Лекция по "Бюджетному праву"

АК-тің 240-бабының 3-тармағына сэйкес, иелену мерзіміне сілтеме жасайтын азамат немесе занды тұлға өздері құқықтық мирасқорлары болып табьшатын тұлғаньгң осы тұрғынжайға иелік еткен уақытының барлығын өз иелігіне қосып ала алады.

АК-тің 240-бабының 4-тармағына сай, соның  иелігінде болған, АК-тің 260-263, 265-баптарына  сэйкес талап етілуі мүмкін тұрғынжайға  қатысты иелену мерзімінің өтуі -тиісті талаптар бойынша талап ету мерзімі біткеннен ерте басталмайды.

Иелену мерзіміне байланысты меншік иесіне айналдым деп санайтын тұлға  осы тұрғынжайга оның меншік құқын  тану туралы талаппен сотқа жүгінуге құқылы. Аталған іс талап өндірісі негізінде согтың қарауына жатады, ал кұкық туралы дау жоқ жэне арыз АІЖК-нің 291-бабының 2-бөлімі, 5-тармағына сэйкес берілген кезде, іс ерекше іс жүргізу (өндіріс) тэртібімен қаралады. Арызды қанағаттандыру туралы сот шешімі осы тұрғынжайға меншік кұқығын тіркеуге негіздеме болып табылады.

Тұрғынжайды иелену шаргтық міндеттемелер (жалдау, сақтау, ақысыз пайдалану жэне т.б.) негізінде жүзеге асырылған  немесе гұрғынжай шаруашылық жұргізу  немесе тікелей басқару кұқында  бекітіліп берілген мерзім иелену мерзіміне  есепке алынбайды.

ҚР Конституциясының 4-бабына сай, бұл нормативтік қаулы қолданылып жүрген құқық құрамына кіреді, сондай-ақ жалпыға бірдей міндетті болып табылады жэне ресми жарияланған куннен бастап күшіне енеді.

ҚР Жоғаргы сотынын 2006 ж. 23 маусымдагы «Салық зацын қолданудың сот тәжірибесі туралы» № 5-нормативтік қаулысы

Салық заңдарының жекелеген нормаларын тұсіндіру кажеттілігіне байланысты ҚР Жоғары сотының пленарлык мэжілісі каулы етеді:

1. 2008 ж. 10 желтоқсандағы «Салық жэне  бюджетке теленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» ҚР кодексінің (Салық кодексінің) 2-бабының 1-тармағына сай (ары қарай -Салық кодексі), салық заннамасы Салық кодексінен жэне кабьшдануы осы Кодексте көзделген басқа да нормативтік құкықтық актілердең тұрады. Мұндай нормативтік құқықтык актілерге үкіметтің нормативтік қаулылары, салық кызметі органдары жүйесіндегі уэкілетті мемлекеттік орган басшысының нормативтік кұқықтык бұйрықтары, сондай-ақ Сыртқы істер министрлігінің консулдық алымдар мөлшерлемелерінің нақты көлемдерін белгілеу туралы нормативтік кұқықтық бұйрықтары (Салық кодексінің 511-бабының 2-тармағы) жэне жергілікті сайланған органдардың жекелеген салыктар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің мөлшерлемелерін белгілеу туралы нормативтік құқықтық шешімдері жатқызылады.

«Нормативтік құқықтық актілер  туралы» ҚР Заңы 30-бабының 1 -тармағы, 36-бабының 6-тармағына байланысты азаматтардың кұқықтары, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік кұқыктық актілердің ресми жариялануы - оларды қолданудың жэне қолданысқа енгізудің міндетті шарты болып табылады. Аталған Заңның 38-бабының 1-тармағында мемлекеттік органдардың 36-баптың 2-тармағының 4-тармақшасьшда аталып кеткен, жалпыға бірдей міндетті маңызы бар, азаматтардың құқыктары, бостандықгары мен міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актілері эділет органдарыңда мемлекеттік тіркеуден өтпей қолданысқа енгізіле алмайды.

Салық кодексінің 9-бабына сэйкес, салык  салу мэселелерін реттейтін нормативтік  құқықтык актілер ресми басьшымдарда міндетті жариялануға жатады.

Салық дауларын карау барысында  соттар аталған шарттарға сай  келмейтін нормативтік құқықтык актілерді қолдануға құқылы емес.

Салық кодексінің 16-бабының 1-тармағы, 2-тармақшасына сай, салық қызметі  органдары өз құзыреттері шегінде  салық міндеттемелерінің пайда болуы, орындалуьі жэне тоқтатылуы бойынша түсініктемелер мен түсіндірулер беруге кұқылы. Ондай түсініктемелер мен түсіндірулер (оньщ ішінде уэкілетті мемлекеттік органдар бергендер де бар) нормативтік құқыктық актілерге жатпайды. Олардың салық заңдарыньщ нормаларына сэйкестігі есепке алына отырып, соттың бағалауына жатады.

