Кембридж мектебі. Тепе-теңділік проблемасы (А.Маршал). Әл-ауқаттың экономикалық теориясы (А.Пигу)

Казакстаннын  экономикалық ілімінде Ә. Бөкейхановтың  орны — халык, шаруашылығы салалары бойынша салықтың ара салмағын, оның табыспен байланыстылығын және бюджеттегі үлесін зерттеуімен аныкталады. Аталған экономикалық категорияларды ғылыми айналымға енгізіп, қазақ халқының үлттык ойлау кеңістігін үлғайтып, сана-сезіміне товар-ақша катынастарынын сәулесін түсіреді. Біздің ойымызша, бүл сол кездегі "Оян қазак." деген ондьт үрдістің экономикалык негізі сияқты. Көрші хальтқтардан өркениет жағынан калып коймауға Іпакырған зиялылардын сақтандырғаны — үлтгык сипатымызды жойып алмау еді.

Ә. Бөкейхановтың  қазақ еліндегі табыстың халық шаруашылығы салалары бойынша есебінің нәтижесі төмендегідей болды (%):

Мал шаруашылығы Жерді пайдалану     Баска көздері

кырғыздардын. үлесі 73,76 13,96 12,28

шаруалардын үлесі 23,69 50,87 25,44

Кестеден көрініп тұрғанындай, шаруалардың үлесі жер пайдалануда көп болғанмен, мал шаруашылығындағы үлесі өте

төмен. Ал мал  шаруашылығы - қазақтың ата кәсібі, бірақ нәтижесі Ішдағьтдай емес.

Жалпы XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезіндегі Қазақстандары ауыл шаруашылығы және сауданың дамуы туралы экономикалык ой-пікірлер әлі жүйелі түрде зерттелмей келеді. Мысалы, М. Таукиннің "Записи о хозяйстве, торговле казахов Оренбургского ведомства"(1861), С. Жантөриннің "Очерки Киргизского коневодства"(1883) мақалалары да сол кездегі ой-пікірлерді суреттейді.

Қазак халқынын. жер қатынастары мен мал шаруашылығы Кеңес үкіметінін. алғашқы жылдарында да кұн тәртібінен тұскен жоқ. Мүндай ұлттык маңызы бар проблемаға белсене араласқандардың ішінен Т. Рысқұлов пен С. Мендешовтердің енбегігт ерекше атау керек.

Т. Рысқұлов кулактар мен қырғыз (қазак) байлары жерді әділ бөлуге кедергі жасап, аштыкды шиеленістірді дей келіп, шектен тыс индустриаландыруды қолдамады. Ол мал бағудан күрт жер ендеуге ауысуда қазақ халқынын. тарихи ерекшеліктерін ескеру қажеттігіне назар аударды.

Т. Рысқұлов үзақ жылдар Коминтерннің атқарушы төрағасы қызметінде істеп, Монғолияда елші болды.

С. Меидешов Кеңес  үкіметі түсында басшы қызметтерде  болып, қазак. халқына патшалық Ресейдегі  Омскі және т.б. обльгстардағы көптеген жерлерді кайтаруға күш салды. Ал жер мәселесі көрші елдермен әлі шешілмей келе жатқаны шындык. Кеңес дәуіріне дейінгі қазак. халкынын шаруашылық өмірінде, оньгн. коғамдық ой-пікірлерінде, экономикалык. көзқарастарында басты ғылыми ілімдердің белгілерін, яғни сауданы жактаған меркантилистердің, табиғатпен байланысты ауыл шаруашылығын, ондағы үдайы өндірісті негіздеген физиократ-классиктердін, үлттық шаруашылықты үлғайтуды көздеген неміс тарихи мектебінің, рынок катынастарына батыл көшуді үсынған неоклассиктердің идеясын, экономиканы, әлеуметтік-басқаруды реформалауды, өзгертуді қалаған институционалистік теориялардың елестерін байкадык.

Ал шын мәніндегі ғылыми экономикалық ілімнің тарихы Казақстанда Кеңес Одағы кезінде болды. Өйткені бүл дәуірде /когарыдары теориялар елес емес, корамдык-әлеуметтік көзқарас, өмірлік қағида ретінде таптық сипат алды. Басқа дүние жүзі чалықтарынын. киялшыл-утопистері (Сен-Симон, Фурье) арман еткен, қазақтьтң Асан қайғысы армандаған "Бозторғай қой үстінде жүмырткалаған заман" социализм, коммунистік коғам орнап, ол 71) жылдан астам уақыт өмір сүрді.

