Ұйымдардың есеп саясаты

Сонымен есеп саясатын қалыптастыру процесінде ұйымдар өз таңдауы бойынша және нақтылы жағдайды ескере отырып, есеп саясатын құраушы объектілер мен операцияларға тән басқа да әдістерді бухгалтерлік есеп жүйесінде қолдануына болады.

Есеп саясатын қалыптастыруға тән бухгалтерлік есеп жүргізу әдістеріне мыналар жатады:

- шаруашылык операциялары  мазмұнын экономикалық тұрғыда топтастыру;

- бухгалтерлер арасында атқаратын міндеттерді бөліп тарату және бухгалтерлік есеп счеттарын қолданудың тәртібін белгілеу;

- құжат айналысы және есеп регистрларын жүргізу әдістерін белгілеу;

- түгендеуді ұйымдастыру, шаруашылық фактілері операцияларын бағалау және активтер құнын жою әдістерін белгілеу процестері.

Қысқасы ұйымдар өрісінде қалыптасатын есеп саясаты бухгалтерлік есеп жүргізудің барлык процестерін қамтуға тиісті. Ұйымның бас бухгалтері есеп саясатын қалыптастыруға жауапты екендігін тағы да қайталаймыз. Есеп саясатын сапалы және тура жүргізу үшін бас бухгалтерлерге бухгалтерлік есептің әдіснамалар жиынтығымен, қолданылып келе жатқан нормативтік құжаттар мазмұнын мұқият білу талабы қойылады.

Есеп түрлерін бөліп қарау  мен бұлардың көптігі (оперативтік, бухгалтерлік, қаржылық, басқарушылық, салық, статистика) барынша жоғары дәрежеде есеп ақпараттарын пайдаланушы әр түрлі топтарының мүддесін, есеп саясатын жасау мен қалыптастыру арқылы қанағаттандыру болып табылады.

Ұйымдардағы есеп саясатын қалыптастырудың негізгі элементтері есеп саясатының әдіснамалық жекелеген аспектілерінен тұрады.

Төменде іс-тәжірибеде қолданылынатын, бухгалтерлік есеп жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын есеп саясатының мазмұнын жекелеген объектілер бойынша ашып көрсетуді мақсат тұттық.

1. Негізгі кұралдарды бағалау мен бұларға амортизация есептеу. Есеп саясатының осы объектісі бойынша түгелімен тозған, пайдалануға жарамайтын негізгі құралдарды бағалаудың әдісін таңдап алу керек. Түгелімен тозған негізгі құралдарға тән бағалау 
   әдісін қолданудың мақсаты, бүларды қайта жөндеп, алдағы уақытта пайдалану мүмкіндігін анықтауға байланысты. Тозған негізгі құралдарды бағалап, бүлардың құнын анықтаған кезде амортизациялық сомалар мен салық салу базасы көбейеді. Түгелімен тозған негізгі қүралдарды бағалау кезінде мына әдістердің бірі: ағымдағы нарықтық бағамен бағалау немесе жою құнымен бағалау колданылынады.
2. Негізгі құралдарды қайта бағалаудан өткізу әдісі. Есеп тәжірибесінде индекстік және тікелей бағалау әдістері қолданылынады. Қайта бағалау нәтижесінде негізгі құралдар құнының өзгеруіне байланысты бухгалтерлік баланс сомасы да өзгертіліп, негізгі құралдар күнын барынша дәлдікке келтіріледі. Негізгі құралдар құнын жоғарылатудың әсерінен есепті жылдың шығындары (амортизациялық соманың көбеюі есебінен) көбейіп, тиесінше таза пайданың көлемі азайтылады, сондай-ақ баланстық сома мен төленбеген капитал сомалары да көбейіп отырады. Негізгі құралдар құнын төмендетудің әсерінен есепті жылдың шығындары да азайып, баланстық сома мен салық салу базасының сомалары да азайып отырады.

