Лекция по "Бюджетному праву"

Соттар аткару органының жер  теліміне кұқық беру туралы өздерінін  шешімін онда көрсетілген талаптар орындалғанға дейін, мысалы, адам жер теліміне мемлекеттік акт алғанға дейін, — өзгерте алатынын немесе алып тастай алатынын ескерулері керек. Аталған құжаттарды алған кезден бастап жер пайдаланушы жер теліміне жеке меншік, жерді тұрақты немесе уақытша пайдалану тұріндегі кұқық иеленеді, сондыктан құқық туралы дау-дамай тек сот тэртібімен шешілуі мұмкін.

Ғимараттарға (құрылыстарға) меншік құкығы немесе шаруашьшық жүргізу немесе оралымды басқару құқығы заңда белгіленген  тэртіпте тиісінше аталған ғимараттар (құрьшыстар) орналасқан жер теліміне меншік құқығын немесе жерді тұрақты немесе ұзак мерзімді уақытша пайдалану құқыгын беруге (Жер кодексінде (оның 52-бабында) көзделген жағдайларды коспағанда) негіздеме болады. Жер кодексінің 23, 34, 37-баптарының талаптары тэртібімен жер телімінің иесіне жерге мемлекеттік акт берілген жэне ол тіркелген кезде, жер теліміне берілетін аталған құқықтар экім шешімінің негізінде пайда болады. Жер телімі мен сонда тұрғызылған ғимараттар (құрылыстар) бір-бірімен тығыз байланысты. Соған байланысты ғимараттар (құрылыстар) салынған, сондай-ақ соларды пайдалануға арналған жер теліміне меншік құқығьш иеліктен шығаруға аталған жыпжымайтын мүлікті иеліктен шьгғармай тұрып жол берілмейді.

Басқа мақсатта пайдаланылатын немесе жерлерді орынды пайдалану ережелерін өрескел бұзып пайдаланған жер телімдерін алып қоюға Жер кодексінің 92, 93, 94-баптары негізінде жэне тэртібінде жол беріледі.

Жер телімдері Жер кодексінің 92-93-баптарында көзделген негіздемелерде алынған  кезде, жер телімі тұтастай емес, жер  телімінің заң талаптарын бұзу орын алған бөлігі ғана алынады.

АК-тің 267-бабына сэйкес, егер мемлекеттік  басқару органының, жергілікті сайланған  немесе атқару органының немесе лауазьгмды адамның заңға сай келмейтін  нормативтік немесе жеке акт шығаруы  нэтижесінде меншік иесінің жэне басқа адамдардьщ мүлікп иелену, пайдалану жэне билік ету жөніндегі құқықтары бұзылса, мұндай акт сот тэртібімен жарамсыз деп танылады. Аталған актілер шығару нэтижесінде меншік иесіне келтірілген залалдар толык көлемде билік немесе басқару органының тиісті бюджетінің қаражаты есебінен өтелуге жатады. Меншік иелеріне жэне жер пайдаланушьшарға келтірілген залалдар да осындай негіздемелер бойынша толық көлемде өтелуге жатады (Жер кодексінің 165-бабы). Оның үстіне, жер зандарында меншік иелеріне жэне жер пайдаланушьшарға шығындарын өтеп берудің ерекшеліктері белгіленгенін ескеру керек. Сондықтан соттар жердің кұқықтык катынастарының өзіне тэн ерекшеліктерін назарға ала жэне шьнындарды өтеу тэртібін аныктай отырып, Жер кодексінің 166-бабының ережелерін жэне азаматтық зандардың жалпы ережелерін басшылыққа алуға тиіс.

Жер кодексінің 53-бабына сэйкес, жер  телімі екі немесе бірнеше адамның  ортақ меншігінде немесе ортақ пайдалануында  болуы мүмкін. Өз кезегінде, жер теліміне ортақ меншік немесе жерді ортақ  пайдалану меншік иелерінің жэне жер пайдаланушьшардың әрқайсысының үлесін анықгай отырып, үлестік меншік немесе жерді үлесті пайдалану немесе үлестерді анықтамай-ақ, ортақ бірлескен меншік, жерді ортак пайдалану түрінде болуы мүмкін.

Аталған ережені ескеріп, жер телімін бөлу немесе пайдалану тэртібін анықтау туралы талаптарды қарау барысында соттар Жер кодексінің 54-60-баптарында көзделген ерекшеліктерді есепке алуға тиіс.

