Кембридж мектебі. Тепе-теңділік проблемасы (А.Маршал). Әл-ауқаттың экономикалық теориясы (А.Пигу)

Бірак тарихты  және әлеуметті орта факторларын экономикалық өсудің жолын анықтауда ескеру Германияның тарихи мектебі мен институционализм методологиясының ұқсастығын білдіргенмен, олардың сабактастығын қайталауды көрсетпейді. Себептер көп:

Біріншіден. Адам Смиттің теориялық көзқарасында болған неміс авторлары XIX ғасырдың екінші жартысында Пруссия юнкерлерінің елдің сауда еркіндігі мен экономикалық либерализм

принциптері үшін күресін  қолдап, шексіз еркін бәсекелестік кәсіпкерлікті жақтады,

Екіншіден. неміс мектебінің тарихи көзқарасы рыноктық экономикалық қатынастардың табиғи сипаты мен экономикадағы тепе-тендікті автоматты түрде адамзат қоғамы дамуының барлық кезеңінде сақтаудан көрінді.

Үшіншіден. Германияның тарихи мектебі еңбектерінің авторлары "еркін кәсіпкерлерді" тежеу арқылы қоғамның экономикалық өмірін реформалауға қарсы болды.

Институционализм  экономикалық ойдағы сапалы жана бағытты көрсетеді. Ол өз бойына экономиканыың бұрынғы теория мектетттерінің ең жақсы теориялық-методологиялық жетістіктерін сінірді, ең алдымен математика мен математикалық аппаратты меңгерген маржиналистік принциптерді. Экономикалык талдауға қолданған неоклассиктердің (экономикалық дамудың тенденцияларын анықтау мен рыноктың конъюнктуралық өзгерістері), Германия тарихи мектебінің методологиялық құралдарын (қоғамның әлеуметтік психология проблемаларын зерттеу үшін).

Осындай пікірлерді М. Блауг та айтады: ол "институционализмнің мәнін анықтауға тырысып, методология саласына байланысты үш белгісін табады:

1. Неоклассиктерге тән абстракцияның жоғарғы дәрежесіне қанағаттанбау, бағаның ортодокстық теориясынын статикалык сипатының ерекшелігі;
2. Экономикалық теорияны баска қоғамдық ғылымдармен интеграциялауға тырысу; немесе "пәнаралық артықшылыққа сену";
3. Классикалық және неоклассикалық теориялардың эмпирикалық емшіліктеріне көңілдері толмаушылық, сандық  зерттеуге шақыру.

                                                    Институционалязмнің үш бағыты

Кейбір бағалауларға қарағанда, экономикалык ойдың институционалистік бағытының пайда болуының уақытын Т. Вебленнін "Теория праздного класса" деген монографиясының жарық көруімен, яғни 1899 жылдан бастайды. Алайда, соңғы кезде одан да маңызды Дж. Коммонс пен У. Митчеллдің еңбектерінің болуы, институционализм шеңберінде жана толқындардың көрінуі, бұл экономикалық теория бағытының, концепциясының қалыптасуы, жетілуі XX ғасырдың 20-30 жылдарына сәйкес келеді.

Аталған Американ ғалымдарының еңбектері, оларды жақтаушылары антимонопольдық бағытты құрайды, экономикалық өсуге жиынтық коғамдық қатынастардын ыкпалы, идеясы мен экономикаға мемлекеттің араласуы кажеттігін насихаттап дәлелдейді .

Институционализмдегі  көрінген 3 толқын:

1. Т. Веблен - әлеуметтік-психологиялық (технократтық) институционалдық зерттеуді басқарады.
2. Дж.   Коммонс - әлеуметтік-кұқылық (заң) бағытты қолдайды.
3. У. Митчелл — коныоктуралық-статистикалык. (эмпирико-болжамдық) бағытты зерттейді.

Институционализмнің негізін қалаушылардың реформалық концепциялары

Торстейн Веблен (1857 - 1929) — экономика мен социология саласындағы ірі еңбектердің авторы. Мұнда ол Ч. Дарвинның табиғат эволюциясы теориясынан бастау алып, жалпы қоғамдық, соның ішінде экономикалық әлеуметтік-психологиялық қатынастардың өзара байланысы, өзара тәуелділігі принципін ұсынады. Чикаго (1891 - 1906), Станфорд (1906 - 1909) униперситеттерінде сабақ берді. 1910 — 1917 жылдары Миссури штаты (Колумбия қаласы) университетінде істеді. 1919 жылдан бастап "Әлеуметтік зерттеулердің жаңа мектебінде" лекция оқиды.

