Ұйымдардың есеп саясаты

Жартылай  фабрикатсыз әдіс. Жартылай фабрикаттар өндірістің бір стадиясынан екінші (басқа) стадиясына ауыстырылып отырылуына байланысты шығындарды ауыспалы кезеңдер бойынша есептеуге арналған әдіс.

Жартылай фабрикаттар  қозғалысы тек қана сандық өлшеммен өлшеніп, бұлардың өзіндік құны калькуляцияланбайды. Калькуляциялауға цехтар ішінде жинақталған шығындар сомасының негізінде дайындалған дайын өнімдер ғана жатады.

Ұйымдар бухгалтериясындағы синтетикалық счеттарда тек қана дайын өнімдер қозғалысының есебі, ал әр стадиялар ішіндегі өндірілген өнімдер есебі тек қана оперативтік тәртіппен есепке

¹ «Фабрикат» (латын) термині өнеркәсште толығымен өндірілген, кайта өңдеуді қажет етпейтін дайын өнімдерді сипаттайды алынып, бұлар бухгалтерлік есеп счеттарына тіркелмейді. Яғни жартылай фабрикатсыз әдіс әр стадиялар бойынша сандық есеп жүргізуге арналған.

Өндірілген  өнімнің бір өлшемін калькуляциялау әдістері. Өндірістік шығындар есебін жүргізу және өндірілген өнімдердің (тауарлар, жұмыстар, қызметтер) өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктеріне қарай мына төмендегі әдістер өндірілген өнімнің бір өлшемін калькуляциялау үшін қолданылады:

• тікелей есептеу;
• коэффициенттік калькуляциялау;
• нормативтік калькуляциялау;
• шығындарды сомалау;
• аралас калькуляциялау әдістері.

Жоғарыда келтірілген  әдістер өзіндік құн шығару әдіснамаларына қарай бір-бірінен айрықша жағдайда қаралады. Әрбір әдістердің өздеріне тән белгілі дәрежедегі күрделілігі  және алынған нәтиженің сенімділік дәрежесі сипатталады.

Тікелей есептеу әдісін қолдану аркылы өнімдер әндіруге жұмсалған барлық шығындар сомасын өндірілген өнімдердің натуралды көлеміне бөліп, өндірілген өнімнің бір өлшемінің өзіндік құны калькуляцияланады.

Өндірілген өнімнің нақтылы өзіндік құны мына формула бойынша шығарылады:

Ө_қ= Ж_ш : Н_с, Мұндағы: Ө_к - өнімнің өзіндік құны;

Ж_ш - жұмсалған барлық шығындар;

Н_с - өндірілген өнімдердің натуралды саны;

Мысал. Тау-кен  өндірісі саласындағы ұйым бір ғана өнімнің түрін өндіреді. Өнімнің  аталуы - темір рудасы. Есепті ай ішінде 40 тонна темір рудасы өндірілді (шартты цифрлар). Жұмсалған барлық шығындардың сомасы - 40000 теңге. Бір тонна өндірілген темір рудасының өзіндік құны

40000 : 40 = 1000 теңге.

Коэффициенттік  калькуляциялау әдісі бойынша өндірілген өнімдердің өзіндік құны арнайы коэффициенттерді қолдану жолдарымен есептелінеді. Коэффициенттер құрудың негізі мына төмендегі базистік көрсеткіштерден тұруы мүмкін:

• бір өлшемдегі өнімнің нормативтік өзіндік құны;
• өнімнің сметалық ставкасы;
• өнімді жөнелтудегі (босатудағы) баға;
• басқалары.

Мысал. Ағаш тілу зауытында дайындалған қарағайдан әр түрлі сорттағы: екі шеті тілінген тақтай, тілінбеген тақтай және кесінді тақтайлар дайындалады. Коэффициент анықтаудың негізіне өнімдерді жөнелтудегі баға алынған. Екі жағы тілінген тақтайдың 1 куб.м - 1200 теңге, тілінбеген тақтайдың 1 куб.м - 960 теңге, кесінді тақтайдың 1 куб.м - 600 теңге бағаланған.

Есепті ай ішінде осы зауыт ағаш тілуден 20000 куб.м  екі жағы тілінген тақтай, 15000 куб.м  тілінбеген тақтай және 5000 куб.м кесінді  тақтай алды.

Өндірілген барлық өнімдерге жұмсалған шығындар 3450000 теңге болып анықталды.

Коэффициенттік  негіз құрау үшін екі жағы тілінген тақтайды шартты өлшемге аламыз. 
Сонда:    1) екі жағы тілінген тақтай (1200:1200).......... 1,0

2. тілінбеген тақтай (960:120) .................0,8
3. кесінді тақтай        (600:120)........................ 0,5

Осы мәліметтер негізінде өндірілген өнімнің бір  өлшемін калькуляциялауға арналған есептеулер төмендегі 8.5 кестеде көрсетіледі.