Салық салу мақсатында заңнама нормаларын қолданған кезде, Кодекстің 2-бабының 4-тармағында белгіленген Салық кодексінің басымдыққа ие нормалары негізге  алынуға тиіс.

Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта Салық кодексінде бар ережелерден озгеше ережелер белгіленсе, аталған шарттың ережелері (Салық кодексінің 2-бабының 5-тарм.) қолданылады. Оның үстіне, ҚК Конституциясының 4-бабынын 3-тармағына сэйкес, шартта оның қолданылуы үшін зан шығару талап етілетіні жазылған жағдайларды есептемегенде, мұндай шарттар тікелей қолданьшады.

АК-тің 1-бабының 4-тармағына сай, заң  актілерінде көзделген жағдайларды  қоспағанда, салық қатынастарына  азаматтық зандар қолданылмайды. Соған байланысты соттар салық қатынастарын азаматтық заңдармен реттелетін басқа мүліктік қатынастардан ажыратып алуға тиіс. Мерзімі өтіп кеткен салык міңдеттемесі сомасына есептелген өсімақы көлемін АК-тің 297-бабының негізінде кемітуге жол берілмейді.

Салық кодексінін салық төлеушінің салық міндеттемелерін дербес орындауы туралы 29-бабының 1-тармағы ережелері бойынша, Салық кодексіңце тікелей козделген жағдайларды қоспағанда, ол оз атынан жэне өз қаражаттары есебінен бюджетке төленетін салыктың тиісті сомасын төлеуге міндетті. Салықтарды төлеуден босату мақсатында жасалған салық берешегін басқа тұлгаға аудару туралы азаматтық-кұкыктьіқ мэмілелер заңдар талаптарына сай келмейтіні себепті жарамсыз деп танылуға тиіс.

Салық кодексінің салық міндеттемелері бойьгнша талап қою мерзімдерін реттейтін 46-бабында салық қызметі органының салық кезеңі аякталғаннан немесе жер қойнауын пайдалануға жасалған келісім-шарттың қолданылу мерзімі біткеннен кейін бес жьш ішінде салык жэне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейтін немесе есептелген сомасын қайта қарайтын құкығы көзделген. Салык төлеушінің артық төленген салық жэне бюджетке төлеңетін басқа да міндетті төлемдер сомасьш есепке жазу немесе қайтару туралы талабы жайында соған ұқсас мерзім белгіленген (2-тармақ). Көрсетілген мерзім алдьш кесу шарасы болып табылады.

Салық қызметі органының есептеу  жэне есептелген соманы қайта қарау  кұқығьш колдануға қатысты мерзім Салык кодексі 31-бабыньщ 2-тармағының 1 жэне 2-тар-мақшасында көзделген хабарламалар шығару күніне есептеледі. Егер хабарлама аталған норманың 8-тармақшасына сэйкес салық төлеушінің шағымын қарау нэтижелері бойьщша шьгғарылса, онда мерзім салық тексеруінің нэтижелері бойынша хабарлама шығарылатын күнге есептеледі. Салык кезеңі Салық кодексінің бір немесе басқа салық немесе бюджетке толенетін басқа да міндетті төлемдер жайындағы ережелерін есепке алып аныктауға жатады.

Салық кодексінің 6-бабында белгіленген  салық салудың айқындьшығы ұстанымы сондай-ак салық міндеттемелерінің  токтатылуының барлық негіздемелерінің салық заңдарында белгілену мүмкіндігін білдіреді. Салық кодексінің 57, 58-баптарында тиісінше жеке жэне занды тұлғалардың салық міндеттемелерінің тоқтатылуы негіздемелерінің түбегейлі тізбесі көзделген. Есептеудің жэне есептелген соманы қайта қараудың бес жьщдык мерзімінің өтуі - салық міндеттемелерін тоқтатуға (оның ішінде салықтарды жэне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу бойынша) негіздеме болып табылмайды.

