Кембридж мектебі. Тепе-теңділік проблемасы (А.Маршал). Әл-ауқаттың экономикалық теориясы (А.Пигу)

Талданып  жаткан дәуірдегі әлеуметтік-экономикалық тіршілігімізге айтарлықтай институционалдық жаңалықтар әкелген тарихи тұлға — Абылай хан болды. Ол қазақ халкының территориялық бірлігін сақтап кана қоймай, өзге елдермен, басқа халықтармен сауда-экономикалық байланыстарды ұлғайтуға үнемі күш салып отырды. Оның Ресей және баска елдердің саудагерлері товарларынын. таран-таражға түспей, тыныш сауда жүргізу жөніндегі камқорлығы хан зандары деңгейінде жұзеге асырылып түрды. Көшпелі халықтар тарихында "Абылай ханның сауда жолы" - "Ұлы Жібек жолын" еске түсіретін үрдіс, қазақ жерін мекендейтіндердін. экономикалық зердесінде мәңгі сакталды.

Казақстанның  әлеуметтік-экономикалық дамуынын, 10-шы ксзеңінде оның. Ресеймен тығыз сауда-шаруашылық байланыстары үлғайды. Әсіресе, осы кезде рыноктык экономиканың белгілері анық көрініп, кәсіпкерлік ой-сана терендейді. Мүны казак халк.ының жарык жүлдыздары - ғалым Шоқан Уәлиханов (1835-1865), ағартушы-ұстаз Ыбырай Алтынсарин (1841-1889), алып акын Абай Қүнанбаев (1845-1905) өз шығармаларында барынша жан-жақты сипаттайды. Аталған ғалым, ағартушы ұстаз, ақын - қазақтың үш жарық жүлдьтздарының әлеуметгік-экономикалык, ой-пікірлерін, көзқарастарын отандык. зерттеушілер біраз зерделеді.

Өркениеттік өлшеммен карасак., Шоқанның, Ыбырайдың, Абайдың шығармаларында осы күнгі экономикаларға меңзеу, икемдік. қатынастардын. белгілері бар ма деген сұрақтардың жауабы төңірігінде ғылыми пікір айтуға болады. Айталық, жас ғалым Ш. Уәлиханов Ресей үкіметінің тапсырмасымен Шығыс Түркістанға Әлімбай деген саудагер болып барып, ол жердегі халықтардың тұрмыс жайлары мен сауда-саттык ерекшеліктерін қағазға түсіреді. Ол Орта Азия мен Казакстандағы халықтар тұрмысынын. екі түріне назар аударады: кала мен көшпелі түрлерін сипаттайды.

"Алтышардың  немесе Қытайдың Нан-лу провинциясынын (Кіші Бүхаранын.) шығысындағы алты қаласының жайы туралы"( 1856-1559) деген  әйгілі еңбегінде Ш. Уәлиханов жалпы Кашқариянын. рыногынан Азия көпестерін, тибеттерді, персиялыктарды, индус пен Волга (Еділ) татарларын, ауғанды, армянды, еврейлерді, иыганды және Сібір казактарын, әрине, ка зақтын, да саудагерлерін көреді: Аягөз округінен Байболов деген подрядчик 23 түйемен мүнда келіп, 192 сом 45 тиын күміс акшасымен сауда жасайды.

Алтышар деген  алты қала - Кашғар, Янысар, Яркенд, Хотан, Аксу, Турфан. Бүлардын, әрқайсысында саудагер-көпестер токтайтын керуен сарайы мен базарлары болған. Экономика теориясы тілімен айтсақ, олар - рыноктың инфрақұрылымының млементтері. Мысалы, Қашғар каласында 17 медресе, 8 керуен сарайы және базар жұмыс істейді. Керуен сарайдың аттары Аджан, Кунак, Урабюптинский, Яркент, Аксу, Евроеа және т.б. Өрбір ксруен сарай белгілі елдердің саудагерлеріне кызмет істейді. Айталық, Аджан Қокан саудагерлерін қабылдайды, салыктан босатылған. Ал баскалары Кунак афгандарды, бұқар, тәжік, Европа елдерінің көпестерін күтеді. Мүның бәрі бүгінгі Алматы базарларындағы Қытай, Ресей, Европа, Ташкент сауда-көрмелері сыяқты.

