Кембридж мектебі. Тепе-теңділік проблемасы (А.Маршал). Әл-ауқаттың экономикалық теориясы (А.Пигу)

   50-60 ж. жұмысында  Герцен мен Огарев буржуазиялық  саяси-экономиканы сынап, оның  таптық сипатын және капиталистік  эксплуатация үшін қорғаншылық қызметін ашты. Олар капитализмді зерттеуге қосқан А.Смиттің және Д.Рикардоның ғылыми үлесін жоғары бағалады. Олар жаңа саяси экономиканың қажеттілігін негіздеді. Ол еңбекші халықтың мүддесі үшін, олардың хал-жағдайының жақсаруына және эксплуатациясыз жаңа қоғамды құруға қызмет көрсететін еді.

Шаруалар социализмі

   А.И.Герцен мен  Н.П. Огаревтің социалистік ілімі  біршама жағдайларды ескере отырып  құрылды: Россиядағы шаруалардың  азаттық күресі, батысевропалық  утопиялықсоциализмге сынмен қараудың  әсері т.б. 1848 ж. революциядан кейінгітәжірибе және әркез дамып отырған жұмысшылардың таптық күресі оларды бай филантроптарға арқа сүйемеуге үйретті. Олар батысевропалық утопиялық социализмді өзінің теориясын практикалық түрде жүзеге асыруға қабілетінің жоқтығына қарап сынады. Бұл тәжірибе оларды сонымен қатар социализм қоғамның ең қаналған қабатының таптық күресінде тууы керектігіне үйретті. Шыны керек 60 ж. аяғына дейін олар пролетарияттық революциялық ролін жете бағаламады және керісінше орыс шаруаларының социалистік қайта өзгертулерге қабілетін асыра бағалады. Нақ орыс шаруалары кейін бүкіл батысты қамтитын революция өртін бастайды деп санады. Олар социализмнің кейін “шаруалар социализмі” теориясын атап алған өзіндік социализм теориясын құрды.

   Бұл теорияның  жіберуші пункті қауымды жаңа  қоғамның шеткі ғимараты деп  тану болды. Герцен мен Огаревтің  пікірі бойынша Европада капитализм  қауымдық тұрмыс пен еңбектің  алғашқы формаларын бұзды, сондықтан  мұнда жұмысшыларға өндірістің  қоғамдануы жұмысшы қауымы үшін жаңа алғышарттар тудырғанша күтуге тура келеді. Ал Россияда ол кезде шаруалар қауымы болды, олардың санауынша, осы қауым социализмге жетудің алғашқы алғышарты ғана емес, сонымен қатар оның дайын формасы болуы тиіс.

   Бұл кезде Герцен  мен Огарев орыс қауымының ыдырай бастауының шынайы себептерін түсінбеді. Алайда шаруаларды жермен босату идеясы шаруалардың революциялық мүддесіне қызмет етіп, Россияның 60 ж.-да прогрессивті болды. Герцен мен Огаревтің тағы бір қателігі, олар орыс қауымын орыс тарихының жүрісінен даралап алып қарады, және капитализмнің дамуын сезбеді.

   А.И.Герценнің  социалистік дүниетанымының эволюциясында  аяқтаушы этапты “Письма к старому товарищу” (1869) көрсетеді. Бұл шығармасында ол еңбекшілердің босануын пролетариаттық топтық күресімен байланыстырады. Ленин айтқандай бұл хаттар Герценнің “Бакуниннің анархизмінен түбегейлі арасын үзіп, өзін көңілін Маркс басқаратын интернационалға аударғанын” көрсетеді. Алайда пролетарлық ғылыми социализмге деген жолды ол аяғына дейін жүріп өте алмады. Герцен мен Огарев өмір сүрген тарихи және  экономикалық жағдайлар оларға пролетариаттық тарихи ролін түсінуге мүмкіндік бермеді. Олардың “шаруалар социализмі” утопиялық социализмнің бір түрі болды.

   Дегенмен 50-60 ж.  А.И.Герцен мен Н.П.Огаревтің социалистік ілімі үлкен маңызға ие болды. Олар шаруалардың революциялы қозғалысына, помещиктік және самодержавиелік қанаудан босатуға қызмет еткілері келгендерге бағдарлама ұсынды және Россиядағы крепостнойлықтың санын дамытуда жалғастырды.

Жоғарыда  аталған мемлекет, шіркеу кызметкерлері мен ғылыми зиялы кауым Ресейдегі крепостниктік, феодалдык катынастарды жақтап, ия сынаумен катар, бүкілресейлік рынок псіг манфактуралык тәсілдің ықпалын сезді, олар туралы ой-пікірлер танытты.

XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында антикрепостниктік экономикалык реформа Ресейде қанат жайды. Айталык, А.Н.Радищевтің экономикалық реформасы жерге крепостниктік кұкық пен протекционистік кеден саясатын қамтыды. Н.С.Мордвинов, М.Сперанский сиякты үкімет кайраткерлері Ресейді куатты аграрлы-индустриальды елге айналдыруды, реформаны акша айналысы, несие мен бюджет, салық саясаты мен сот мекемелерінен бастауды ұсынды. Н.Мордвиновті Ресейдің классикалық экономикалық мектебінің өкілі болса, М.Сперанскийдің көзқарасы оның либерализмнен консерватизмге ауысу эволюциясын көрсетті.

Фермерлік шаруашылықты, мемлекеттік несиені кеңейту реформасын Н.Тургенев, жерге меншікті экспроприациялауды Н.Чернышевский жақтады. Осы кезендегі аграрлық реформаны (1907-1911 ғғ.) жұзеге асырушы Петр Аркадьевич Столыпин туралы әдейі айтқан жөн. Ол Ресей үкіметінің премьер-министрі және ішкі істер министрі болып істеді. Ал оның Ресейдегі аграрлық реформасының маңызы тек орыс шаруасына байланысты емес, сонымен қатар шет аймактардағы халықтар өміріне оң, теріс әсерлері аркылы бағалануы тиіс. Осы кезде Ресейдің экономикалық ғылымына, ондағы ой-пікірлердің калыптасуына марксизмнің орны ерекше болды. Сондыктан XIX ғасырдың бас кезіндегі Ресейдін экономикалық ілімін түзуде, рыноктық реформалардың проблемаларын зерделеуде С.Витге, М.А.Бакунин, Г.В.Плеханов, М.И.Туган-Барновский және В.И.Ленин көп еңбек сіңірді.

Нақтылап  айтсак, марксист М.И.Туган-Барновский, О.Б.Струве, С.Н.Булгаковтардың экономикалык доктриндері, төңкерісшілер - П.Лавров, П.Ткачев, М.Бакуниндер, либералистер — Н.Даниэльсон мен Н.Михайловскийлер болды. Ал Ресейде марксизмнің экономикалық идеяларын кеңінен насихаттап, жүзеге асыруда Н.Н.Зибердің, Г.В.Плехановтың, В.И.Лениннін еңбектері зор еді. Қазақ оқырмандарына жоғарыда аталған экономист-қоғам қайраткерлерінің көбі таныс. Сонда да солардын. ішінде әлі де отандастарға олардың экономикалык білім-танымына, біздің ойымызша, үлкен әсер ететін орыс халқының философы, экономисі, публицисі, тіпті діни көзкарастары болған Сергей Николаевич Булгаков туралы хабар бергіміз келеді.

Интеллектуалдық өмірбаяны - Н. С. Булгаков (1871 - 1944) Орлов губерниясының священник отбасында дүниеге келеді. Негізгі еңбектері: "О рынках  при  капиталистическом производстве"  (1897)," Капитализм и земледелие" (1900), "От марксизма к идеализму"(1904), "Краткий очерк политической экономии: основные черты современного хозяйственного строя" (1906), "Очерки по истории экономических учении" (1917). Еңбектерінің аттарынан көрініп отырғанындай, С.Н.Булгаковтың әлеуметтік-экономикалық көзқарастары қоғам өмірінің барлық саласын қамтыған. Мамандығы   заңгер   болғанымен,   экономика,   әсіресе, экономикалық ілімдер тарихы туралы шығармалары оның есімін әйгілі етті. "Краткий очерк политической экономии: основные черты современного хозяйства" (М.,  1904) деген еңбегінде Булгаков С. Н. Ресей капитализмін отаршылдық та, экспорттық  те ел емес, бюрократтық деп ерекшелейді. Ресейдің экономикалық

басқаруының барлық факторлары бар: территориясы, табиғи байлығы, халыктың көптігі. Оған сыртқы рыноктың керегі жоқ Бірақ экономикалық саясатты түбірінен өзгерту керек. Ол үшін шаруаларға кедергі болған бюрократтарды жойып, Франциядағы физиократтардың үлгісіне көшуді ұсынады: шаруалар жарлы болса, өнеркәсіп кедей, қазына нашар және ол өнеркәсіпті ынталандыруды   да   халықтың   әл-аукатын   көтерумен байланыстырады.