Салық кодексінің 15-бабының 1-тармағында салық қызметі органдарына  салыктар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық тұсуін қамтамасыз ету жөнінде міндеттер жүктелген. Бұл міндетті орындау үшін, Салық кодексінің 17-бабының 1-тармағы, 12-тармакшасына сэйкес, салық қызметі органдары салық міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз ету тэсілдерін қолдануға жэне салық төлеушінің берешегін мэжбүрлі түрде өндіріп алуга міндетті. Мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесінін орындалуын камтамасыз ету тәсілдері жэне салық берешегін мэжбүрлі түрде өңдіріп алу - тиісінше Салық кодексінің 8-тарауыңда және 9-тарауының 49-88 баптарында көзделген. Салық берешегін мэжбүрлі түрде өндіріп алудың жария етілген акцияларды мэжбүрлеп шығарту сияқты мүндай шарасын сот уэкілетті мемлекеттік органның талабы бойынша қолданады. Занды тұлғаға жэне жеке кэсіпкерге қатысты барлық көрсетілген тэсілдер мен шаралар колданылуы мүмкін, ал жеке түлғаға қатысты салықтардың жэне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің төленбеген сомасына өсімакы есептеу ғана қолданылуы мумкін. Егер занды тұлға немесе жеке кэсіпкер мэжбүрлеп ендіріп алудың барлық шаралары қабылданғаннан кейін де салық берешегін өтемесе, Салық кодексінің 56-бабына сэйкес, салық органы оны заңнамаға сай банкрот деп тану туралы шаралар қабылдауға құқылы.

Салық кодексінің аталған нормалары арқылы занды тұлғалардан жэне жеке кэсіпкерлерден соттан тыс тэртіпте салық берешегін толық көлемде өндіріп алу мүмкіндігі қамтамасыз етілген. Осыған байланысты АГЖК-тің 153-бабының 1-бөлімі, 1-тармағына сэйкес, қазы салық кызметі органының салықгар жэне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша бересілерді жэне аталған тұлғалардан азаматтық сот ісін жүргізу тэртібімен карауға жэне шешуге жатпайтыны себепті есімақыларды өндіріп алу жөніндегі арызын қабылдаудан бас тартуға тиіс.

Салық кодексінің 10-бабы, 1-тармағының 22-тармақшасында сальгқтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің есептелген жэне мерзімінде төленбеген бересілерінің түсінігі берілген.

Салықтар мен бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдердің тізбесі Салық кодексінің 60-64-баптарында белгіленген.

Салық кодексінің 45-бабына сай, салықтар мен бюджетке теленетін басқа  да міндетті төлемдердің төленбеген сомасына өсімақы есептеу - мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесінің  орындалуын қамтамасыз ету тэсілдерінің бірі болып табылады. 46-баптың 1-тармағында мерзімі өтіп кеткен салық міндеттемесі сомасына есептелген колем ретіндегі өсімақы түсінігі берілген. Өсімақьшар салық міндеттемесінің уакытында орындалмауына байланысты туған мемлекеттік бюджет шьгғындарьшың орнын толтырады.

АГЖК-тің 139-бабының 1-бөлігі жэне 140-бабының 5-тармағына сэйкес, азамат-тардан жэне заңды тұлғалардан салыктар мен  бюджетке толенетін басқа да міндетті төлемдер бойынша бересілерді өндіріп  алу туралы даусыз талап негізінде  сот бұйрығы шығарылады.

Занды тұлғаларға қатысты бұл ереже  салық қызметі органдарының салық  берешегін өндіріп алу жөніндегі  құзыреттіліктерін көздейтін Салық  кодексінің нормаларына қайшы келеді. «Нормативтік күкыктық актілер туралы»  ҚР Заңыньщ 6-бабының 3-тармағына байланысты қолданысқа АГЖК-тен кейін енгізілген Салык кодексінің нормалары қолданылуға жатады.

Жеке тұлғалар жайында салық  қызметі органдары бересілер  мен өсімакыларды ондіріп алу  жөнінде сот бұйрығын шығару туралы өтініш жэне талап беруге кұқылы.

Мэлімделген талаптың даусыздығына салық төлеуші жеке тұлғаньщ осы хабарламада белгіленген мерзімдерде салық қызметі органдарыньщ хабарламасына қарсы шағым бермегені дэлел бола алады. Оның үстіне, хабарлама салық төлеушіге (өкілге) жеке қол қойғыза отырьш немесе оның жіберілгенін жэне берілгенін растайтын өзге тэсілмен табыс етілуге тиіс (Салық кодексінің 31-бабының 4-тарм.).

Егер сот бұйрығын шығару туралы өтініште бересімен бірге өсімакы  сомасын өндіріп алу туралы талап  болса, оның үстіне АГЖК-тің 141-бабының 2 бөлімі, 4-тармағьша сэйкес арыз негізделген мэн-жайлар көрсетілсе жэне олар құжаттармен расталса, қазы «Нормативтік кұқықтық актілер туралы» ҚР Заңы 6-бабының 3-тармағын есепке ала отырып, осімақы ендіру туралы бұйрық шығаруға қүқылы.