Шаруа қожалығы мүшесінің оның құрамынан  шықкан кезде жер телімін бөліп  алуға байланысты талаптарын қараған кезде, егер шартта өзгедей жағдай көзделмесе, соттар шаруа қожалығына берілғен жер телімінің ортақ бірлескен немесе ортақ үлестік жер пайдалану кұқында немесе ортақ бірлескен немесе ортақ үлестік меншікте екенін ескеруге тиіс. Осыған байланысты Жер кодексінің 54-59-баптарының талаптарына сэйкес, сотгар жер телімін бөліп беру туралы мэселені шепгу үшін, жер теліміне меншік немесе жер пайдалану формасын, шаруа қожалығы мүшелерінің арасындағы шарт талаптарын жэне басқа да мән-жайларды аныктауға тиіс.

Шаруа (фермер) қожалығы қызметін тоқтатқан  кезде, катысушылар арасында мүлікті, жер телімін жэне жер пайдалану  құқығын болу 1998 ж. 31 наурыздағы «Шаруа (фермер) қожальгғы туралы» ҚР Заңының 2,3 жэне 4-баптарында көзделген талаптарда жэне тэртіпте жүргізіледі.

Ортак бірлескен меншік құкыңдағы  немесе жерді ортақ пайдалану  құқындағы жер телімін пайдалану  туралы ортақ телімді пайдалану  тэртібі ортақ иеленушілер арасында бұрын белгіленіп қойғаннан кейін  пайда болған дауды карай отырып, соттар ортақ иеленшілердің біреуінің үйге жапсарластыра құрылыс салу, үйдің үстіне тағы бір қабат салу немесе кайта салу жолымен ортақ меншіктегі өзінің үлесін көбейтуі - өздігінен жер телімі көлемін өзгертуге негіздеме бола алмайды. Меншік иелерінің бірі екіншісіне тұрғын үйдің бір бөлігін иеліктен шьгғарып берген, оның ішінде оның бөлігі мұрагерлік, сыйға беру нэтижесінде немесе басқадай түрде басқаға откен жагдайда, егер ол кезде үйдің баска меншік иелерінің құқыктары шектелмесе, жерді пайдалану тэртібі қайтадан белгіленуі мүмкін. Егерде ұйдің меншік иелерінің бірі құрылыстың оған тиесілі бөлігін үшінші тұлғаның пайдасына иеліктен шығарса, онда жер пайдаланудың бұрын белгіленген тэртібі жаңа меншік иесі үшін де міндетті болып табылады («Тұрғын үй қатынастары туралы» Занның 19-бабы).

Жеке үй құрылысының ортақ жер  телімін пайдалану тэртібін анықтау  туралы дау бойынша шешім шығарылған кезде, шешімнің қорытынды бөлігіңде: тараптардың әрқайсысына берілетін  телімнің колемі мен шекаралары; ортақ  пайдаланылатын телімнің көлемі мен шекаралары; телім арқьшы үйге, салынып жатқан күрьшыстарға өтетін жолдардың көлемі мен шекаралары жэне назар аударуға тұрарлык басқа да мэн-жайлар көрсетілуге тиіс.

Соттар кондоминиумның жеке мүшелеріне жер телімі заттай белініп беріле алмайтынын ескеруге тиіс, өйткені Жер кодексінің 62-бабына, 1997 ж. 16 сэуірдегі «Тұрғын үй қатынастары туралы» ҚР Заңының 31 -бабына сэйкес, кондоминиум кұрамына кіретін жер телімі қатысушыларға ортақ ұлестік меншік ретінде тиесілі. Оның үстіне, тұракжайдың эрбір меншік иесі немесе тұрақты пайдаланушысы (жалга алушысы) жер телімін тек тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттаңдыру үшін ғана пайдалануға кұқылы.

Өз бетінше жаулап алынған жерлерді қайтару жэне оз еркімен салынған құрылысты бұзу туралы талаптарды қараған  кезде, соттар сондай мақсаттар үшін болінбеген жер телімінде салынған, сондай-ақ оған қажетті рұқсаттар алмастан тұрғызылған тұрғын үй мен басқа құрылыстың немесе басқадай қозғалмайтын мүліктің заңда белгіленген тэртіпте өз еркімен салынған құрылыс болып табылатынын ескерулері керек.

Өз еркімен салынған құрьшысты  оны жүзеге асырған адам ез есебінен бұзуға тиіс, АК-тің 244-бабының 3 және 4-тармақтарында  көзделген жағдайларды қоспағанда, өз еркімен салынған құрьшысқа меншік құқығын сот жер телімі тұрғызылған  кұрылысты орналастыру үшін осы адамға белгіленген тэртіпте берілетін болган жағдайда тануы мүмкін.