Ш. Уәлихановтың еңбектері көп салалы: "Іле  өлкесінің гсографиялық очеркі", "Сот реформасы жайында", "Шығыс Түркістанға саяхат күнделігі" және т. б. Егер Ш. Уәлиханов халыктың тұрмыс-тіршілігі тарихына ерекше көңіл бөлсе, Ыбырай Алтынсарин қазақты оқуға, білімге шақырды. Ол түңғыш қазақ мектебін ашты. "Оқысаңыз балалар, шамнан шырақ жағылар" деп, зейін қойып, ықыласпен оқуға шақырды.

Ы. Алтынсариннің  көлемі шағын әңгімелерінде еңбек, байлық, кәсіпкерлікті үйрену, баюдың жолдары нақты мысалдармен түсінікті жазылған. Онын. "Малды пайдаға жарату", "Дүние қалай етсен табылады", "Білімнің пайдасы", "Қыпшак Сейтқұл", "Петр патшаның тергелгені", "Мужық пен жасауыл", "Жомарт" "Сараңдық псн жинақылык" деген және т. б. әлеуметтік-экономикалык тәрбиесі зор шығармалар [7].

Кәсіпкерлікті меңгерудің жолдары, нәтижелері Ы. Алтынсариннің "Дүние калай етсең табылады", "Қыпшақ Сейтқүл" деген әцгімелерінде жан-жакты бейнеленіп, қазіргі рыноктық катынастардың зандылыктары анык көрінеді. Бірінші әңгімесінде француз фабриканты Антон деген садака сұрап түрған жас жігітке баюдың жолдарын былай Үйретеді: әуелі қокыс үйінділерінен тері жинап фабрикаға апарып сат. Одан түскен акшаға арба, көлік сатып ал. Осылай жеті жылда жеті мың франк акша тауып, қағаз фабрикасын ашып бай боласың деп ақыл береді. 25 жылдан кейін Антон француз фабрикантына баюдың жолын үйреткені үшін алғысын білдіреді.

Ал Ы. Алтынсариннің "Қыпшақ Сейтқүл" деген әңгімесі қазақ топырағьтнда кәсіпкерлікті қалай дамытып, оның халыктың әл-ауқатын калай көтеретінінің анық мысалы болады. Қазіргі зкономика ілімінің тілімен айтсақ, Сейтқұл бірінші рет акционерлік қоғам қүрып, нарықты менгеріп, рынок заңдары негізінде кәсіпкерліктің жемісін көрсетті.

Сейткүл отыз үйлі керейді "қалай етсем байытам, ауқатты, дәулетті халық етем" деп, көп ойлап, мынадай экономикалық әрекеттерге барады:

• мекен ететін қүнарлы, шүрайлы жер табады (Торғай обл. 
  кабырға өзенінін бойы);
• тыныш,  бейбіт өмір жағдайында шаруашылықпен йyалысады (Үргеніш, Қокандыдан алыс, қалың кыпшақ руына 
  жақын);
• егіннін. нәтижесін төңірегіне сатып, мал жинайды;
• егіннің көлемін жыл сайын үлғайтып, суды шығырмен тартады;
• халыктың колына кетпен беріп, жер тегістетіп, егін еккізеді;
• астыктын түрін көбейтеді (арпа,бидай, тары өсіртеді.);
• түтьтудан артық өнімдерді төңірегіндегілерге малға 
  аітырбастайды, малды көбейтіп, бай етеді;
• көрші елдердің жарлы-жақыбайлары Сейтқұлға келеді. Бес жылда отыз үй төрт жүзге жетеді;
• өскен дәулетті сақтау үшін қорған салып, бақташылар мен қару-жарағы бар қарауыл коядьг;

- үйымшыл,   бірауызды,   біріккен  халықка  сырттан шабуьглшылар келе алмайды;

• байыған елдің басшыларын Сейтқұл Бүхара, Қоқанға мал айдатады;
• ол жақтағы кентгерден тауарлар алдырады;
• егін ттіскен кезде манағы корған ішінен жәрмеңке, базар• Іигады;
• көшпелі халық белгілі бір уакытта малын, тері-терсегін, жүн-жабағысын басқа товарға айырбастайды:
• егіншілер оларға астығын сатады;
• бір жағы егін, бір жағы саудамен айналысып, Сейтқүлдың адамдары жұрттан асқан бай болады. Ал оның туған ағасы (кфьшташы, ұры болып, азапты өмір сүреді.