Экономикалык тарих сахнасына шығу кезінде марксизм-ленинизм теориясына арқа сүйеп, тап тартысының нәтижесінде төңкеріс арқьтлы барлық ұлттарға тендік беріледі, халықтың әл-аукаты жақсарады деген үрандармен жүмысшы-шаруа бүкарасының сеніміне енген Коммунистік партия билікті қолына алып, коғамдық меншік, жоспарлы экономика қүруды бастады. Жоғарыда айтылғандардын. бәрі Ресейдің шет аймақтарына тікелей қатысты болды. Өйткені бір идеология — марксизм-ленинизм — социализмнің теориялык негізі. Үлт аймақтарында билікке колы жеткен коммунистер жоспарлы шаруашылық қүруға кірісті. Үлт республикаларына экономикалык ғылыми кадрлар орталык, Ресейде және өз ішімізде, тіпті шет елдерде де көптеп даярланды. Жорары оку орындарында социализмнің политэкономиясы үстемдік етті. Интеллектуалдык ой-пікір, көжарастарда үлттық экономика ССРО-ньщ біртұтас халык гяаруашылығы кешенінің қүрамды бөлігі ретінде зерделенді.

Осы және басқа да социализм  экономикасының кезендерін, к,айта қүрылыс пен рынокқа өтудің заңдылыктарын ашура Орталықтын. (Москва), Үлттык Рылым Академиясы мен жоғарғы оку орындарының (КазГУ, АИНХ) оқытушы-профессорлары ат салысты. Туған республикамыздың халык шаруашылығы тарихы Казак, ССР-нің ҰА-ның академигі С. Б. Баишевтін жетекшілігімен взірленген "Очерки экономической истории Казахской ССР" монографиясында толық баяндалған.

Ұлттық экономика РЫЛЫМЫНЫҢ методологиялык., теориялық нақты проблемаларын зерттеуде мына ғалымдардың еңбектері зор: П.М Алампиев, С. А. Нейштадт, Г. Чуланов, С. Баишев, С. Толыбеков, Ф, Жеребятьев, Я. Әубәкіров, А. Қошанов. Д. Кабдиев, М. Исаева, Т. Әшімбаев, Т.Шәукенбаев, Белов, Т. Тулебаев, Ц. Фридман, К. Окаев, Т. Әбдіразақов, Родостовец, В. Пуриц, Баймүратов Б., Түркебаев Е., Ө. Шеденов, К. Нәрібаев, Н. Мамыров, К. Сарадиев, М. Розманов, Сатыбалдин. М. Есқалиев, Т. ҚожамкҮлов, Т. Чечелева, Сухова, К. Нүрралиев,

Ким, Р. Алшанов, Е. Жатканбаев, А. Есентүгелов, Кенжегузин,Т. Байзаков, Сабденов О., К. Берденова, Б. Байжұмаев, Р. Елемесов, О. Әлиев, Т. Есіркепов, К.Тазабеков, С. Доскалиев және т. б.

Енді есімдері аталған және баска да ғалымдардың ғылыми-зерттеу ізденістеріне, ой-пікірлеріне және олардың теориялық-методологиялық ерекшеліктеріне токталайык..

Қазақстан ғалымдарының интеллект білім куаттары жоспарлы экономиканы теориялық негіздеуге, мемлекеттік социализмнің методологиясын айқындауға жұмсалды. Рылым Академиясының экономика ипститутындағы С. Баишев, Г. Чуланов, Т. Әшімбаев, А. Қошанов, М. Йсаева, Т. Чечелева — экономика салаларын, әндіргіш күштерді орналастыру, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, гылыми-техникалық прогресс және өндіріс тиімділігі проблемаларын зерттеді.

Алматы халық  шаруашылығы институтының оқытушы -профессорлары — бухгалтерлік есеп, қаржы-несие, жоспарлау принциптері, қоғамдық тамақтану, экономиканы баскару мен кәсіпкерлік, инфрақүрылымдар мәселелерінің теориясын терендетті. Сонымен қатар мұнда Қазакстанға аса қажетті білікті маман-экономист кадрлары көптеп даярланды.