8.5 кесте

Өнімнің бір өлшемінің өзіндік құнын  калькуляциялау

 

Өнімдердің аталуы	Саны Куб.м	Коэффи-циенттер	Шартты өнімдердің саны куб.м	Жекеленген  өнімдердін өзіндік құны тенге
Екі жағы тілінген тақтай	20000	1.	20000	?
Тілінбеген  тақтай	15000	0,8	12000	?
Кесінді тақтай	5000	0,5	2500	?
Жинағы	X	X	34500	3450000

 

Осы кестеде  көрсетілген мәліметтерге қарағанда  тілінген ағаш материалдарының шартты саны - 34500 куб.м. Бұл көрсеткіш материалдардың шартты санының өзіндік құнын  шығаруға қолданылады. Мұның үшін өнімнің  барлығын өндіруге жұмсалған шығындар сомасын (3450000 теңге) коэффициенттер қолдану арқылы жинақталған шартты өнімнің санына бөлеміз. Яғни шартты өнім «екі жағы тілінген тақтайдың» 1 куб.м. өзіндік құн 100 теңгеге тең екендігін (3450000:34500=100) есептедік. Ендігі жерде «екі жағы тілінген тақтай», «тілінбеген тақтай» және «кесінді тақтайдың» өзіндік құнын есептейміз. Ол үшін:

1. екі жағы тілінген тақтай (20000 куб.м х 100)=2000000 теңге,
2. тілінбеген тақтай (15000 куб.м. х 0,8) = 1200 000 теңге,
3. кесінді тақтай (5000 куб.м. х 0,5) = 250000 теңге, 
   Барлық жинағы 3450000 теңге - деп, жұмсалған шығындар

сомасын тілінген ағаштың әрбір сортына тараттық. Қажет болған жағдайда әрбір жекелеген  сорттағы ағаш материалдарының 1 куб.м. өзіндік құнын төмендегіше есептеп  шығаруға болады:

1. 20000000 : 20000 =100 теңге екі жағы тілінген тақтай;
2. 1200000 : 15000 = 80 теңге тілінбеген тақтай;
3. 250000 : 5000 = 50 теңге кесінді тақтайдың өзіндік кұны. 
   Нормативтік калькуляциялау әдісі. Бұл әдіс өндірістік

шығындар мен  өнімнің өзіндік құнын нормативтік мөлшер мен деңгейде есептейтін ұйымдар қызметіне арналған. Мұндай ұйымдар өнім шығару жоспарында қаралған және есепті жыл ішінде нормадан ауытқушылық факторлар мен өзгерістерді есепке алып отырады. Нормативтік калькуляция әдісі бойынша бүтіндей бұйымның өзіндік құны анықталады.

Мысал. 2004 жылдың сәуір айында машина жасау зауыты 110 желдеткіштер өндірді. Осы өнімнің өзіндік құнын нормативтік әдіспен калькуляциялау үшін 8.6 кестені құрамыз. 

8.6. кесте

2004 жылы  сәуір айында өндірілген желдеткіштердің өзіндік құнын нормативтік калькуляциялау әдісі бойынша есептеу.

 

 

 

 

 

Көрсеткіштер   Калькуляциялық  баптар	Шығындар	Желдеткіштің  өзіндік құны				Бір дана желдеткіштің жоспарлы кұны
		Норма бойынша	Өзгеріс	Нормадан  ауытқу	Жинағы
Негізгі материалдар	74470	680	+2	-5	677	685
Сатылып алынған  жартылай фабрикаттар	9130	83			83	84
Қызметтер	4180	38	+ 1	-1	38	39
Қалдықтар	-330	3	-	-	3	39
Материалдар жинағы (қалдықсыз)	87450	798	+3	-6	795	805
Еңбек ақы	20570	181	+1	+5	187	190
Басқа да өндірістік шығындар	4510	45	-11	-5	41	46
Жалпы өндірістік шығындар	17710	159	+3	-1	161	159
Ақаулық шығындар	440	-	-	+4	4	-
Өндірістік  өзіндік кұн	130680	1183	+8	-3	1188	1200

 

 

Осы есептеулердің  нәтижесінде өндірілген бір бұйымның нақтылы өзіндік құны - 1188 теңге  екендігін және нормада көрсетілген 1183 теңгеден + 8, - 3 теңге ауытқығандығын көрдік. Егер осы бұйымның жоспарлы құны 1200 теңге болып жоспарланса, онда 17 теңгеге нормативтік мөлшерден артық болғандығын да көріп отырмыз.

Аралас  калькуляциялау әдісі. Бұл әдіс тікелей калькуляциялау және коэффициенттік калькуляциялау әдістерінің тәсілдерін біріктірген тұрғыда - өндірілген өнімнің бір өлшемінің өзіндік құнын есептеуге арналған. 

Жанама  шығындарды тарату тәсілдері:   

• еңбек ақы шығындары көлеміне; 
• тікелей шығындар көлеміне;
• жұмысшылардың істеген адам-сағаты санына;

- басқа да көрсеткіштерге пропорционалды жолдармен таратылады.

