Кембридж мектебі. Тепе-теңділік проблемасы (А.Маршал). Әл-ауқаттың экономикалық теориясы (А.Пигу)

 Кондратьев 140 жылдық кезеңнің маңызды экономикалық  көрсеткіштердің уақыттық тізбектерін  талдады. Мәліметтерді талдаудың  нәтижесінде 48-55 жылдық ірі кезеңдік  циклдардың болуының тенденцияларын  анықтады. Бұл циклдар көтерілу мен төмендеу фазаларды кіргізетін.

Кондратьев  ұзақ циклдің ұзақтылығы өндірістік және инфрақұрылымдық ғимараттардың  орташа өмірлерінің уақыты мен (шамамен 50жыл) анықталынады деп сенетін.

Экономикалық  циклдардың динамикасында Кондратьев белгілі заңдылықтарды шығарды. Көтерілу фазасы, оның пікірі бойынша келесі жағдайларда басталады:

• Жинақтаудың жоғары интенсивтілігінде;
• Ұсыныстың салыстырмалы молшылығы және ссуда капиталының арзандығы;
• Құатты қаржы және кәсіпкерлік орталықтардың иелігіндегі оның айналуы;
• Капиталды жинақтауды және ұзақ мерзімдік орналастыруды ынталандыратын тауарлық бағалардың төмен деңгейі.

 Егерде  осы жағдайлар қалыптасса, онда  ірі инвестициялар жетерліктей  рентабелді болады.

Төмендеу  фазаға ауысудың импульсы ретінде ссудалық процентті көтеругес әкелетін суда капиталының жетіспеушілігі соңғы нәтижеде шаруашылық белсенділіктің баяулауына және бағалардың төмендеуіне әкеледі.

Жоспар мен  рыноктың арақатынастары туралы нанымды  ғылыми пайымдау жасағандардың қатарына Е. Преобреженский, Г. Сокольников, А. Юрловскийлерді жатқызуға болады. Рыноктағы конъюктура және экономикалық өсу туралы терең талдаулар, тың ғылыми ой-пікірлер айтып, экономикалық ілімдер тарихьнда айтарлыктай із қалдырған, есімдері әлемге әйгілі Ресей экономистері — Н. Кондратьев, А. Богданов, Р. Базаров, В.Громан, С. Струмиллин, А. Чаяновтар еді.

Осы кезде  оптимальді жоспарлауға экономикалық-математикалық тәсілдерді кеңінен қолданған бір топ Ресей экономистерін — Е. Слуцкий, В. Немчинов, В Новожилов, А. Канторовичтерді тек отандық ғылым ғана емес, сонымен қатар дүние жүзі экономикалык ғылымы мойындап, Л. Канторовичке Нобель сыйлығын берді. Социалистік экономиканы және коммунизмді кеңінен кұруды, реформалауды негіздеуде Н. Хрущев, Л. Брежнев, М. Сусловтардың да енбектерін атаған жөн.

А.В.Чаянов (1888-1937) Оның қызығушылығын тудыратын  мәселелер  – ресей экономикасында өтіп жататын  процесстерді зерттеу, отандық ауыл шаруашылығындағы әлеуметтік –экономикалық  қатынастардың спецификасы. Ғалымның басты зерттеу пәні – жанұялық-еңбектік шаруа шаруашылығы

Чаянов классикалық  саяси экономикалық теорияның шаруа  шаруашылығына пайдалынуының мүмкін еместігін дәлелдеді, оған капиталистік емес мативация тән болды. Чаяновтің  зерттеулері келесі қорытынды жасауға  мүмкіндік берді: шаруа шаруашылығы  фермерлік шаруашылықтан өндіру мотивімен ажыратылады: фермер пайдалылық критерийді басшылыққа алады, ал шаруа шаруашылық – ұйымдастырушылық-өндірістік жоспарды басшылыққа алады,  яғни еңбек балансының, ақша бюджетінің, уақыт бойынша және әртүрлі салалар мен қызметтің түрлерінің, ақша құралдары мен өнімнің айналысының жиынтығын. Оның пайымдауы, шаруа жанұясын өндірістің рентабельділігі қызығушылықты тұдырмайды, оны жалпы табыстың өсуі, жанұяның барлық мүшелерінің тең жұмыспен қамтылуы қызықтырады.