Жер кодексінің 170-бабының 2-тармағына  сэйкес, жер пайдалану кұқымен  оларға тиесілі жер телімдерін екінші қайтара пайдалануға (қосымша жаддауға) берген азаматтар мен заңды тұлғалар 2005 ж. 1 қаңтарына дейін екінші қайтара пайдалану туралы шарттарды бұзуға міндетті болған.

Жалға берушілер көрсетілген кұқықтарды іске асырмаған жағдайда, екінші қайтара  жер пайдалану (қосымша жалдау) туралы шартты бұзу жэне жер пайдаланушылардың (жалға берушілердің) құкыктарын тоқтату жөніндегі АК-тің 401-бабының 2-тармағына жэне Жер кодексінің 170-бабының 2-тармағына сэйкес, уэкілетті орган талап-арызбен сотқа жүтінуге кұқылы. Талап қанағаттандырьшған жағдайда, екінші қайтара пайдалануға берілген жер телімдері алынып, арнайы жер қорына беріледі.

Оның үстіне, қосымша жалдау мерзімінің отпеуі, бастапқы жер пайдаланушьшын мұндай шартты бұзу ниетінің болмауы  немесе екінші қайтара жер пайдаланушының оған даулы жер телімін беру туралы өтінішінің болуы уэкілетті органның косымша жалдау шартын бұзу жөніндегі талабын қанағаттандырудан бас тартуға негіздеме болып табылмайтынын соттар ескеруге тиіс.

Шартты жер үлесі құқығына байланысты барльщ даулар сот тэртібімен қарауға  жатады. Ол кезде, егер шартты жер үлесін иеленуші Жер кодексінің 170-бабының 4-тармағында бклгіленген мерзім ішінде құқығын іске асырмаса, онда оньщ шартты жер үлесіне құқығы күшін жояды, ал жер телімі іске асырылмаған шартты жер үлестері есебінде аудандық (қалалық) атқару органының шешімі бойынша арнайы жер қорына есепке алуға жатқызылады.

Шартты жер үлесіне кұқы бар  жеке түлғалар 2001 ж. 24 қаңтардағы «Жер туралы» ҚР Заңына сэйкес өз құқықтарын: жер телімін жеке меншікке сатып  алу; шаруа (фермер) қожалығын дербес жүргізу немесе ауылшаруашылық тауар өндіру үшін жер телімін уақытша ортақ немесе жеке пайдалануға алу; шаруашылық серіктестігінің жарғы қапиталына акционерлік қоғамның акцияларын телеу үшін салым ретінде немесе өндірістік кооперативке жарна ретінде беру жолымен зандастырып алуға міндетті болған.

Шартты жер үлестерін иеленуші шаруа (фермер) қожалығын кұру үшін шаруашылық серіктестігіне қатысушылар  құрамынан шыққан кезде, егер шартта өзге козделмесе, жер телімін коса отырып, үлесін заттай немесе пай түрінде  бөліп алуға құқы бар. Ол кезде заттай бөлінетін жер телімінің орналасқан жері Жер кодексінің 54-бабында, 101-бабының 3 жэне 4-тармағында көзделген тэртіпте анықталады.

Жер кодексінің 20-бабының 2-тармағына  сай, азаматтар мен мемлекеттік  емес заңды тұлғалар жер телімдеріне  жеке меншік құқығы субъектілері бола алады.

Оның үстіне, жер телімінің меншік иесі болып табылған азамат ҚР азаматтығынан  шыққан кезде, Жер кодексінің 24-бабының 5-тармағына жэне 66-бабына сэйкес, меншік құқығы иеліктен шығаруға жэне қайта  рэсімдеуге жататынын соттар ескеруге тиіс.

Жер телімдерін шетелдік азаматтардың, азаматтьгғы жоқ адамдардың, шетелдік (мемлекеттік емес) заңды тұлғалардың  жеке меншігіне беру туралы мэселені шешкен кезде, соттар Жер кодексінің 3-бабының 4-тармағын басшылыққа алулары  керек. Жер кодексінің 34-бабының 2-тармағына сай, тұрақты жер пайдалану құқығы шетелдік жер пайдалану-шыларға тиесілі бола алмайды.

Шаруа (фермер) қожалығын жэне тауар  өндірісін жүргізуге арналған уақытша  ақылы жер пайдалану құқығы шетелдік түлғаларға жэне азаматтығы жоқ адамдарға 10 жыл мерзімге беріледі (Жер кодексінің 37-бабының 5-тармағы).