Салык кодексінің 541-бабыньщ ережелері негізінде салықтық тексерудің нэтижелері бойынша шешім болып салық қызметі органының салықтар мен бюджетке толенетін басқа да міндетті толемдердің есептелген сомалары мен өсімакылар туралы шьгғарған хабарламасы есептеледі, ал салық төлеуші олармен келіспеген жағдайда, сот тэртібімен шағым беруге тек хабарлама жатқызылады. Сот салықтық тексеру кесімінде баяңдалған қорытындыларды есепке ала отырып, келіспеушілік тудырып отырған сомалардың заңдылығын тексереді.

Егер салық төлеуші салықтық тексеру кесімінің салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді қосымша есептеуге соқтьірмаған, бірақ оның құқықтары мен міндеттеріне, оның ішінде болашақтағы салық кезеңдерінде де (мысалы, міндетті зейнетакы жарналары бойынша берешектің болуы, тексерілетін кезеңде шығындарды азайту туралы) ьгқпал ететін қорытындьшарымен келіспесе, салықтық тексеру кесіміне шағым бере алады. Тексеру кесіміне шағым беру - салық қызметі органдарының лауазымды адамдарының эрекеттеріне шағымдану болып есептеледі.

Салық қызметі органдарының лауазымды адамдарының әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) кэсіпкерлік қызметті заңды тұлға кұрмай жүзеге асыратын азаматтардың жэне заңды түлғалардың шағым беру туралы істері мамандандырылған ауданаралык экономикалық соттардың қарауына жатады.

Салықтық тексерудің нэтижелеріне жэне салық қызметі органдарының лауазымды адамдарыньщ эрекеттеріне (эрекетсіздігіне) наразьшық туралы арыздарды қараудьщ сот тэртібі  АГЖК-тін 27-тарауы арқылы реттеледі.

АГЖК-тің 280-бабының 1-тармағында белгіленген сотқа арызбен жүтіну мерзімі: салықтық тексеру кесімі бойынша хабарламаға тікелей сотта наразылық білдірілген жағдайда - Салық кодексінің 31-бабының 4-тармағындағы тэртіппен оны табыс еткен күннен, ал алдын ала салык қызметінің жоғары тұрған органына шағымданған жағдайда - салык төлеушіге бұл органның оның шағымын толыктай немесе кейбір бөліктерін қанағат-тандырмай қалдырғаны мэлім болған күннен бастап есептеледі. Егер салық төлеушінің шағымын қарау нэтижелері бойынша жаңа хабарлама шығарылса, оған шағым беру мерзімі қайтадан белгіленген тэртіппен табыс етілген күннен саналады.

Салық қызметі органдарының лауазымды  адамдарының эрекеттеріне (эрекетсіздігіне) шағым берілген кезде, аталған мерзім салық төлеушіге оньщ құқыктары  мен заңмен қорғалатын мүдделерінің бұзылғаны немесе салық қызметінің жоғары тұрған органының оның шағымын толық немесе кейбір бөліктерін қанағаттандырмай қалдырғаны мэлім болған кұннен бастап есептеледі.

Егер сот салық қызметі органының  шешімі немесе бұл органның лауазымды  адамдарының эрекеті (эрекетсіздігі) заң нормаларына сай келмейтінін анықтаса, көрсетіжен шешім немесе эрекет (эрекетсіздік) тольщтай немесе ішінара жарамсыз деп тануға, ал шешім, одан өзге, күшін жоюға жатады. АГЖК-тің 282-бабының 1-бөлігіне сэйкес, сот салық органына немесе онын лауазымды адамына салық төлеушінің құқықтарының жэне заңмен кррғалатын мүдделерінің жол берілген бұзылуын толық көлемде жою міндетін жүктейді.

АГЖК-тің 65-бабына сай эр тарап өзінің талаптары мен қарсылықтарының  негіздемесі ретінде өзі сілтеме  жасап отырған мэн-жайларды дэлелдеуге тиіс. АГЖК-тін 77-бабына байланысты эрбір айғақ жатқызылуы, жол берілуі, айқьіндылығы тұрғысынан бағалауға, ал барлық жиналған айғактар жиынтығында азаматтық іс деп қарауға жеткілік-тілігіне қарай бағалауға жатады. Сол себепті сот салық төлеуші хабарлама немесе салықтық тексеру кесімі бойынша өзінің қарсылықтарына негіздеме деп тапсырған дәлелдерді, - салық төлеуші тексеру барысында бұл дэледдерді салық органына табыс еткен-етпегеніне немесе оның нэтижелеріне жоғары тұрған салық органына шағым берген-бермегеніне қарамастан, -қабылдауға жэне бағалауға міндетті.