағытта екі тенденция басым -американдық (АҚШ экономистерінің есімдеріне сәйкес) және европалық, көбіне француз экономистерінің зерттеулеріне байланысты.

Дж. Кейнс  ілімін американдық жалғастырушылардың ішінде көбірек аталатындары -Э. Хансең С.Харрис, Дж. Кларк және т. б.

Олар Дж. Кейнс  іліміне сүйене отырып, халықтан алынагын салықты көбейтуге (25% дейін және одан да жоғары), мемлекеттік займ көлемін өсіруге және мемлекет шығынын жабу үшін ақша шығару керек (мейлі икфляция мен мемлекеттік бюджет дефициті көбейсе де) дейді.

Тағы бір  кейнсиандық қосымша - перманенттік реттеуді (ауыстыру), жеке және мемлекеттік инвестицияны шығындарды маневр жасау тәсіліне жұмсау және ол экономикалық конъюктураға тәуелді болуын ұсынады. Мысалы, экономика өсуі кезеңінде инвестиция шектеледі, ал төмендегенде, құлдырағанда - ұлғаяды (бюджеттік дефицитке қарамастан).

Ең соңында, егер Дж. М. Кейнс өз теориясында мультипликатор принципіне сүйенсе және ол табыстың өсуі инвестиция өсуінің төмендеуімен жүрсе, АҚШ-та (Э. Хансен теориясы бойынша) қосымша принцип - акселератор принципі ұсынылады. Ол бойынша, табыс өсуі нақты жағдайда инвестицияны да өсіреді. Қосымшаның мәні - құралдардың кейбір турлері - машиналар, механизмдер өндірісте узақ мерзім істейді және оларды күту технологиялық жағынан өндірісті ұлғайтады: қажет құралдарға немесе машиналарға нақтьі сұраныс көп, инвестицияға да сұраныс өседі.

Франциядаға экономистері (Ф. Перру және т.б.) Кейнстің ссуда процентін реттеуді жаңа инвестицияны ынталандыру құралы деп қарауды міндеттемеді. Олар мемлекеттік меншіктің үлесіне басым корпорациялар қоғамдағы реттеуші, беделді күш санап, инвестиция процесінің азаймауының анықтаушы құралы ретінде экономиканы жоспарлаудың индекстік тәсілін қолдануға көп  көңіл бөлді. Сонымен бірге индикативтік жоспарлауды қоғамдық шаруашылықтың тек мемлекеттік секторы үшін міндетті, ұзак мерзімді болжам жалпы экономиканың ұзақ мерзімдегі міндеттерді жүзеге асыруға қолдануды ұсынды. Индикативтінің альтернативі ретіндегі императивті жоспарлау директивті, социалистік деп қаралып, бұған жібермеуді тапсырды.

ХХ-ғасырдың 50-жылдарында Дж. М. Кейнс пен оның негізгі экономикалық ілімін жақтаушылар мемлекеттік реттеудің (стихиялы рынок жағдайында сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдігі жоқтығы) қажетті идеясын жаңа теорияның - экономикалық өсудің тұрақты қарқынын қамтамасыз ететін механизмді жасаудың алғы шарты деп санады. Нәтижесінде өсудің неокейнсиандық теориясы пайда болды. Бұл теория мультипликатор - акселератор жүйесін есепке алуға және қорлану мен тұтыну байланысын сипаттайтын экономика модельдеріне (үлгілеріне) негізделген. Аталған теорияның басты өкілдері - Массачусетс технологиялық институтының профессоры Евсей Домар (1914ж.) және Оксфорд университетінің профессоры Роберт Харрод (1890-1978). Олардың теориялары (үлгілері) мынандай жалпы шешімді біріктіреді: экономикалық өсудің тұрақты қарқыны мұнда еңбек ресурстары мен өндірістік қуаттарды толық пайдалану мүмкін болады. Харрод - Домар үлгісінің тағы бір тұжырымы - ұзақ мерзімдегі тұрақтылықта табыстағы жиынтықтың үлесі мен күрделі қаржының орташа тиімділігі сияқты параметрлерді мойындау. Теорияларындағы үшінші ұқсастық - екі авторда да динамикалық тепе - теңдік пен тұрақты өсу автоматты түрде жүрмейді, ол мемлекеттік саясаттың тиісті нәтижесі, яғни экономикаға мемпекеттің белсенді араласуы. Е. Домар және Р. Харрод үлгілеріндегі ерекшеліктер модельді құрудың бастапқы позицияларындағы кейбір айырмашылығында байқалады. Айталық, Р. Харрод моделінің негізіне инвестиция мен жинақтың тепе - теңдігі жатса, Е. Домар үлгісінде -ақшалай табыс (сұраныс) пен өндірістік қуаттардың теңдігі алынған. Әйтсе де Е. Домар мен Р. Харродтың инвестицияның табысты өсіруде, өндірістік қуаттарды ұлғайтудағы айтарлықтай әсеріне сенімдері бірдей. Олардың ойынша, табыстың өсуі жұмыспен қамтуды ұлғайтады, соңғысы өндіріс қуаттарының бос тұруын, жұмыссыздықты азайтады. Авторлардың мұндай көзқарастары кейнсиандық концепциясы - экономикалық процестердің динамикасы мен сипаттар_ь инвестиция мен жинақтар арасындағы пропорцияларға байланысты, яғни біріншінің басымырақ өсуі - баға дәрежесін көтереді, ал екіншісі - кәсіпорынның бос тұруының, жұмыспен қамтудың толық болмауының себебі.

