Лекция по "Бюджетному праву"

Салық төлеуші салықтық тексеру  нэтижелері бойынша хабарламаға  немесе тексеру кесіміне салық органының  Салық кодексінің 95-тарауында белгіленген  салықтық тексеру жүргізу тэртібін бұзғаны негізінде наразьшық білдірген кезде, соттың жол берілген құқық бұзушьшықтардың сипатын жэне олардың тексеру нәтижелерінің зандыльн-ына жэне негізділігіне ыкдалын бағалауды басшылықка алғаны жөн. Атап айтқанда, Салык кодексінің 536-бабына сай салықтық тексеру өткізуге негіздеме болып табылатын ұйғарымсыз немесе ұйғарымды салық органында тіркеместен жургізілген тексерудің нәтижелері сөзсіз заңсыз деп тануға жатады. «Мемлекеттік кұқыктық статистика жэне арнаулы есепке алу туралы» ҚР Заңын жэне Қазақстан Республикасы Бас прокурорының 2004 ж. 1 наурыздағы № 12-бұйры-ғымен бкітілген шаруашьшық жүргізуші субъектілер қызметін тексеруді есепке алу жөніндегі Нұсқаулықты бұза отырып, Бас прокуратураньщ Құкьіктық статистика жэне арнаулы есепке алу жөніндегі комитетінің аумақтық органдарында тіркелмеген тексеру де соған ұксас зардаптарға экеліп соқтырады. Сонымен бірге «Жеке кэсіпкерлік туралы» ҚР Заңының 38-бабьшың 18-тармағы, 5-тармақшасына сай, жеке кэсіпкерлік субъектілерінің салық заңнамасын сақгауы жөніңдегі тексерулер тіркеуге жатпайды.

Салық кодексінің 38-бабының 1, 1-1-тармақтарына байланысты салықтардың жэне бюджетке толенетін басқа да міндетті төлемдердің  есептелген сомасын сальщ кезеңі аяқіалғаннан кейін бес жыл ішінде немесе жер қойнауын пайдалану жөніндегі келісім-шарттың қолданылу мерзімі аякталғаннан кейін салык қызметі органдары қайта қарай алады. Бұл ережеден аталған органдар сол салық кезеңі, сол салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша, белгіленген мерзім сакталған жағдайда, қайтадан салықтық тексеру жұргізуге кұкылы екені келіп шығады.

Салык кодексінің 555-бабының 2-тармагына  сай, салық қызметінін жоғары тұрған органының салықтық тексеруінің  кесіміне қатысты хабарламасына  салық төлеушінің шағымын карау  корытындылары бойынша шагым берілген хабарламаны өзгеріссіз қалдыру, ал шағымдарды канағаттандырмай тастау немесе шағым берілген хабарламаның күшін толықтай немесе ішінара жою туралы шешім шыгарылады. Шағым беріліп отырған хабарламаның күші салық төлеушінін шағымын карау нэтижелеріне қатысты бөлігінде жойылған жағдайда, салық қызметі органы есептелген салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің жэне осімақының азайтылған сомасын көрсетіп, жаңа хабарлама шьпгарады. Салык кодексінің 557-8-бабынын тэртібімен салық қызметінің жоғары тұрған органы қосымша тексеру жүргізбестен, есептелген соманы кебейту туралы шешім қабылдауға құқылы емес.

АІЖК-тің 49-бабының 2-тармағына сэйкес, егер заңға қайшы келетін болса, сот бейбіт келісімді бекітпейді. Салык төлеуші мен салық органы арасындағы бейбіт келісім Салық кодексінде белғіленген салық салудың міндеттілік, айқындьшық жэне эділдік ұстанымдарын бұзады. Одан өзге, тараптардың істі бейбіт келісіммен аяктауға деген кұқығы олардың арасында теңдікке негізделген мүліктік катынастардың болуына байланысты. Ал салықтық қатынастар бір тараптың екншісіне билік жағынан бағынуына негізделген. Осыған байланысты сот салыктық даулар бойынша бейбіт келісімдерді бекітуге күқьшы емес.

Салық кодексінің 73-бабына сай, салық  қызметі органдары трансферттік бағалар-дың қолданылуына бакылау жасайды. Ол кезде бақылау «Трансферттік бағалар қолдану кезіндегі мемлекеттік бақьшау туралы» ҚР Заңында (ары қарай - Трансферттік бағалар туралы Заң) көзделген тэртіпте жэне жағдайларда жүзеге асырьшады.