С. Н. Булгаков "Очерки по истории экономических учений" н Іси Іпығармасының кіріспесінде саяси экономиянын. міндеттерін негіздеп, экономикалық ілімдер тарихын оқытудың қажеттігін маңызын дәлелдейді. Оның анықтауы бойынша, саяси экономия шаруашылыктың нақты жақтарын, ал философия шаруашылыктың құндылығын зерттейді. Тарихты – адамның өзін-өзі түсіну құралының мағынасы деп, С. Н. Булгаков мұның тәжірибедегі нәтижесі — рухани азаттықтың маңыздылығы деп түсінеді. Бұл әсіресе, шаруашылықта дұрыс сияқты. Айталық, өмірдің экономикалық жағында заман қысымы қатты, оны бірден түсініп, бағалау оңайға түспейді, Сондықтан С. Н. Булгаков тарихи зерттеуді ұсынады: рухани экскурс жасап, экономикалық идеялардың дамуын терең зерттеуді қалайды

1917 жылы жарық  көрген "Христианство и социализм"  деген еңбегінде С. Н. Булгаков социализмді жақтаушылардың адамнын рухани мәніне селқос карағанын сынап, олардың мұны табиғат пен коғам құрылысымен ауыстырғанын кіналайды. Адам туралы социалистік ілімді христиандық сеніммен салыстырады. Мұнда Р. Оуэн мен К. Маркстің пікірлерін талдайды. Социализмнін. қайшылықтарына токталып, жеке-дара адамның, оның жеке басының жойылып кетуінен сактандырады. Сөйтіп, ол социализм тұсындағы мына сүрақтарға жауап іздейді: адам дегеніміз кім, оның адам табиғаты, адамзат қоғамы, прогресс неге әкеледі, тарихтың мағынасы. Міне, осы категориялардың анықтамаларын іздейді. Адамнын. мешандық қасиеттерін сынайды.

"Өтпелі  кезең" мен социализм туралы  концепциянын негізін қалаушылар Н.Бухарин, И.Сталин және В.Ленин болды. Н.Бухарин 1920 жылдың бас кезінде өзінің "Өтпелі кезен экономикасы" деген еңбегінде мынадай теориялық мәселелерді зерттеді:

• трансформациялық процестердің жалпы теориясы;
• коммунистік құрылыстың жалпы алғышарттары;
• коғамдық трансформациялық процесіндегі қала мен ауыл;
• өндіргіш күштер, төңкерістің шығындары мен техникалық төңкеріс;
• өтпелі кезеңнің жалпы ұйымдык түрлері;
• пролетариат диктатурасы тұсындағы өндірісті баскару жүйесі;
• өтпелі    кезеңдегі    капитализмнің    экономикалық категориялары;
• өтпелі кезендегі экономикадан тыс күш көрсету;
• әлемдік революциялық процесс және коммунизмнің әлемдік жүйесі.

Келтірілгендер  Н. Бухариннің экономикалық көзкарасының терендігін, ауқымының кендігін көрсетеді. Ол алдымен өтпелі кезеңнің обьективтілігін, яғни ескі коғамның, оның мемлекетінін ең төменгі сатысына дейін өзгеретінін және мұның басты себебі өндірістік қатынастардағы төңкерістен басталатынын дәлелдейді. Бұдан кейін ол өтпелі кезеңнін негізгі белгілерін талдайды. Пролетериат төңкерісінің бейбіт жолмен өтеді деп сенгендердін катты қателесетінін айтты.

Өзінің зерттеулерінде Н. Бухарин көбіне марксистік методологияны басшылыққа алады және оның мына үш сипатын айтады: объективтік қоғамдык. көзқарас; материалдық-өндірістік тұрғыдан бағалау; мәселені диалектикалық-тарихи тұрғыдан кою. Бірінші тәсілде қоғамдык мүддені жеке адам, жеке шаруашылықтан жоғары қоюды ұсынды. Жекелеген шаруашылықты, жеке адамды "атом" Робинзонада деп қарап, қоғамнан тыс өндіріс — "өтірік" деп санайды. Материалдық-өндірістік тұрғыдан карау өндірісті экономикалық өмірдің басқа салаларынан басымдылығына әкеледі, қоғам жүйе ретінде қаралып, оның материалдық жағдайына ұласуына мән беріледі.

Диалектикалық-тарихи тәсіл қоғамды, оның ерекше тарихи түрлерін қарайды, ал жалпы даму зандарының нақты көріністері қоғамдық формацияларды білдіреді. Мысалы, К. Маркс капиталистік өндіріс қатынастар жүйелерін қарастырады.