Жанама шығындарды өз мазмұнына карай тарату процесі  өиімдердің езіндік құнын калькуляциялаудың  сенімділігін, сондай-ак бұлардың қандай калькуляция объектілеріне жататындығын қамтамасыз етуі керек.

Мысал Ұйым әр түрлі тапсырыс дайындаумен айналысады. Таратылатын жанама шығындар 30639 теңге болып анықталды, Осы шығындарды еңбек ақы шығындары көлеміне қарай пропорциялық әдіспен тарату белгіленді. Мұның үшін әрбір тапсырысқа пропорциялық әдіспен таратылатын жанама шығындардың пропорциялық коэффициентін анықтау керек. Пропорциялық коэффициентті шығару үшін негізгі өндірістегі жұмысшыларға ай ішінде есептелген барлық еңбек ақының сомасы анықталады. Бүл сома 20426 теңге. Тарату коэффициенті - 30639 : 20426 = 1,5 болып анықталды. Яғни есептелген 1 теңге еңбек ақыға 1,5 теңге жанама шығындар таратылады. Бұдан соң анықталған коэффициентке сай жанама шығындар сомасы әрбір тапсырыстарға төмендегіше (8.7 кесте) таратылады.

8.7. кесте

 Жанама шығындарды тарату

 

Тапсырыс  нөмірлері	Тапсырыстар бойынша өндірістік жұмысшыларға есептелінген тікелей енбек ақы (теңге)	Тапсырыстарға таратылған жанама шығындар (тенге) (2 бағана х 1,5)
1	4426	6639
2	10000	15000
3	6000	9000
Жинағы	20426	30639

 

Аяқталмаған өндірісті бағалау әдісі:

• шығындардың тікелей баптары;
• материалдық шығындар сомасына;
• нормативтік (жоспарлы) өзіндік құн,
• шартты бірлік тәсілі бойынша бағаланады.

Аяқталмаған өндіріс шығындарыныц тікелей баптары әдісіне сай аяқталмаған өндірістегі бұйымдарға, өнімдерге, жұмыстарға, жұмсалған материалдық шығындар (шикізаттар, материалдар, жартылай фабрикаттар), осындай өнімдер өндіруге жұмсалған еңбек ақы құнымен бағаланады. Жалпы және әкімшілік шығындар аяқталмаған өндіріс құрамында бағаланбайды.

Аяқталмаған өндірісті материалдың шығындар сомасына қарай бағалау өндірісі аяқталмаған бұйымдарға т.б. жұмсалған шикізаттар, материалдар жартылай фабрикаттардың нақтылы құнымен бағаланады. Осы әдіспен бағалауға еңбек ақы шығындары есепке алынбайды.

Аяқталмаған өндірісті нормативтік (жоспарлы) өзіндік құнмен бағалау үшін аяқталмаған бұйымдар саны саналып, осылардағы аяқталмаған өндіріс нормативті деңгейде жұмсалған материалдар және еңбек ақы шығындарымен бағаланады. Калькуляциялаудың басқа да баптары жеке бағаланады.

Аяцталмаган өндірісті шартты бірлік тәсілі бойынша  багалау. Есепті жылдағы шығындардың құндық жиынтығының барлық сомасын шартты бірліктегі дайын өнімдер санына бөлу жолымен шығарылады.

Мысал. Керамикалық бұйымдар өндіру цехында шай кеселері дайындалады. 01.03.2004 жылдағы аяқталмаған өндірісте сомасы 32400 теңге 200 кесе қалды. Наурыз айы ішінде 273600 теңгенің шығындары жұмсалды. Осы ай ішінде 1700 кесе өндіріліп, мұның 1200 кесесі барлық өндірістік өңдеу кезеңдерден өтіп дайын өнімдер болып танылды. Қалған 300 кесе аяқталмаған өндіріс болып, келесі айда аяқталады. Осы мәліметтер негізінде 01.04.2004 жылға қалған аяқталмаған өндірісті бағалау керек. Сол үшін 8.8 кестені құрамыз.

8.8. кесте

Аяқталмаған өндірісті шартты бірлік тәсілімен бағалау

 

Рет саны	Көрсеткіштер	Өлшеу бірлігі  дана	Дайындалған дәрежесі	Дайындалған коэф
1.	Айдың басындағы  аяқталмаған өндірістің қалдығы	200	40%	04	80
2.	Дайындалған дайын  өнімдер	1200	100%	1	1200
3	Айдың аяғындағы  аяқталмаған өндірістің қалдығы	300	80%	0,8	240
	Жинағы	1700	-	_	1520

 

 

Өндірілетін өнімдердің дайындалған дәрежесі түгендеу (инвентаризация) немесе аяқталмаған өндірісті актілеу жолдарымен анықталады. Енді шартты бірліктегі бір өнімге жұмсалған шығынды (273600 : 1520 = 180) есептеп көрелік. Дайын өнімдердің жекелеген құнына таратылатын және келесі кезеңдік аяқталмаған өндіріс көлемін бағалауға арналған барлық жиынтық шығындар сомасы 32400 + 273600 = 306000 теңге болады.