Аталған бақылау түсінігі «Салық жэне бюджетке төленетін басқа да міндетті толемдер туралы» ҚР заңынын (ары  қарай - Салықтар туралы Заң) 94-бабының 1-тармағында жэне Салық кодексінің 10-бабының 1-тармағы, 21-тармақшасында  берілген салық режимінің бір болігі болып табылмайды. Сондықтан оның жүзеге асырылуы заңдардың жэне салық режимінің тұрлаулылығы туралы жер қойнауын пайдалану келісім-шарттарының ережелеріне қарамастан, занды болып есептеледі. Мэміле бағасы нарықтық бағадан ауыткыған кезде, салық салу нысандары мен салық міндеттемелері ҚР заңдарына сэйкес түзетіледі. Трансферттік бағалар туралы Заңның 5-бабының 5-тармагында салық салу нысандарын түзету негізінде заңды тұлғаларға салынатын табыс салығын, қосылған құн салығын (ары қарай - ҚҚС), акцизді (акцизделетін тауарлармен мэмілелер жасаған жағдайда), роялти жэне жер қойнауын пайдаланушылардың үстеме пайдасына салынатын салықты, солайша есептелген кеден төлемдерін есептеу - нарықтық бағалар негізінде, осы мэмілелерден түсетін табыстар мен шығыстар жэне салық салудың басқа нысандары анықталуы қалай мүмкін болса, солай есептелетіні белгіленген.

Соған байланысты трансферттік бағалар  қолданьшған кезде, мемлекеттік  бақылауды жүзеге асыру барысында  Трансферттік бағалар туралы Заңның жоғарыда келтірілген нормасында аталған салықтар мен төлемдер бойынша салық салу нысандарын анықтау тэртібін белгілейтін жер қойнауын пайдалану келісім-шарттарының ережелері колдануға жатпайды.

Өз кызметін Салықтар туралы Заң  қолданылған кезеңде жасалған жэіге  салық режимінің тұрлаулылығын белгілеген жер қойнауын пайдалану келісім-шарттары негізінде жұзеге асьгратын салық төлеушілер қатысатын істер бойынша мұндай келісім-шарттар күшіне енетін күн карсаңында қолданыста болған салық зандарының материалдық нормалары қолданылады. Салықтар туралы Заңның 94-бабының 1-тармағында салық режимі жер қойнауын пайдаланушылар үшін белгіленетін салық жэне бюджетке толенетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жоніндегі талаптар ретінде айқындалған. Осы анықтаманы, сондай-ақ Қаржы министрлігі Салық комитеті төрағасының 1997 ж. 29 желтоқсандағы № 1-бұйрығымен бекітілген «Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу салу туралы» № 41-Нұсқаулығының 115-тармағы есепке алына отырып, салық режимінің тұрлаулылығы аталған Заңның 162-бабында көзделген осімақылар мен айыппұл түріндегі салықтық санкцияларға қолданылмайды.

Салық режимінің телемдерге тұрлаулылығын  арнаулы қорларға тарату туралы кейіннен зан шығарушы алып тастаған (жол  қорына, табиғатты қорғау жэне қоршаған ортаны қорғау қорына, жұмыспен қамту, міндетті элеуметтік жэне міндетті медициналық сақтандыруга жэрдемдесудің мемлекеттік корына аударымдар) мэселені шешкен кезде, жер қойнауын пайдалану келісім-шартының ережелеріне сүйенген жен.

Егер келісім-шарт талаптарьша  сай жер қойнауын пайдаланушы  оған қол қою карсаңында қолданыста болған салық зандарына сэйкес салыктар мен төлемдерді төлеуге міндеттенсе, оның үстіне салык заңнамасына келісім-шарт аркылы арнаулы қорларға төлемдер жасау мэселелерін реттейтін заңнама жатқызылған болса, белгіленген тэртіпте шартқа тиісті өзгертулер енгізілген жағдайда, жер қойнауын пайдаланушы кейіннен алынып тасталған төлемдерді төлеуден босатылады.

Бұл ереже салықтар мен бюджетке теленетін басқа да міндетті төлемдердің  жер қойнауын пайдалану шартына  қол крйылғаннан кейін озгертілген мөлшерлемелеріне де қатысты қодданьшады.