3. Негізгі  құралдар бойынша амортизация  есептеу тәсілдері бірқалыпты түзу сызықты, өндірістік, құнын шапшаңдатып есептен шығару (бұл тәсіл қалдығын азайту және комулятивтік тәсілдерді қолданудан тұрады) тәсілдерін қолданудан тұрады. Негізгі құралдардың тозуы нәтижесін көрсететін есептелінген амортизациялық сома есепті жылдың шығындарын (өнім өндірудегі өндірістік шығындарды және кезеңдік шығындарды) көбейтіп, табыс көлемі мен баланс сомасын азайтады.

Мысалдар келтіріп, жоғарыда айтылғандарды дәлелделік.

1-ші  мысал Құны 950000 теңге тұратын, пайдалану мерзімі 5 жыл болып анықталған негізгі құрал пайдалануға берілді. Осы объекті бойынша есептелінген амортизациялық соманы, қалдық құнды және жиынтықталған амортизациялық сомаларды анықтау үшін төмендегі кестені құрамыз:

8.1. кесте

 

Негізгі құралдарға бірқалыпты түзу сызықты  амортизация есептеу тәсілі

 

Жылдар	Бастапқы құны	Бір жылдық амортизация сомасы	Жинақталған амортизация  сомасы	Қалдық құн сомасы
Бірінші Екінші Үшінші Төртінші Бесінші	950000 950000 950000 950000 950000	190000 190000 190000 190000 190000	190000 380000 570000 760000 950000	760000 570000 380000 1900000 0

 

Көрсетілген осы  тәсіл арқылы амортизациялық сома негізгі  құралдардың бастапқы құны және бұлардың амортизациялық нормасы бойынша осы объектіні пайдалану мерзіміне қарай есептелініп шығарылғандығын көруге болады.

2-ші  мысал Мына төмендегі көрсеткіштерге қарай негізгі құралдарға шапшаңдату «амортизацияланбаған» қалдықты анықтау немесе қалдықты азайту әдісімен амортизация есептеудің тәсілі 8.2. кестеде көрсетілді.

8.2 кесте

Қалдықты  азайту немесе шапшаңдату тәсілімен  амортизацияны есептеу

 

Жылдар	Бастапқы құны	Жылдық амортизациялық сома (Шығындар счетының дебеті)	Жинақталған амортизация  сомасы	Қалдық кұн  сомасы
Бірінші Екінші Үшшші Төртінші Бесінші Жинағы	950000 950000 950000 950000 950000 X	380000 228000 136800 82080 73872 123120	380000 608000 744800 826880 950000 X	570000 342000 205200 123120 0 X

Мұның үшін шапшаңдату коэффициентін 2-ге тең деп алып, негізгі құралды жоюдың құны 73872 теңге болып анықталды. Жылдық амортизациялық сома (ЖА) мына формула бойынша анықталады:

ЖА = Нқ х Ан;

Мұндағы ЖА - жылдық амортизацияның сомасы; НҚ - негізгі құралдардың қалдық сомасы; Ан - амортизациялық норма.

Бүдан амортизациялык норма  төмендегі формула бойынша анықталады.

 

Мұндағы А_н - амортизациялық норма; К - шапшаңдату коэффициенті; П_м- негізгі құралдарды пайдаланудың анықталған мерзімі.

 

Яғни, ЖА = НҚ х    формуласына сай 8.2 кестенің құрылғандығын көреміз.

Біздің мысалымызда  амортизациялық норма 40% қүрады (яғни коэф. 2x1:5). Бұдан бірінші жылғы амортизацияның сомасы 380000 теңге (950000x40%); екінші жылғы - 228000 теңге (570000x40%) ж.т.с.с.

3-ші  мысал Мына төмендегі көрсеткіштерге сай негізгі құралдарға сандық жиынтық және пайдалану мерзіміне қарай амортизацияны есептеу тәсілі (8.3 кесте).

8.3 кесте

Сандық  жиынтық (кумулятивтік) және пайдалану  мерзіміне қарай амортизацияны есептеу тәсілі

 

Жылдар	Бастапқы Құны	Жылдық амортизациялық сома	Жинақталған амортизация сомасы	Қалдық құн сомасы
Бірінші Екінші Үшінші Төртінші Бесшші	950000 950000 950000 950000 950000	316700 253300 190000 127000 63000	316700 570000 760000 887000 950000	633300 380000 190000 63000 0

 

Біздің мысалымызда  пайдалану мерзімінің (жылдарының) сандық жиынтығы 15 (1+2+3+4+5) болды. Мұның  негізінде бір жылдық амортизация 5:15-ке, екінші жылдағы - 4:15-ке, үшінші жылдағы - 3:15 т.с.с. бөлгендегі сомаға тең болып анықталды. Осы тәсілді қолдану нәтижесінде «амортизацияланбаған» сома бойынша қалдық қалмайды.