Чаянов шаруа шаруашылықтардың тұтынушылық табиғаты туралы тезисті нақтылағанда шекті пайдалылық теорияны қолданды. Шаруа шаруашылықта өндірісті көбейту табиғи шектің бар болуын пайымдады. Бұл шек еңбектің шекті шығынының жүгі алынатын сомманың шекті пайдалылықтың субъективті бағалауына тең болған пайда болады. Шаруа шаруашылығы өзінің жанұясы үшін барлық қажеттіліктерін алғанға дейін өзінің кұшін сол шеккешейін шығарады. Шаруа шаруашылығы теориясы мен Чаяновтің кооперациялау теориясы байланысты. Ресей үшін жекелеген шаруа шаруашылықтардың ірі шаруашылықтармен кооперативтік түрде үйлесуі оптималды болады, деп есептейді.

Оның пікірінше  кооперация қызметтің әртүрлі формалары  мен түрлерін біріктіре алады. Бұл  жерде жанұялық шаруашылықтар дақылдарды және малдарды өсіру процесті жүзеге асырады. Қалған барлық операцияларды, оның ішінде өнімді өндеу, оны тасымалдау, өткізу, несиелеу, ғылымның қызметі кооперативтік ұйымдармен жүзеге асырады, деп ойлаған.

Аграрлық  мәселелерге, әсіресе кооперация теориясына  белгілі ресей экономисі Н.Кондратьев те (1892-1938) назар аударды. Кондратье эссер партиясы көзқарастарын жақтады.Олардың ой пікірлері жердің барлық еңбекшілердің меншігі деген көзқарасында негізделеді. Осы партияның өкілдері жерді социалдандыруды талап етті, яғни оны белгілі бір тұлғалардың жеке меншігінен алып қоғамдық иелікке беріп демократиялық ұйымдасқан қауымдарға пайдалануға беру керек.

Кондратьев  барлық жерлерді жалпы халықтың игілігі  жағдайына көшіруді ұсынды. Кондратьев, бірақ та, еңбектік шаруашылықтар  өздігінен өзі экономикалық болашаққа көзделмегенін, мемлекеттің мүдделері үшін дамуға мақсатталмағанын айтады. Осы формалардың шектеулілігін ол кооперация арқылы жоюға болады. Оның пікірі бойынша кооперация екі плюске иеленеді: пайдаға басымдылықтың болмауы; жоғары еңбек өнімділігін қамтамасыз ету мүмкіншіліктің болуы.

Бірақта Н.Д.Кондратьевке әлемдік әйгілілікті өзі құрған конъюнктураның үлкен циклдардың теориясы әкелді. Бұл теория «Соғыс уақытында  және одан кейін әлемдік шаруашылық пен оның конъюнктурасы» атты мақалада айтылған, ол халық шаруашылықтың даму тенденцияларын айқындауға тырысты.

Кондратьев 140 жылдық кезеңнің маңызды экономикалық көрсеткіштердің уақыттық тізбектерін  талдады. Мәліметтерді талдаудың нәтижесінде 48-55 жылдық ірі кезеңдік циклдардың болуының тенденцияларын анықтады. Бұл циклдар көтерілу мен төмендеу фазаларды кіргізетін.

Кондратьев  ұзақ циклдің ұзақтылығы өндірістік және инфрақұрылымдық ғимараттардың  орташа өмірлерінің уақыты мен (шамамен 50жыл) анықталынады деп сенетін.

Экономикалық  циклдардың динамикасында Кондратьев белгілі заңдылықтарды шығарды. Көтерілу фазасы, оның пікірі бойынша келесі жағдайларда басталады:

• Жинақтаудың жоғары интенсивтілігінде;
• Ұсыныстың салыстырмалы молшылығы және ссуда капиталының арзандығы;
• Құатты қаржы және кәсіпкерлік орталықтардың иелігіндегі оның айналуы;
• Капиталды жинақтауды және ұзақ мерзімдік орналастыруды ынталандыратын тауарлық бағалардың төмен деңгейі.

 Егерде  осы жағдайлар қалыптасса, онда  ірі инвестициялар жетерліктей  рентабелді болады.