Оның ғылыми мұрасы кеңінен белгілі болды және экономикалық ой-пікірдің үш әлеуметтік-институционалдық бағытындағы шығармаларды іздестірудің негізін қалады.

                                        Зерттеу пәні

Т. Вебленнін анықтауы бойынша экономика ғылымының пәні ретіндегі Институттар - өткендегі процестердің нәтижесі, олар бұрынғы жағдайларға бейімделген, демек бүгінгі күннің талабына толық сәйкес келмейді". Осыдан келіп, онын ойынша, оларды эволюция заңдарына сәйкес жаңарту қажеттігі шығады және казіргі күннің талабына сай, яғни ойлаудың әдеттегі тәсілімен, жалпы танылған тәртіпке сай қаралуы тиіс.

                                                              Зерттеу тәсілі

Өзінің ойлау  бейнесі жағынан көптеген идеологтар оны американдық  Маркс деп мойындады. Оның себебі, Веблен Дж. Б. Кларктің студенті болуы ғана емес және ол өзінің ұстазының. экономикалық теориясына, яғни таза экономикалық  ғылымға қарсы шыққандығынан емес, оның салдарын сын көзбен бағалағаны, әр түрлі елдердің ұлттық экономикасы А. Смиттің экономикалық либерализм, өзін-өзі реттеу, халық шаруашылығынын дағдарыссыз дамиды деген идеяларымен, еркін кәсіпкерлік жағдайында экономикалык адамдардың жеке мүдделері қоғамдықпен табиғи сәйкес келеді дегендері үшін.

Қоғамның  әлеуметтік-экономикалық даму проблемаларын ерекше көруі Т. Вебленнің еңбектерінен айқын байқалады. Оның ішінде бастылары: "Теория праздного класса" (1899); "Инстинкт мастерства" (1914); "Инженеры и ситема цен" (1921); "Собственность отсутствующего" (1923) және т. б.

Өзінің қоғамның эволюциялық қайта қүру сенімін Т. Веблен Ч. Дарвинның табиғаттын эволюция теориясымен өзінше түсіндіреді. Оның постулаттарынан бастау алып, ол, айталық, адамзат қоғамына "тіршілік үшін күрес" тұжырымының маңыздылығын дәйектеуге тырысты.

Оның пікірінше, адамдардын экономикалык мотивтеріне алдымен ата-аналык сезім, білімге және істелген жұмыстың жоғары сапасына инстинктілік ұмтылысы жатады

                                                           "Веблен эффектісі"

"Құр сенделуші  (желбуаз) таптар" теориясында,  Т. Вебленнің осы аттас кітабының мазмұны көрсеткендей , "өндірістік емес мүлкі бар" таптардың экономикалық процестерге қатынастары теріс сипаттар — "қымқырып қалу", өндіру емес, қанау, пайдалылық емес - тән. Бұл тап, Веблен бойынша, бизнес әлемнің дәстүрін қалайды, ал бұл — паразитизм мен жыртқыштық заңдармен бағытталып, әрекет етеді.

Айталық, осы таптың өкілдері үшін товарларға ерекше баға белгіленеді, бұл - олардың мәртебесінің көрсеткіші, ол — сүраныс заңының шын көрінісі емес, мұны "Веблен эффектісі" деп атайды.

Ол мынадай жағдайды сипаттайды — товар бағаларының төмендеуі сатып алушы бойынша оның сапасының нашарлауы немесе оның халық арасында маңыздылығының төмеңдеуі, сөйтіп товардың сатып алушылар сұранысына сай болмайды. Керісінше, жағдайы басқаша болады: сатып алу көлемі баға өсуімен байланысты ұлғайды. "Қаржы қабаттарының қалыңдығы, - деп жазады Т. Веблен, - қаржы институттарының икемделуіне ынталы. Осыдан келіп желбуаз таптардың институттардың дамуын, ақша мақсаттарын құр сенделуші таптардың өмірін қалыптастыруға бірте-бірте бағыттайды.