Негізгі құралдарға өндірілген өнімдер көлеміне қарай пропорционалды тәсілмен амортизацияны есептеу, есепті жылдағы өндірілген натуралды өнімдер (жұмыстар) көлеміне және негізгі құралдардың бастапқы құнының сомасы қатысына пропорционалды негізде, сондай-ақ негізгі құралдар объектісін пайдаланудың барлық мерзіміне қарай есептелінеді.

4-ші  мысал. Бастапқы құны 3000 000 теңге тұратын, нормативтік жүру шақырымы 1 200 мың шақырым болып анықталған жүк машинасына бір жыл ішіндегі жүрген барлық шақырымы 200 мың шақырымды құраған жағдайда, осы жүк машинасына амортизация есептеудің тәсілі төмендегіше болады.

 

4. Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының резервін жасау есебінің тәсілі екі тәсілмен жүргізіледі. Олар:

1) Негізгі құралдарды толық жөндеуден өткізуге дейінгі жинақталған шығындар сомасы «Алдағы кезең шығындары» счетында кіргізіліп, жөндеу жұмысы толығымен аяқталғаннан соң бұл шығындар «Аяқталмаған өндіріс» счетына ауыстырылады.

2) Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының сомасы өндірілген өнімдер (тауарлар, жұмыстар, қызметтер) өзіндік құны құрамына тікелей жазылып, осы кезеңнің шығындары болып есептелінеді. Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының қалдығы осы есепті жылдан келесі есепті жылға көшіріліп отырады. Мұндай жағдайда осы жылдың шығындары көбейіп, алдағы жылдардың түсетін табысының сомасы азайып отырады.

5. Материалды    емес    активтер    және    бұлардың амортизациясы. Материалды активтер мазмұны және бұларды пайдаланудың мерзімі нақтылы объектілер бойынша арнайы құжаттар мен білгір мамандардың тұжырымдамасының нәтижесі 
бойынша анықталады. Егер материалды емес активтерді пайдаланудың нақтылы мерзімі анықталмаған жағдайда, арнайы заң актілеріне сәйкес 10 жыл болып белгіленуі мүмкін.

Материалды  емес активтер амортизациясы мына төменде  келтірілген тәсілдердің бірімен  жүргізіледі:

- материалды емес активтердің бастапқы құны және бұларды пайдаланудың мерзіміне қарай анықталған амортизациялық нормаға сай бірқалыпты түзу сызықты тәсілмен;

- материалды емес активтердің баланстық қалдық құнымен және бұларды пайдаланудың мерзіміне қарай анықталған амортизациялық нормаға сай қалдықты азайту тәсілімен;

- материалды емес активтердщ бастапқы құнымен және бұларды пайдаланудың мерзіміне қарай өндірілетш өнімдер көлемінің сомасына пропорционалдьщ тәсілмен тарату.

6. Инвестицияларды  бағалау. Мұнда екі түрлі тәсіл қолданылады. Олар: өзіндік бастапқы құн немесе нарықтық бағалау тәсілі. Инвестициялардың өзіндік құны, бұларды сатып алу күнгі нарықтық бағадан және бұларды сатып алуға байланысты жұмсалған шығындардан (делдалдық сый ақы, қалам ақы, баж салығы, банктің комиссиялық алымы т.с.с.) қалыптасады. Инвестицияларға нарықтық бағаның қоланылуы бұлардың құнын реттеу мен нарықтық баға деңгейіне келтіру үшін ұйымдардың есеп саясатында анықталып көрсетіледі.

Инвестицияны бағалауда  қолданылатын екі түрлі бағалау  әдісі баланстық құн мәліметтерін сақтық принциппен бағалауды және бөлінбеген пайданы қорытынды есеп құрамына қоспауды қамтамасыз етеді.