Жалпы кыпшақ Сейтқүлдьщ шаруашылықты ұйымдастыру І. »сілін қазіргі кәсіпкерлермен, ал ол күрған акционерлік қоғамды, ксңістіктікті бүгінгі экономикалық еркін аймақпен салыстыруға . Ібден болады.

Ресеймен  жан-жақты байланысты жақтап, қазақ халкын . әлемдік деңгейге көтерілуге шақырған Абай Қүнанбаевтың экономикалык ой-пікірлері осы күнгі рыноктық қатынастармен мідесіп жатыр. Әсіресе, мүны оның қара сөздерінен (Ғаклия) білуге болады. Олардың саны — 45. Қазақстан ғалымдары көбіне мынаньг Абайдың философиялык-әлеуметтік толғаныстары деп дәелдейді. Біздер Абайдың қара сөздерінен казіргі қазақ халқының нарык жүйесіне өтуіне жарамды ой-пікірлерді байкадық. Айталық бірінші кара сөзінде адамның, жастардың .алдында кім болу, немен айналысу деген өмірлік сұрақтар тұрады|. Ел бағу, ғылым бағу, софылық ғылыми дін бағу, балалар бағу — осыларды Абай жеке басынан өткізіп, өз кезінде бүлардан казақ арасынан коддау таба алмағанына күйзеледі.

Екінші қара сөзінде Абай қазак халқын басқа  елдермен, ұлттармен салыстырады. "Сартгың екпеген егіні жок, саудагердің көрмеген жері жок, қылмаған шеберлігі жоқ. Ноғай еңбек қылып, мал табудың жөнін білді. БҮЛ баюдың жолы, кор болмай шаруа куып, өнер қуып, мал тауып зор болғандыктың әсері" деп корытындылайды [9].

Абай үшінші қара сөзінде адамның жағымсыз қасиеттерін: .калқаулыкты, сүрамсактыкты, өнерсіздіктікті сынап, егін салуды, гауда, енер-ғылымды меңзейді. Болыстарды іс білмес, кісі білер дейді. Ал төртінші сөзінде - әуелі құдайға, сосьн өз еңбегінді сау деп акыл айтады. Бесінші, алтыншы кара сөздерінде "тұстік өмірін. болса, күндік мал жина", "малдыньщ беті - жарық, малсыздын беті —шарық", "өнер алды — бірлік, ырыс алды — тірлік", "күдай тілемейді, шаруа іздемейді" деп тұйеді.

А. Қүнанбаевтың экономикалық көзқарастарының терендігі -өзі өмір сүрген қорамдағы әлеуметтік таптарды біліп, оларды жан-жақты талдауында. Мысалы сегізінші қара сөзінде казақ байлары өзінде жсжтьт малына сатып алады, адалдық, акыл, ғылым, білім — еш нәрсе малдан қымбат емес деп ойлайды деп жазады. Ал бүл казіргі ұйымдасқан, сыбайлас, мафия сияқты, бәрін ақшаға сатып алуға болады деген әрекетті білдіреді. Абай қазақ халқынын. өркениетке жетуінің, экономикалык өсіп-өнуінің жолы — шет ел үлгісін білу, үйрену, өнерді, малды түзден, бөтен жақтан түзу жолмен іздеп, өрістетерлік күн болар ма деп армандаңды.

Абайдың прогрессивті экономикалық ой — пікірлерін білдіретін мына сөздері әлемдік ауқымды білдіреді: Жер мақсатын, кендерін, жемісін, кеннін, һәммасы адам баласының пайдасына жасалып, ешбіріне бүл менікі дерлік бір нәрсе жоқ, адам баласына таусылмас азык.