Дж. Кейнстің жалпы теориясын Батыс елдерінде тәжірибеде жүзеге асыру оларды социалистік ориентацияға әкелді. Өкінішке орай, әрбіреуі мұны өздерінің жалпы мемлекеттік бюджет тапшылығын көбейту арқылы жасайды. Батыс елдерінің бюджет тапшылығы өте көп. Мұндай саясаттың тағы бір кемшілігі - инфляцияның жоғарылауы. Орталық банк жүйесі үкіметтің тұтыну қажетін қанағаттандыру үшін ақша массасын тұрақты көбейтеді, ал бұл инфляцияға әкеледі. М. Блауг бойынша, бұл проблемалар табиғи процесс, өйткені Кейнстің экономикалық теориясының мақсаты - назарды қоғамдық жұмысқа буру, ал теориялық негіздеуді жалақыны төмендету арқылы жұмыссыздықты жоямыз дегендерге қалдырды.

3.Солшылдық  жақты кейнсшілдік. Монополистік  бәсеке теориясы

XX ғасырдың басында еркін бәсеке экономикасының монополистікке айналуы Еуропа континентінде едәуір күшейді. Мұнда АҚШ сияқты экономикалық либерализм идеялары, яғни толық еркін сауда (фритредерство) және экономикаға мемлекеттің араласпауы сияқты басқа да ережелері өз әрекетін тоқтатып, шындыққа сәйкес келмеді. Шаруашылық өмір мен бизнесті монополистік ұйымдастырудың күшейуі 1924-19ЗЗжж. әлемдік экономикалық дағдарысқа әкелді. Мұндай жағдайда, будан 100 жыл бұрын таза зкономикалық теорияның өкілдері -бастапқыда классикалық, одан кейін маржиналистер арқа сүйеген Ж. Б. Сэйдің «нарық заңы» өзінің мәнгілік маңызын жойды. Институционалистер зерттеген жетілмеген бәсеке проблемасын неоклассиктер мойындады. Соңынан белгілі болғанындай, шаруашылық субъектісінің монополистік құрылымдарында көрінген жетілмеген бәсеке проблемасын неоклассик экономистері ілімдерінің өкілдері - Гарвард университетінің профессоры Э. Чемберлин және Кэмбридж университетінің профессоры Дж. Робинсон бір мезгілде зерттеген. Олардың теориялары XX ғасырдың ғалым экономистерінің сөзсіз жетістіктері болып саналады.

1933 жылы Атлантика  жағалауының бір жағында Э.Чемберлиң екінші жағында Дж. Робинсон өздерінін, «Монополистік бәсеке теориясы» мен «Жетілмеген бәсеке теориясы» атты еңбектерін жазды.

Шығармаларыныңжалпы айырмашылықтарына қарамастаң нарықтық механизмнің еркін бәсекені бузатын жағдайларды терең талдауы мен әрекеттерді зерделеуі оларды біріктіреді. Айталық, екі автор рыноктық бағаның рынокқа қатысушылардың ужымдық әрекеті арқылы құрылмайды, өйткені тауарлы өнімнің бірдей еместігі сатып алушылардың баға туралы тольіқ информация алу мүмкіндігін жойып, өндіруші фирмалар өзара бәсекелесе алмайды, тиімді қызмет болмайды дегенді алға тартады.

Басқаша айтқанда, Э. Чемберлин мен Дж. Робинсон бейнесінде неоклассиктер экономикадағы тепе - теңдіктің бұзылуының негізгі себебін бұрынғыша экономикалық ортадағьі «категориялар» мен «заңдарда» іздейді. Ал институционалистердің түсінігінде жетілмеген бәсеке экономикалық өсудегі «адамдық фактордың» нәтижесі. Олар қоғамдық дамудың әлеуметтік - психологиялық және басқа проблемаларын, соның ішінде экономика саласында да туғызады.