Қазақтың  мемлекеттік ұлтгык университетінде  Байшев С. Б., С. А. Нейиггадт, Ф. А. Жеребятьев, Я. А. Әубәкіров, Д.Қ. Кдбдиев, В. Н. Пуриц, Е.К. Канатбаев, Ө. К. Шеденов, С. Ә. Доскалиев және т.б. саяси экономия теориясынан дәріс беріп, ТҮНРЫШ рет К. Маркстін. "Капиталын" қазак тіліне аударып, осы пәннен осы күнге дейін оқытушылар мен ғальшдарды даярлап келеді. Федор Алексеевич Жеребятьев - экономикалык, факультеттің ТҮҢРЫШ деканьг. Ол екі тілде — орыс, қазақ - дәріс берді. Әсіресе, олар басқа да тәжірибелі профессорлармен біріге отырыд республикада ана тілінде саяси экономиядан оқулықтар, оқу құралдарын үзбей шығарып түрды. Бүгінде әл-Фараби атындағы Қазақ үлттық унпверситеті экономикалық теория мен жалпы рынок қатынастарына өтудің методологаялық, теориялық проблемалары бойынша республикалық, халықаралык. ғылыми конференциялар-ды жиі еткізіп түрады. Мүның бәрі Қазақстанда өркениетті деңгейдегі прогрессивті экономикалық көзқарастардың қалыптасып ұлғаюына, терендеуіне игі әсер етеді, яғни ғылыми негіздегі экономикалық ілімді түэеді. БҮНЫҢ мысалы ретінде

гвуелсіздік жылдарында казак тілінде жарық  көрген "Экономикалық ілімдер тарихы"(1997) оқу күралын атауға болады. Ырак бүл оку қүралының инициаторы, барлык "кара" жүмысын аткарған доиент С. Досқалиев екенін екінің бірі біле бермейді.

Отандық экономист-ғалымдар өндіргіш күштерді І^срриториялық жағынан оптимальді орналасуын, оның тиімді математикалык үлгілерін үсынды. Бүл бағыттағы экономикалық ілімді дамытуға үлес қосқандарға М. Исаева, Т. Чечелева, А. Қошанов, Баймүратов, Е. Түркебаев, А. Есентүгелов, Т. Кожамкулов, М. Кенжегузин, Т. Әбдіразаков және т.б. жатқызуға болады.

ССРО тарағанымен, жоспарлы экономика, мемлекеттік социализм қүрған елдер, олардың баскару институттары, сол ксздегі ғалымдардъщ еңбектері, экономикалық үлттық ілшдері, ой-пікірлері, аймактык экономиканың шаруашылық механизмі Іуралы көзқарастары, үсыныстары тарихта, казақтың санасында сақталып, үрпақтан үрпақка ауысып келеді.

Казакстандағы коғамның демократиялану процесі, қайта  күрылыс үрдістері экономикалык өмірді, ғылыми сана мен Ісрдені, білім мен ілімді, теориялык көзқарастарды тұбірінен жаңартуды күн тәртібіне қойды. Әлемдік, ғаламдық өркениетті (гзгерістер үлттык экономиканы жаңа сатыға трансформациялау марадигмасы түрғысынан шаруашылық қатынастарды өзгертуді, ІІнститугпюналдық теория негізінде рынок кеңістігіне өтуді талап сгті. Қазақстанның көптеген экономистері марксизмнен кол гібей, неоклассиктерді сынай отырып, институционалистік Ісорияны, экономиканы реформалауды іштейде, ашықта колдап келді.

Қазакстан Республикасының  егемендік алуы (1991) елімізде экономикалық реформаны жедел жүргізуге, мемлекеттік меншікті /кскешелендірудін үлттық бағдарламасын жасап, жүзеге асыруға жол аішы. Рыноктық экономикаға көшуді жактаған шет елдін . әлемдік институттарының қаржылық, техникалық көмектерінен де бас тартқанымыз жоқ,

Трансформациялық  көшу барысында әлеуметтік-жономикалық дағдарыс қатар жүрді. Осыған қарамастан ұлттық валютамызды енгіздік (1993).

Рыноктык  инфрақұрылымдар кұрылып, үлкен кемшіліктермен жекешелендіру жүргізілді. Экономиканы тұрактандырып, инфляцияны ауыздықтап, дұрыс инвестициялық саясат ұстап, шетелдермен сырткы экономикалық байланыстарды ұлғайтып, біріккен кәсіпорындар құрдык. Тәуелсіздіктің он жылдығы -Казақстан Республикасында қазан төңкерісінен әлдекайда ерекше тарихи уақиға еді. Біздің елімізде рынок экономикасына өту бейбіт, қан төгіссіз жүріп жатса да, әлеуметтік жағынан овды нәтижслері әлі ойдағыдай емес. Өйткені рыноктық қатынастар адамдардың ой-санасына, мінез-кұлқына, көзкарастарына терен өзгерістер енгізді. Қарапайым тілмен айтсак, адамдар өз өмірлеріне өздері тікелей жауапты: тез байып кетуге де, тез қүрып кетуге жономикалық жол ашылды. Құқықтағы заңның өзгеруі демократиялық сипат алды. Қазақстандықтардың ой-санасындағы нарықтық ойлаудың, жалпы рынокқа бейімделу соған сәйкес көзқарастардың қалыптасуына экономикалық ғылымның, ілімнің, теориясының ықпалы айтарлықтай. Әсіресе тәуелсіздік жылдарында нарық экономикасы туральт әдебиеттердің ана тілімізде жарық көруі жоғарыда аталған онды нәтижелердін, қайнар көзі болды.