Инвестицияларды ағымдағы құнмен бағалау - баланстағы инвестициялар құнын (құнды қағаздар нарығындағы есеп бойынша) ұдайы реттеп отыру үшін қолданылынады. Инвестициялардың баланстық құнын реттеу (корректура) әсерінен орын алған фактінің сомасы есепті кезең ішіндегі табыстар мен шығындар көлеміне де әсер етеді. Яғни инвестициялар құнын реттеу нәтижесінің сомасы табыстар немесе шығындар көлеміне қосылып немесе азайтылып жазылады.

Есеп тәжірибесінде инвестицияларды  бастапқы кезде сатып алғандағы және ағымдағы құнының ең төменгі дәрежесімен бағалау тәсілі қолданылады. Бұл тәсіл құнды қағаздар курсының тез арада төмендеп кетуіне байланысты мүмкін болатын шеккен зиянды тіркеу үшін де қолданылады. Құнды қағаздар курсының жоғарылауы нәтижесіндегі түскен табыс есепке алынбайды. Алайда инвестициялардың ағымдағы құны, бұларды сатып алудағы құннан артық болған жағдайдағы есепті кезең ішінде сатылған инвестициялар құны табыстар немесе шығындар сомасын өзгертеді.

Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды бағалау тәсілі.

Бұларды сатып алу немесе қайта бағалаудағы құнмен есепке алынып, сатып алу және ағымдағы құнның ең төменгі дәрежесімен бағаланады. Инвестицияларды сатып алу бағасымен бағалау -инвестициялардың бастапқы баланстык күнын өзгертпейтін дәрежеде көрсетіліп, инвестицияларды сатып алуға жұмсалған қосымша шығындар сомасынан тұрады. Инвестицияларды қайта бағалау құнымен бағалау (инвестициялардың әділетті кұны) -инвестициялардың есептегі құнын ағымдағы (нарықтык) бағаға келтіру үшін инвестициялардың жеке түрлерін кайта бағалау нәтижесінде бұлардың құнын мерзімдік аралықтарда өзгертіп отыруға негізделген. Нақтылы құнымен багалау тәсілін қолданушы ұйымдар барлық ұзақ мерзімді инвестицияларды қайта бағалаудың есебін жасап, қайта бағалау жүргізудің тәртібін инвесторларға хабарлап отыруға міндетті. Әділетті құнмен бағалаудың нәтижесінде қайта бағаланған инвестициялар мен есептегі инвестициялар құнының айырьшы шығарылып, әділепілік қүн дәлелденеді.

Мысал «Асан ж К"» ұйымы 1 сәуір 2004 жылы «Даулет» акционерлік қоғамынан 150000 теңгенің (мүмкін облигация) инвестициясын сатып алды. Мұның номиналдық құны 140000 теңге. Осы инвестиция бойынша жылдық табыс алу 7%. Пайыздық сома әр жылы 4 рет төленеді (әр тоқсанда). «Асан ж К» ұйымы 3% инвестицияның құнын алады. Инвестицияны жабу 5 жылдан соң 30 сәуір 2009 жылға белгіленді. Осы мысалдар негізінде төмендегі жазулар жазылады:

1) Сатылып алынған инвесгицияның құнын төлеу 
Дт «Қаржылық инвестиция» 150000 теңге.

Кт «Есеп  айырысу шотындағы ақша» 150000 теңге.

2) 8 айға, 31 желтоқсан 2004 жылға дейін есептелінген пайыздық сомаға;

Дт «Берешектердің басқа да қарыздары» 4200 теңге '(140000x3:100)

Кт «Қаржылық  инвестиция» 500 теңге (150000-140000): (5x4)

Кт «Негізгі қызметке жатпайтын табыс» 3700 теңге (4200-500)

3) Есептелінген  пайыздық соманы 4200 теңгені алудағы  жазу:

Дт «Есеп  айырысу шотындағы ақша» 4200 теңге

Кт «Берешектердің басқа да қарыздары» 4200 теңге.

«Асан ж К» ұйымының 1 қаңтар 2005 жылға жасаған бухгалтерлік балансында инвестициялар құны 149500 теңгені (150000-500) көрсетеді.