Төмендеу  фазаға ауысудың импульсы ретінде ссудалық процентті көтеругес әкелетін суда капиталының жетіспеушілігі соңғы нәтижеде шаруашылық белсенділіктің баяулауына және бағалардың төмендеуіне  әкеледі.

Ресейдің  экономикалық ілімінде, қала берді  ССРО-да көп ғылыми талас тудырған пролема — жоспар мен рыноктың аракатынасын анықтау. Жаңа экономикалық саясат, алғашкы кезендегі жоспарлау мен рынок бір-біріне қарама-карсылықта қаралды. Буржуазиялық бағыттағы экономистер социалистік жоспарлауға немкүрайлы қарап, сенбей, ашықтан-ашык, "жоспар емес, рынок" деп ұран салып, "рынок бәрі-бір социалистік жоспарды жұтып қояды" деп коркытгы. Ал көпшілік экономистер — Е. Преображенский, М. Крижижановский, С. Струмиллин, Г.Сокольников, А. Юрловский, И. Александровтар жоспар капиталистік товарлы өндірістің стихиялы қасиетін жояды деп ойлады. Олар жоспар мен рыноктын арақатынасын дұрыс белгілеуде, жоспарлауды ғылыми негізде жұргізуді талап етті.

"Жоспар  үшін күрес — деп жазды С.  Струмиллин, - біздің жағымыздан ... халық шаруашылығында рыноктық стихия салтанатын көздеген буржуазиялық әсерге қарсылық біздің мстодологияльтк, дискуссиямыздын. өне бойында және жоспарлау саласында алғашкы бесжылдықтың накты тәжірибесінде көрінді"

Н. Кондратьев жоспардың орнына реттеуші шараларды, экономикадағы конъюнктурларды жоюды ұсынды. В. Громан жоспарлаудың негізгі тәсіліне - өткен тенденция және болашаққа экстрополяцияны есептеуді дәлелдеді. Осы кездегі теориялық көзқарастар (В. Базаров, Н. Кондратьев және т. б.) американдық советологтардың - А.Эрллих, Р. Кэмпболл және т. б. зерттеулерінде оң баға алды .

С. Г. Струмиллиннің  халык шаруашылығы балансының схемасы, оның тәсілі мен мазмұны да қызу ғылыми талас туғызды. Әсіресе схемада әлеуметтік және қаржы қорларын, тұтыну қоры, еңбек балансын жасау керектігі айтылып, еңбек өнімділігін анықтау қажеттілігіне көңіл бөлінді.

Ресей экономистерінің  статистикалык-математикалық тәсілді халық шаруашылығында кеңінен қолдану идеялары (Леонтьев, Кондратьев, Контарович және т. б.) жан-жақты зерделеген. Қауымға аз танымал В. Дмитриевтың (1868 — 1913) математикалық-экономикалық көзқарасына тоқталған жөн. В. К. Дмитриев "Экономика очерктері" (1904), "Ресейдегі алкогольді тұтүнуды сын көзбен зерттеу" (1911) енбектерінде орыс ғалымдары М. Туган-Барановский және т. б. экономикалық теорияларын сынайды. Дмитриев В. Д. Рикардо теориясын математика арқылы тұсіндіріп, "Д. Рикардоның құндылық теориясы (Нактылы талдаау тәжірибесі)" деген атпен жариялайды. Ал "Экономика очерктеріне", "О. Курноның бәсеке теориясы ("ұмыт қалған" ұлы экономист)" және "Шекті пайдалылық теориясы" енді. П. Б. Струведен кейін шекті пайдалылық теориясы мен американ экономисі Д. Кларктың шекті жұмысшы көзқарасын қолдады.

Демек, В. Дмитриевті неоклассикалық теорияны Ресейде алғаш зерделегендердің бірі десек, қателеспейміз. Өзінін зерттеулерінде ол үнемі математикалық формулаларды колданып, тендеулер жүйесі арқылы өндіріс шығындарын өлшеді. В. Дмитриев бағаны шығындар арқылы көрсетуде екі түрлі формуланы үсынды: 1) бағаны түрлі кұндылықтарға карай бөлу — жалакы, пайда және рента; 2) салааралық байланысты ескере отырып, бір өнімнің толық шығындарын анықтау. Біз алған тендеулер жүйесі, - деп жазды ол "Экономика очерктерінде", - белгісіз деп алған көлемдер шаруашылық субъектісінің шаруашылық есебіне байланысты, берілген көлемдер - шаруашылық есепке тәуелсіз («өдірістің техникалық жағдайлары мен тұтынушының психофизиологиясына карай), олар тепе-тендік орнайтын бағаның Ресей экономикалык ілімінде әлі өзінің тиісті орнын алмаған мемлекет қайраткері — С. Ю. Витте.