Адамзатты А. Құнанбаевтың сақтандырғаны - ғылыми-техникалық прогрестің онды жақтарымен қатар, тиімсіз салдары, яғни қазіргі тілмен айтсақ, экологиялык, мәселелері. "Адам баласы,- деп жазды Абай, - қанағатсыз, бұл хайуандардьщ түқымын қүрытьтп, алдыңғыларға жәбір қылмасын".

• Ол былай деп жазады: "Күллі адам тәркі дүние болып, әу деп тарихатқа (дін жолына) кірсе:
• малды кім бағады?
• дүшпанды кім токтады?
• киімді кім тігеді?
• астықты кім егеді?
• казыналарды кім іздейді?"

Бұл сұрақтар осы күні экономикалық ғылымдағы П. Самуэлъсонның рыноктағы үш сұрағына ұқсас.

Абайдың экономикалық идеясында саудагерлерге жағдай жасау керектігі дәлелденеді. Өзі Семей губерниясы бойынша статистик-экономист қызметін атқаруымен байланысты қазақ елінін қоғамдык ахуалын терең біледі. Сондықтан А. Қүнанбаев "Саудагерлер тыныштык сауда кыла алмай жүр, колдан беріп қор больтп ала алмай жүр" деп қынжъшады. "Базарға карап тұрсам әркім барар" деген елеңінде "әркімнің өзі іздеген нәрсесі бар, сомалап ақшасына соны алар" деген жолдары А. Смиттің көрінбейтін қолы" қазақ базарында да бар екенін дәлелдейді, 'Масғұт" поэмасында Абай жемістің үш түрі — ағын жесең ақылың көбейеді, сарысын алсаң - аскан бай боласың, ал кызылы әйелдерден жолын. болады деп болжайды.

Жалпы А. Қүнанбаевтың экономикалық ой-пікірін мьына бір төрт жолдан да анық байқауға болады:

Жаңа  бүлмен жамырап саудагерлер,

Диханшылар  жер жыртып егін егер,

 Шаруаның біреуі екеу болып,

Жаңа  төлмен көбейіп дәулет өнер.

Егер экономикалык теорисы тілімен тарқатсақ. мұнда мпамдық өндіріс факторлары - жер, еңбек, мал; әлеуметтік топтар саудагср. диханшы, шаруа; экономикалық категориялар — пүл. І-ІІн, төл; экономикалық нәтиже, игіліктер - өнер, дәулет; бәрі жиынтық түрде, іс-қимыл, динамикалык козғалыста, әдемі Іабиғаты, жаратылысы, адамдык психологиясы акындық ІІІабьгтпен суреттслген.

Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Қүнанбаевтардын, әлеуметтік-экономикалык прогрессивтік көзкарастарын Кеңес дәүірінің алғашқы жылдарында С. Торайғыров жалғастырды. Отандык экономика ғалымдары С. Торайғыров шығармаларындағы кала мен дала арасындағы товар-акша катынастарынын қалыптасуы және қайшылыктары, қаланың даланы қанау тәсілдеріне әлі ғылыми баға бере алмай келеді. С. Гораш-ыров жаңадан казак жеріне терендеп еніп келе жатқан капиталистік ақша-товар, рынок катынастарын өзінің "Кім казыкты?", "Қала акыны мен дала ақынының айтысы" деген /шне т.б. шьтғармаларында накты мысалдармен суреттейді.

Әр кезде  де көршілес елдермен, сонын, ішінде Ресей  мен Қазакстаннның, Орта Азия халықтарынын. карьш-қатынастары, . юіресе сауда байланыстары үзбей үлғайып отырған. 1752 жылы пір ғана Орск айналасындағы қазактар орыс көпестеріне 40 мың жылкы, 500 түйе, 800 сиыр және 12 мың кой саткан. Ресеймен сауда-саттықка 220 бөлімше, 40 ру және 300 мың от басы қатыскан. Осы кезеңде қазак. жерінде жәрмеңке, базар қанат жайды. Казақ халқынын, әлеуметтік-экономикалык тарихында Рессйдің орталык қалаларында окып, терең де сапалы білім алған отаидастарьтмыздың орньт ерекше. Олар - Ә. Бөкейханов, Досмүкамбетовтер, Т. Рыскұлов, А. Байтұрсынов, Б. Қаратаев, С. Мендешов және т. б. Өкінішке қарай, жоғарыда аталғандардың және есімі аталмағандардьщ саяси-экономикалык, ой-пікірлері мен көзқарастары ғылыми әділ бағаларын ала алмай келеді. Солардың ішінде, әсіресе. Әлихан Бөкейхановтың (1870-1937) экономикалык көзқарастары әдейі зерттеуді қажет етеді. Сорбоннада (Франция) шықкан А. Бенингсеннің "Ресей мусылмандары арасындағы ұлттык козғалыс"(1964) деген кітабында "Ә. Бөкейхановтың әдеби қызметі таң қаларлык. -экономист, тарихшы, фольклорист" деп жазылған.