Салық кодексінің салықтардың артық  төленген сомаларын есепке жазу жэне қайтару мэселелерін реттейтін 6-тарауының  нормалары салық кезеңі үшін есепке жатқызылып есептелген салық сомасынан  ҚҚС сомалары артық белгіленгені анықталған жағдайларда, салық төлеушінің бюджетпен өзара қарым-қатынасына қолданьглмайдьі. Жалпы ереже бойынша ҚҚС сомаларынын артық болуы аталған салық бойынша алда төленетін төлемдер есебіне жатқызьшады (Салық кодексінің 251-бабының 1-тармағы).

Салық кодексінін 251-бабының 2-тармағында керсетілген шарттарды орындаған  кезде, нөлдік мөлшерлеме бойынша салық  салынатын айналымдарда ҚҚС-тың  артық сомасы Салық кодексінің 252-бабында  белгіленген тэртіпте толеушіге  қайтарьшады.

Оның үстіне, ҚҚС қайтару негіздерінің бірі салық органы еткізген салықтық тексеру кесіміне сэйкес қайтару талап етілген сальгқ сомасының аныктылығын растау болып табылады.

Бұл сомалардың аныктьшығын растау мақсатында салық органдары онім берушілерге ыңғайласпа салықтық тексеру  жүргізуге құқьшы, олардың нэтижелері бойынша салыкты қайтару туралы шешім кабылданады.

Салық кодексінің 252-бабының 4-тармағында қай кезде ыңғайласпа тексеру  жүргізілмейтін жэне қай кезде ондай  тексеру міндетті болып табылатын  жағдайлар көзделген. Өнім берушіге тексеру тағайындау туралы шешім қабылдау тэртібін уэкілетті мемлекеттік орган белгілейді.

Соттардағы мемлекеттік баж  көлемі, оны толеу жэне кайтару  тэртібі Салык кодексінің 496, 507, 508-баптарында белгіленген.

Мемлекеттік бажды төлеуді кейінге  қалдыру немесе бөліп-бөліп төлеу мүмкіндігі занда қарастырылмаған.

Салық кодексінің 501-бабында соттарда мемлекеттік баж төлеуден босатудың  түбегейлі тізбесі белгіленген.

Салық заңнамасы нормаларын қолдануға  байланысты істер бойынша мемлекеттік  баж Салық кодексінің 496-бабының 2, 3, 4-баптарында белгіленген көлемде төлеуге жатады.

АГЖК-тің 110-бабына сэйкес, сот салық  төлеушінің салық қызметі органының  шешімін немесе эрекетін (эрекетсіздігін) заңсыз деп тану туралы талабын толық  немесе ішінара қанағаттандырған кезде, мемлекеттік баж тиісті келемде көрсетілген органнан арызда-нушының пайдасына өндіріліп беріледі.

Осы қаулыньщ кабылдануына байланысты ҚР Жоғарғы соты Пленумының 1999 ж. 20 желтоқсандағы  «Соттардың салык заңнамасын қолдануынын  кейбір мэселелері туралы» № 19-каулысы жэне ҚР Жоғарғы сотының 2003 ж. 20 наурыздағы «Соттардың азаматтық іс жүргізу заңнамасыньщ кейбір нормаларын қолдануы туралы» № 2-нормативтік қаулысы 4-тармағының 3-абзацьшьщ күші жойылды деп танылсын.

ҚР Конституциясының 4-бабына сай, бұл нормативтік каулы қолданылып жүрген құқық құрамына кіреді, сондай-ақ жалпыға бірдей міндетті болып табылады жэне ресми жарияланған күннен бастап күшіне енеді.

ҚР Жоғарғы сотынын 2007 ж. 16 шілдедегі  «Турғынжайға меншік күқығып корғауға байланысты дауларды шешудін кейбір мәселелері туралы» № 5-норма і ивтік қаулысы

Тұрғынжайға меншік құкьіғы туралы заңнаманың дұрыс жэне біркелкі қолданылуын  камтамасыз ету мақсатында ҚР Жоғарғы  сотының пленарлық мэжілісі қаулы  етеді:

1. ҚР Конституциясының 26-бабының  1-тармағына, АК-тің 191-бабына жэне «Тұрғын үй қатынастары туралы» ҚР Занының (ары қарай - Заң) 11-бабына сэйкес, кез келген занды жолмен сатып алынған тұрғынжай азаматтардың, заңды тұлғалардың жеке меншігінде бола алады. Меншік иелерінің тұрғынжайды иелену, пайдалану жэне билік ету кұкыктары сот тэртібімен заң актілерінде көзделген тэсілдермен корғалады.

ҚР Конституциясының нормаларында адамның азаматтық кұқықтарын шектеуге тек заңдар арқылы жол беріледі, ал меншік иесінің кұқықтарын шектейтін  заң күшіндегі өзге нормативтік  құкыктық актілер қоддануға жатпайды.