Рынок қатынастарын меңгеруде әлемдік экономистердің ілімдері мен теориялары қазак. тіліне аударылды. Мысалы: Р. Дронбуш, С. Фишердің "Макроэкономика" (1997), "Экономикс" (1995). Аталған оқу құралдарын баспаға әзірлегендер: Т. Рыскүлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің ректоры Н. Мамыров бастаған окытушылары мен әл-Фараби атындағы Қазак. Ұлттық университінің профессоры Я. Әубәкіров, С. Досқалиев және т.б. Рынок экономикасы туралы мүндай оқулыктарды Қазак,станнын. көптеген облыстарындағы жоғары оқу орындары көптеп шығара бастады. Ізбасаров аударған Ф. Котлердің "Маркетинг негіздерін" оқушылар жылы қабылдады.

Жалпы Қазакстан  Республикасында нарықтық экономика калыптасуының накты проблемалары: маркетингті түсіну, менеджментті анықтау, қаржы-несие, банк жүйелерін жетілдіруге арналған ғылыми-экономикалык әдебиеттер мен әдістемелік көмекші қүралдарды, оқулықтарды баспаға даярлауда отандык, ғалымдар ұлкен белсенділік танытты. "Экономикалык теория негіздер» (1994), "Экономикалық ілімдер тарихы" (1997), 'Экономикалык теория негіздері" (1998), "Менеджмент" (1998), *Маркетингтану"(1999), ''Халықаралық экономикалык

қатынастар"( 1998), "Экономикадағы ғылымды зерттеу  әдістері" (1999), "Экономика ілімі мен теориясын оқыту әдістемесі" (2001)- міне, экономист-мамандардың, калың бүкаранын ғылыми 
экономикалык. ой-пікірін, оңды нарыққа сай көзқарастарды 
кальгптастыратын негізгі бұлақтар,

Өтпелі кезен, экономикасы мен оның аралас шаруашылығы пралы ғылыми пікір, теориялык талдау жасаған екі экономисті ^дейі атап өтуге тиіспіз: Жатқанбаев Е., "Аралас экономика кегіздері" (1995) және Елемесов Р. "Переходная экономика: проблемы, метологии и теории" (1998). СОҢРЫСЫ орыс тілінде лаізылғандықтан, қазақ оқырмандарына түсініксіздеу калды. Ал Жатканбаевтың аралас экономика проблемасы — жоспарлы және Ігарык, катынастары - қазіргі теориялық, тәжірибелік мәселелері Іерделенген, сондықтан оқьтрман жьтлы қабылдады. Осы түста жазылған С. Досқалиевтың "Қазақстанның халықаралык зкономикалык, қатынастары" (1997) деген монографиясындағы георнялык. методологиялык. ой-пікірлеріне баспасөзде оң баға берілді.

Қазакстанның рыноктык. экономикаға көшуі және осымен байланысты трансформациялық қозғалыс пен институционаддық ре(|)ормолардын. ойдағыдай жүргізілмеуі халықтьт қинады. Әсіресе, жекешелендіру процесі көптеген қиыншылықтарға кездесті. Ресгтубликара белгілі экономист О. Сабденов "XXI ғасырға қандай экономикамен кіреміз" (1999) деген көлемді еңбегінде елбасы Ң. Назарбаевтің рынокқа көшу идеясын жан-жақты қолдаған чалық мүнын, жағымды нәтижелерін күтетінін дәлелдей келе, монографияда мына мәселелердің теориялық жактарын зертгейді: жономикалық реформаға көзқарас кандай; жаңа экономикалық саясат; нарықтык. экономиканың жаңа жолдары; шағын бизнес-экономика тұтқасы; Қазақстанның XXI ғасырға әлеуметтік-экномикалық болжамы.

'Гағы бір  жас ғалым Б. Байжүмаев "Өтпелі  дәуір — меншік трансформациясы" (1998) деген монографиясында меншік қатынастарының конструкциясына теориялық түрғыда, методология мен жаңа парадигма негізінде талдау жасайды. Өтпелі кезеңдс жексшслендірудегі корпоративтік көзқарастарды сынайды, шснеуніктер мен

әкімшілік-әміршілдіктін  меншік катынастарына теріс әсеріне өз көзкарасын білдіреді. Жекешелендіру процесінің ауыл шаруашылығында асығыс жүргізілуін аграр-экономист Т.Есіркепов қатты сынға алды.