Сонымен, қоғам  құрылымының эволюциясы — Т. Веблекнің сөзімен айтсақ - тіршілік күресіндегі институттарды табиғи сұрыптау процесі .

                                             Реформа концепциясы

Т. Вебленнің  марксистік емес позициясы оның реформа тұжырымдамасынан анык көрінеді.

Тек қаржы  жұмысымен айналысатын рантьелердің жеке меншіктің ерекше (абсентеистік) түрі иелерінің паразиттік өмірі, олардың ірі қаржы және кәсіпкерлер ретінде "үлкен пайдаға тырысушылардың индустрия саласын бизнес әлеміне бағындыруды сынай отырып, ол таптық антагонизмді революциялық жоюға шақырмады, пролетариат диктатурасын қаламады, реформалар аркылы қоғамның одан әрі эволюциясын ұсынды".

М. Блауг нақтылап айтқандай, капитализм жағдайындағы тап күресі туралы әңгіме, Веблен бойынша, капиталистер мен пролетариат арасындағы күрес емес, ол - бизнесмендер мен инженерлердің күресі. Ойлаудың "ақшалай салты банкирлерді, брокерлерді, юристерді, менеджерлерді біріктіреді, олардың іскерлік әрекетінің басты принципі — жеке-дара иемдену".

Веблен  реформасының сценарийі - ғылыми-техникалық прогресті үзбей жеделдету және мұндағы инженер-техника интеллигенттерінің маңызын көтеру. Ол интеллигенция, жұмыскерлер, техниктер және өндірістің басқа қатысушылары индустрия саласын қамтиды, өндіріс процестерін оптимизациялау мен тиімділігін арттыру мақсатын көздейді.

Т. Веблен реформасының нәтижесін "жана тәртіп" орнауынан көрді. Мұнда өнеркәсіп өндірісін басқару әдейі "техниктер кеңесіне беріледі және "индустриялық жүйе" абсентеистік меншік иелерін (монополистердің) мүддесіне қызмет етуін тоқтатады, өйткені технократтар мен индустрияның мотиві ақша ұту" емес, барлық қоғамға қызмет ету.

 

Дж. Р. Коммонс (1862 - 1945) - 1904 жылдан Висконсин университеттінің профессоры, Америка еңбек федерациясының экономикалық және зан жөніндегі консулътанты болды.

Зерттеу пәні мен тәсілінің ерекшеліктері

Экономикалық талдаудың пәні ретінде мынадай ұжымдық институттардың - жанүя, кәсіподақ, сауда бірлестіктері, өндірістік корпорациялар, мемлекетті, құқылық қатынастар және басқаларды зерттеу, басым бағыт деп — юристік-құқықтық институттарды есептеп, институционализмнің құқықтық-зандылық ағымының лидері болды.

Методологиялық  жағынан ол жұмысшылардың таптық күресін қабылдамады және ол бизнес жүйесінің тиімділігі - оны сақтаудың амалы дегенге сенді.

Құн теориясы

Дж. Коммонс  құқылық қатынасты құн концепциясында қолданды. Бұл тұжырым бойынша, товар, өнімінің құны -ұжымдық институттардың заңды келісімдері". Соңғысына ол корпорациялардың, кәсіподақтардың, саяси партиялардың одақтарын жатқызды. Олар әлеуметтік топтар мен халықтың мүддесін (кәсіптік) білдіреді.

Реформа концепциясы

Дж. Коммонс  таптық курестің марксистік іліміне  мемлекеттің заң шығару саласындағы реформасын қарсы койды және әр түрлі ұжымдық институттардың лидерлерінен тұратын ұкіметтің болуын ұсынды. Ол үкіметтің коғамдық пікірдің бақылауында болуын және экономиканың демонополизациялануын жақтады

Еркін бәсекелі капитализмнің каржы сатысына эволюциялануы — оның басты еңбегі "Капитализмнің құқылық негіздері" (1924), "Институциональная экономика. Ее место в политической экономии" (1934) және басқаларындағы басты идея. Бұларда кәсіпкерлер арасындағы "таза емес" (монополистік) бәсекеден туындайтын әлеуметтік шиеленістер проблемасы қаралады. Экономикалық реформалар шеңберіндегі мемлекеттің құқыктық шешімдері, автордың ойынша, коғамдағы қайшылық пен конфликтілерді шешеді, әкімшілік капитализм сатысына өткенін көрсетеді.