Шартты жер үлесін иеленутлі  болып табылған азамат Қазақстан  Республикасы азаматтығынан шыққан кезде, оның жер үлесіне құқығы тоқтатылған  болып есептеледі (Жер кодексінің 103-бабының 7-тармагы).

Бөтен жер телімін шектеулі мақсатта пайдалану құқығы, - оның ішінде қажетті  коммуникацияларды өткізу, салу жэне пайдалану жэне өзгедей мұқтаждыктар үшін де, -сервитут болып табылады.

Жер телімінің меншік иесі немесе жер пайдаланушы мүдделі жеке жэне занды тұлғаларға жер телімін шектеулі максатта пайдалану кұқығын тек ҚР Жер кодексінде жэне өзге де заң актілерінде көзделген жағдайларда ғана беруге міндетті.

Мұндай негіздемелер болып: мүдделі  тарап жағынан сервитут белгілеу туралы талап қойылған жағдайда шығарылатын сот шешімі; мүдделі тұлганың меншік иесімен немесе жер пайдаланушымен жасасқан шарты негізінде сервитут белгілеуді көздейтін нормативтік кұқықтық акт есептеледі.

Жер кодексінің 75-бабының талаптарына  сай, сервитут мемлекеттік тіркеуге жатады.

Осы санат істерін қарау барысында  жер дауларын тудыратын себептер жэне жер ресурстарын басқару  жөніндегі мемлекеттік органдар мен биліктің жергілікті атқару органдарының қызметінде кемшіліктер анықталған жағдайда, соттар жеке анықтамалар  шығару жолымен мұндай кұкык бұзушылықтардын жолын кесуге тиіс.

ҚР Жоғарғы соты Пленумының 1998 ж. 14 мамырдағы «Соттардың жер заңдарын қолдануының кейбір мэселелері туралы»  № 2-нормативтік қаулысы күшін  жойды деп танылсын.

ҚР Конституциясының 4-бабына сай, бұл нормативтік қаулы қолданылып жүрген құқық кұрамына кіреді, сондай-ақ жалпыга бірдей міңдетті болып табылады жэне ресми жарияланған күннен бастап күшіне енеді.

ҚР Жоғарғы сотыныц 2008 ж. шілденіц 10-ындағы «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы заңдарды колданудыц кейбір мяселелері туралы» № 2-нормативтік қаулысы

Жауапкершілігі шектеулі жэне қосымша  жауапкершілігі бар серіктестік  қатысушы-лары арасындағы қатынастарды реттейтін заңдарды біркелкі пайдалану  жэне қатысушы-лардың үлестеріне байланысты дауларды шешу мақсатында ҚР Жогарғы сотының пленарлық мэжілісі қаулы етеді:

Жауапкершілігі шектеулі жэне қосымша  жауапкершілігі бар серіктестіктердің  қызметін жэне олардың қатысушыларының  кұқықтары мен міндеттерін реттейтін  заңнама ҚР Конституциясына негізделеді жэне АК-тен, 1998 ж. 22 сэуірдегі «Жауапкершілігі шектеулі жэне қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» ҚР Заңынан жэне басқа да нормативтік құқықтық актілерден тұрады.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық капиталы катысушылардың салымын мүліктің «Жауапкершілігі шектеулі жэне қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» ҚР Заңының (ары карай - Заң) 23-бабынын 3-тармағында көзделген түрлерімен біріктіру жолымен калыптасады.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің (ары қарай - ЖШС) қатысушылары серіктестікті тіркеу сэтіне дейін жарғылық капиталдың жалпы сомасынын 25%-ынан кем емес бөлігін енгізуге міндетті, оның үстіне онын бастапкы көлемі ЖШС-ті мемлекеттік тіркеуге кұжаттар тапсыру күні карсаңында 100 АЕК-тен кем болмауға тиіс.

Жалпы жиналыстың шешімімен серіктестікті  тіркеген күннен бастап бір жылдан аспауға тиіс болып белгіленген  мерзімде ЖШС-тін барлық қатысушылары серіктестіктің жарғьшық капиталына салымды  толық көлемде енгізуге тиіс.

Серіктестіктің қатысушысы белгіленген мерзімде ұлесін енгізу жөніндегі міндетін орындамаған жағдайда, серіктестік қатысушы енгізбеген ұлес бөлігін өз капиталы есебінен енгізуге тиіс.