Өтпелі кезеңді  ескі өндірістік катынастарды жаңамен алмастыру деп түсінген Н. Бухарин, оның революциялық процесс, күш көрсету арқылы жүретінін ескертеді. Және мұнда әлеуметтік күштеу мен мәжбүр ету экономикалық қызметі болады. Ол екі түрде — объективті дамыған экономикалык, қатынас экономиканы өркендетеді, не болмаса осы дамумен қайшылықта болып, оған кедергі жасайды. Өтпелі кезенде пролетариат үстемдігі анық ол мыналармен күрестен көрінеді:

1. паразиттік   таптармен   (помещиктер   және   т.   б.)буржуазиямен;
2. сауда капиталистерімен, алып-сатарлармен, банкирлермен;
3. әкімшіл бюрократтармен,  мемлекет аппаратымен, генералдармен;
4. буржуазиялык. кәсіпкерлермен (трест, синдикат), ресми маман бюрократтармен (әскери, дін);
5. техникалық интеллигенциямен (инженер, агроном, журналист);
6. офицерлермен;
7. ірі шаруамен;
8. орта, ұсак. қала буржуазиясымен;
9. діншілдермен.

Өтпелі кезеңнің жалпы үйымдык түрлеріне Н. Бухарин мыналарды жатқызды: мемлекеттік капитализм; социалистік диктатура жүйесі; социализация; национализация; муниципализация; баска да қоғамдастыру формалары. Н. Бухариннің экономикалық көзқарастарында әлемдік экономикалық процестер де үлкен орын алды. Әсіресе, әлемдік шаруашылық жүйесіндегі тепе-тендік, дүниежүзілік революциялық процесс, коммунистік төңкеріс, мемлекеттік пролетариат пен мемлекеттік буржуазияның карым-катынастары, коммунизмнің әлемдік жүйесі зерделенеді.

Ресейдің экономикалык тарихында П. Б. Струвенің орны ерекше. Оны мына еңбектері дәлелдейді: " Критические заметки к иопросу об экономическом развитии России" (1894), "Хозяйство и цена: критические исследования по теории и истории хозяйственной жизни" (1913), "Историческое введение в ІІолитическую экономию" (1916), П. Б. Струвенің жоғарыда аталған және басқа шығармаларында теориялық категориялар мен түсініктер түрлі елдердің шаруашылық өмірлерінің нақты деректерімен, мысалдарымен зерделенеді. Осылардың негізінде Струве саяси экономия фактілерді зерттеп, суреттеуі тиіс дегенді ұсынады. Оның ойынша, экономикалық ғылымның басты категориясы — баға. Себебі, баға — нақты факт, көрініп тұрған кұбылыс, осылардың негізінде барлык. экономикалық шындық құрылады.

Өтпелі дәуір мен социализм теориясы И. В. Сталиннің, көбірек Н. И. Лениннің көзқарастарында терең зерттелген. Ол түста жономикалық ой-пікірлер, көзқарастар партия съездерінде, ІІяеологиялык таластарда қызу талқыланады. Айталык, 1918 жылы РКП  VII төтенше съезінде Ленин: біздер, Россия капитализм мсн социализмге өтудің бастапқы сатысында түрмыз, қанша саты, кс існ. болатынын білмейміз, білуімізде мүмкін емес деп ескерткен .

Өтпелі кезеңнің социализмге аяқ басуының мынадай  жолдары  анықталды:

- 1930 ж. — "кімді-кім" жеңеді деген сүрақ социализмнің пайдасына шешілді, советтік қоғамның социализм фазасына нақты өтуі басталды;

• 1932 ж. — социализмнің іргетасы қаланды, қала мен ауылдың мәселесі ленинше шешілді;
• 1936 - 1937 жж. — социализмнін экономикалык іргетасы қаланды, тиісті кондырмалар қүрылды. Партияның XVIII съезі ССРО-да 2-ші бесжылдық жоспардың орындалуы (1933 - 1937) 
  коммунизнің бірінші фазасы - социализм жүзеге асқанын бекітті. Өтпелі кезең мен социализмнің теориялық мәселелері көптеген  ғалымдардың мемлекет кайраткерлерінің интеллектуалдық күш-аперіп білімін,  тәжірибесін жұмсауды талап етті. Мүның  арасында жалпы Ресейдің экономикалык ғылымы дамып қана қоймай, оның теориялык. негізі — саяси экономия, әсіресе, социализмнің экономикалык ілімінің тарихы калыптасты. Бұдан бұрынғы прогресшіл ой-көзқарастарды жинақтай келіп, Н. Бухарин, В. Ленин және В. Сталин экономикалык. теорияға айтарлықтай өз үлестерін қосты. Мысалы, 1952 жылы жарияланған И. В. Сталинның "ССРО-дағы социализмнің экономикалық проблемалары" деген еңбегі политэкономияның анықтамасын ғылыми тұрғыдан талдаудың ғылыми негізі болды. Мұнда И. Сталин Л. Ярощенко дегеннің саяси экономия пәніне көзқарасын қатты сынайды.