Экономикалык  тарихтан белгілі болғандай Дж. Коммонстің ұжымдық әрекеттің құқылығы Веблен еңбектеріндегі антимонопольдік реформаларын жақтады. АҚШ-тің президенті Рузвелътің 30-шы жылдарында жүргізген жаңа бағытында нақты тәжірибеде қолданып, дәлелдеді.

Уэсли Клэр Митчелл(1874 - 1948) - Вебленнің шәкірті және оның ісін жалғастырушы. Ол Чикаго университетінде окып, Калифорниядағы (1909-1912) және Колумбиядағы университеттерде профессор болды. 1920 — 1945 жылдары экономикалық зерттеулердің Ұлттық бюросын баскарды. У. Митчелл өз ұстазының еңбегін жоғары бағалап, "Веблен ілімі" деген жинақ әзірледі. Мұнда оның кітаптары мен мақалаларынан үзінді келтірді.

Зертгеу пәні мен тәсілінің ерекшвліктері

У. Митчелл  жариялаған "Экономикалық теориялардың типтері туралы" лекциясы (1935) Т. Вебленнің идеясынан бастау алады ол экономикалық процестердің экономикалық емес теориялармен өзара байланысын талап етті. Айталық, социология, мәдениет және т. б. әлеуметтік проблемаларды көрсетті. Олар қоғамдағы адамдардың психологиясын, тәртібін және іс-әрекеттерінің мотивін аныктайды.

Алайда, экономикалық әдебиеттерде бұл ғалымды ^«теориясыз өлшем концепциясынын уәкілі» деп қабылдады. (У. Митчелл және оның жақтаушыларды сынаған Т. Коопманстың осындай атпен шыққан статьясынан кейін), немесе В. Леонтьевтің оны "Американың экономикалық ой-пікіріндегі негізгі антитеориялық бағыт" деп атауы тегін емес

Реформа концепциясы

У. Митчеллдың институциональдык. теорияға қосқан жеке үлесі:

1. Экономикалық  факторлардың (ақша айналысы немесе қаржы жәі-ге тағы басқа категориялардағы) экономикалық емес факторларға (соның ішінде психологиялық, тәртіп және т. б.)әсерін анықтау. Ол үшін нақты сандық  көрсеткіштерді зерттеу және ол өрсеткіштердің коньюктуралық толқуларының заңдылықтарын анықтау, көптеген статистикалык деректердің накты материалдарын математикалық талдау негізінде жүргізу керек.

2. Экономикаға  мемлекеттің  араласуының  түрлі  варианттары арқылы дағдарыссыз цикл концепциясын негіздеуге тырысты.

Әсіресе У. Митчеллді  әйгілі еткен — АҚШ-тағы экономикалық зерттеудің ұлттық бюросының негізін қалаушы болғаны және алғашкылардың бірі ретінде экономикадағы циклдік қүбылыстарды зерттеуі. Ол акша, каржы және несие факторларына мемлекеттің ықпалын әлеуметтік-мәдени проблемаларымен байланыста психологиялық талдауды ескеруді қажет, мүмкін деп санады.

20-жылдардағы  институционализмдегі эмперикалык-прогноздық (болжам) бастамасының өкілдері өздерінің коньюктуралық барометрлерін Гарвордта жариялады, динамикалық реттеуді талдаумен қорытындалады. Ол -экономикалық өсудің қисық сызықтары арқылы ұлттық шаруашылық  көрсеткіштердің орташа индексі еді және бұлар алғашқы болжамның нәтижесі. Экономика ғылымының жаңа салаларының негізін құрайтын - эконометрика, математика және статистика У. Митчелл және оны қолдаушыларға "кіші" және "үлкен"' циклдардың ұзақтығын есептеуге, экономиканың дағдарыссыз дамуы үлгісін жасауға және көрсеткіштер динамикасындағы ауытқуларды көрсетуге, кері кетудің алдын алуға мүмкіндік берді.