Өтпелі кезең мен социализм құрылысында ауыл шаруашылығы ұйымдастыру туралы Ресейде ғылыми тың пікірлер, көзкарастар қалдырған адам — Чаянов А. В. Ол Ресейдегі экономикалық (ой-пікірдің ұйымдық-өндірістік бағыттың өкілі және отбасы шаруа шаруашылығының негізін қалады.

Әлемдегі коғамдык трансформациялау процесі Ресейде де басталды. Рыноктық қатынастар шеңберінің ұлғаюы үлттық экономикада үлкен өзгерістерге әкелді. Ресей және басқа да постсоциалистік еддерде экономикалық реформалар барысында әкімшілік-әміршілдік жүйеден қазіргі рыноктық экономикаға өту кезеңі басталды. Басында өтпелі кезең бірнеше жылда, тез болатын ггроцесс сияқты көрінді. Нақтылы өмірде ол оншақты жьглға созылды.

Рыноктық  экономикаға өтудің мынандай тұтас концепциясы қалыптасты:

1. Меншікті мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру,кәсіпкерлікті     дамыту.
2. Рыноктық инфракүрылымды өмірге келтіру (товар, қор биржалары және т. б.)
3. Экономиканы демократизациялау, бәсекеге жол ашу, тепетендікке жету.
4. Бағаны либерализациялау (ырықтандыру), баға сүраныс пен ұсыныс арқылы қойылады.
5. Әлеуметтік   қолдауды   күшейту,   халықты   рынок экономикасына үйрету.
6. Экономиканың әлеуметтік бағытын күшейту үшін құрылымдық-инвестициялық саясат жүргізу.

Ресейдің  интеллектуалдық күші-құаты, ғалымдары, үкімет басшылары, қоғамдық ұйымдары мен партиялары, парламенті рыноктық экономикаға өтудің жолдарын іздеді. Бұрынғы социалистік жүйе елдерінің және Ресейдің рынокке өту тәжірибесі әміршілдік-әкімшіддік жүйені трансформациялаудың екі жолын көрсетті.

Біріншісі, эволюция жолы, яғни рыноктық институттарды бірте-бірте құру арқылы. Бұл жолмен Қытай, Венгрия елдері жүрді.

Екіншісі, "шоковая терапия". "естен тандыра емдеу". Мұны Ресей, Шығыс Европа елдері, Польша мемлекеттері таңдап алды. Соңғы жол амалсыздықтан, қаржы және т. б. жағдайлармен, товар дифицитіне байланысты болды. Ресейде "шоковая терапияны" ұсынып, жүзеге асыруға тырысқандар Б. Гайдар, Г. Явлинский т. б. еді.

Ресейдегі "шоковая  терапияны", жақтаушылар өздерінің экономикалық бағдарламаларын жүзеге асыруды екі сатыға бөлді.

Бірінші сатыда (1 - 2 жыл) түбірлі антиинфляциондық шаралар жүргізіледі. Мүнда каржы тепе-теңдігіне жету. Екінші сатыда (10-I5 жыл) экономикада іргелі кайта жаңару жүргізіліп, оның өрлеуі камтамасыз етіледі.

"Шоковая  терапия" немесе "естен тандыра  емдеу" тұрғысындағы институционалдык өзгерістерге мыналар жатады:

• бағаны либерализациялау (ырықтандыру). Ресейде товарлар бағасының 90 пайызы өз еркіне жіберілді;
• шаруашылық салалары мен секторларда бірыңғай салық салу:
• антимонополистік заңдар қабылдау:
• мемлекеттік кәсіпорындарды толық коммерциялык есепке көшіру;
• дәстүрлі орталықтан жоспарлауды жою;
• шағын жекешелендіруді жүргізу (сауда мен коғамдық тамақтандыру саласында);