Тұрғынжайға меншік құқыгы туралы талап  сотқа оның орналасқан жері бойынша беріледі. Соттылық ережелері бұзьшып берілген талап кері қайтарылады, ал іс жүргізуге қабылданған талап қай сотта қаралатынына байланысты жолданады.

Тұрғынжайға меншік құқығы туралы талаптарға: өзгенің заңсыз иелігіндегі тұрғынжайды қайтаруды талап ету туралы; иеліктен айыруға байланысты емес кұқыктың бұзылғандығын жою туралы; тұрғынжайға кұқыкты тану туралы; тұрғьшжайды иеліктен шығару туралы сауда-саттыкты жарамсыз деп тану туралы; тұрғынжайды иеліктен шығару туралы мэмілелерді жарамсыз деп тану туралы және басқа талаптар жатады.

АК-тін 118-бабының 2-тармағына жэне Заңнын 17-бабына сай, иеленушінін тұрғынжайға  меншік құқьгғы оны уэкілетті  орган мемлекеттік тіркеуден  өткізген кезден бастап туындайды, алайда оның болмауы - мэмілені жарамсыз деп тану туралы дербес негіздеме болып табылмайды.

Мэміле тұрі сақталмаған, жасалған мәміле іс жүзінде басқа, куэгерлік  көрсетулерден өзге, дэлелдермен (мысалы, тұрғынжайды сату жэне акша алу туралы қолхатпен немесе иеліктен шығару кұқына сенімхат беру арқьшы) расталған жағдайда, сатушының тұрған жері белгісіз болған кезде, мүдделі тарап жауап беруші ретінде сатушыны (оны соңғы белгілі мекенжайы бойынша сот хабардар етеді) көрсете отырып, мэмілені жарамды деп тану жөніндегі талаппен сотқа жүгінуге кұқьшы. Сот мэмілені жарамды деп танудан бас тартқан жағдайда, егер меншік иесі белгіленген үлгіде тұгя-ыгшайды үшінші тұлғаға иеліктен шығарып берсе, онда талап қоюшы жұмсалған шыгыстарды өндіріп алуга құқылы.

Иеленушінің тұрғынжайға билік  ету құқыгы меншік құқығы мемлекеттік тіркелген сэттен басталады.

Тұрғынжайды иеліктен шығаруды белгіленген  ұлгіде орындаған меншік иесінің  кейіннен оған билік етуге құқы жоқ, өйткені аталган тұргынжай орындалған міндеттеме нысанасы болып табылады, ал мемлекеттік тіркемеген сатып алушы оның заңды иеленушісі болып таньшады.

Сатып алушы сатып алған тұрғынжайдың ақысьш төлеу міндеттемесін тиісті емес дэрежеде орындады деген уэж  бойынша дау туған кезде, ол мемлекеттік  тіркелгеннен кейін сатушы АК-тің 439-бабьшың 3-тармағы негізінде сатылған тұрғьінжайдың құнын жэне АК-тің 353-бабына сэйкес айыпақы төлеуді талап етуге кұқылы.

Егер заңда немесе келісімде  тараптардың алғандарын қайтаруы арқылы шартты бұзу көзделсе, меншік құқын  тіркеу - АК-тің 401-бабында көзделген  негіздемелер бойынша шартты бұзуға кедергі больш табылмайды. Бұл жағдайда тараптар, тұрғынжайды кайтарудан өзге, келтірілген шьнындардың орнын толтыруды талап етуге құқылы.

Соттар АК-тің 158-160-баптарында көрсетілген  мэмілелердің жарамсыздығының накты  негіздемелерін аньщтауға тиіс. Оның үстіне, АК-тің 157-бабында мәміленің жарамсыздьгғы жэне оньщ жарамсыздькының салдарлары туралы жалпы ереже бар, бірақ ол мәмілені жарамсыз деп таггуга дербес негіздеме болып табылмайды.

АК-тің 158-бабында, АК-тің 159-бабының 1-3, 5-тармактарында көрсетілген мэміленің жарамсыздығыньщ салдарларын сот кез келген мүдделі тараптың талап етуі бойынша қолданады, өйткені АК-тің 157-бабьшың 8-тармағына сэйкес, жарамсыз мэміле ол жасалған кезден жарамсыз болады жэне оның жарамсыздьгғына байланысты салдарларды қоспағанда, заңды зардаптарға соқтырмайды.