Ә. Бекейханов, Б. Қаратаев және т.б. казак зиялылары Ресейдін. Мемлекеттік Думасына мүше болып, шет аймақтардағы бұратана халықтардьщ мұң-мұқтажынынан хабар беріп тұрған. Ә. Бөкейхановтың "Қырғыз өлкесінің тарихи тағдыры мен мәдені-г жетістіктері" еңбегі "Россия. Полное географическое оггисание нашего отечества", т. XVII, СПБ, 1903, "Формы национального движения в современных государствах" атты жинактарға енді. Ә. Бөкейханов пен Шевцовтын "Казахское хозяйство" деген кітаптарында қазақтардың шаруашьшык. жүйесі отаршылдыққа әзір емес, малмен айналысу және көшпелі шаруашылық ұзаққа созылады, өйткені ол табиғатқа тікелей бағынышты деген идеяларды негіздеді.

Ә. Бөкейхановтын. экономикалық көзкарастары. әсіресе, зерттеушілік-ғылыми қабілеттері Ф. А. Щербинаның экспедіщиясына қатысуы кезінде айқын көрінді. 1896 — 1901 жылдар арасында Акмола, Семей, Торғай, Актөбе, Қостанайдың көптсген уездерін аралап, бұл экспедиция Ресейдің қоныстану саясатын жүзеге асыруды максат етті. Ә. Бөкейханов казақ шаруасынын. мүддесін корғай отырып, өр шаруаның қора-к.опсысын есеттке алып, жайлау, кыстау, егіндік, шабындық жерлерінің анықтау, жер — суын, орман — тоғайын, шөлдаласына дейін саралап, аралап, кағазға түсіру жұмысы ғалым - патриоттан кыруар дене күшімен қатар, интеллектуалдык куат-к.абілетті талап етті.

Ә. Бөкейхановтын. бүл саладағы еңбегі оны тек орманшы-экономист мамандығын терең меңгерген кәсіп иесі екендігін көрсетіп қана қоймай, алдыңғы катардағы прогресшіл ғалым- азамат дәрежесіне көтерді. Оның статистикалық есептерініц иегізгі нысанасы - қалайда көшпелі және жартылай көшпслі мал шаруашылығына пәлендей зиян келтірмейтін жер үлесіи (нормасын) ғылыми дәлелдеу еді. Нәтижесінде Ә. Бөкейханов отандық экономикалық ғылым тарихында алғашкылардьщ бірі болып қазақ шаруасыньщ 18-24 бас мал үстауьш, оған жыл бойына әр басқа бес — сегіз десятина жер қажетгілігін. шаруаға барлығы 90 —91 десятина жер және қосымша 25 пайыз жер белуді есептеп шығарды. Бүгінгідей рынок қатынастарына өту барысында Қазакстанда жерді жеке меншікке беру, тіпті сату проблемасы түрғанда ауыл шаруашылығы ғалымдары, экономика ғылымы Әлихан Бөхейхановтың жоғарьтдағы есептерін назарда ұстаулары тиіс. Өйткені мүнда қазақ шаруасының үлттык ерекшелігі, табиғат жағдайлары мен түрмыс-тіршілігі, кәсіби тағдыры, жан- үясыньщ болашағы бірінші катарға тур. Өйткені қазақ пен казак кездесе калса алдымен "мал-жан аман ба?" деп сүрауының астарында табиғат, жер ыңғайы жатыр.