Лекция по "Бюджетному праву"

Кейіннен эрекет етуге қабілетсіз деп танылған адам жасаған немесе АК-тің 159-бабының 6-11-тармақтарында  көрсетілген негіздемелер бойынша  жасалған мэміле жарамсыз деп танылған кезде, сот АК-те көрсетілген адамдардың талабы бойынша ғана АК-тің 157-бабының 3-7-тармақтарында көзделген салдарларды қолданады.

Талап ету құқығы эрекет етуге қабілетсіз адам жасаған мэміленің жарамсыздьгғынан, сондай-ақ АК-тің 258-бабында, АК-тің 159-бабьшың 1-3-тармактарьшда, АК-тің 160-бабында көрсетілген негіздемелердің болуынан немесе мемлекеттік орган актісінің заңсыздьгғынан келіп шығатын талап қоюшының өзгенің заңсыз иелігінен тұрғынжайдьі кайтаруды талап ету туралы арызын шешкен кезде, мэмілені немесе актіні жарамсыз деп тану туралы талап етілгенде, сот мұндай мэмілеге немесе мемлекеттік органның актісіне баға беруге тиіс. Оның үстіне, егер тұлға тұрғынжайға меншік кұқыгын жарамсыз деп танылған мәміле немесе мемлекеттік органның заң талаптарына сай келмейтін актісі негізінде алған болса, онда сот тұлғаның тұрғынжайды талап етуге құқықтық негіздемелерінің жоқ екенін ескеруге тиіс.

Егер өзгенің зансыз иелігінен  тұрғынжайды қайтаруды талап  ету туралы арызды қарау барысында  оньщ кейіннен эрекет етуге қабілетсіз дсп танылған адам жасаған мэміленін жарамсыздығына негізделгені немесе АК-тің 159-бабының 6-11-баптарында көрсетілген жағдайларда жасалғаны анықгалса, сот өз бастамашьшыгымен оны жарамсыз деп тануға қүқылы емес.

Өз бетінше салынған тұрғынжайға  меншік құкығын тану туралы талап жергілікті аткару органына беріледі жэне талап өндірісі тэртібімен сотта қаралады. Мұндай талапты қанағаттандыру - құрылысты сақтап қалу басқа тұлғалардың занды мүдделерін бұзуға экеліп соқтырмайтын немесе азаматтардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндірмейтін жағдайда мүмкін болады. Бұл шарттарды құрылысы аяқталған нысандарды мемлекеттік қабылдауды жүзеге асыруға уэкілетті органдар растауға тиіс.

Оз бетінше осындай мақсаттарға  деп бөлінбеген жер телімінде  салынған тұрғын үйге меншік кұқығын  тану туралы талапты қараған кезде, ол талап бұл жер телімі талап қоюшыға заңда белгіленген тэртіппен берілетін жағдайда ғана қанағаттандырылуы мүмкін.

Осьгған байланысты істі сот қарауына дайындау кезеңінде судья талап  қоюшьгға жер телімінің оған берілетініне, құрылыстың қала құрылысы жэне құрылыс нормалары мен ережелеріне сай екендігіне дэлелдер табыс етуге ұсыныс жасауы керек. Талап қоюшыға жер телімін беру жэне құрылыстың нормалар мен ережелерге сай екендігі туралы экім немесе уэкілетті органдар берген кұжаттар осындай дәледдер бола алады.

Заңсыз алынған жер телімінде  орналасқан жэне оған қажетті рұқсаттар  алмастан, сондай-ақ қала құрылысы жэне кұрылыс нормалары мен ережелері  бұзыла отырып салынган, өз бетінше  тұрғызылған тұрғын үйге АК-тің 240-бабында  белгіленген иелену мерзімі қолданылмайды.

Адамның занды пайдалануындағы  жер телімінде салынған тұрғын үйге онын меншік құқығы танылған кезде, сот  тиісті талап болған ретте кұрылысты  салған адамның шығындарын өндіріп  береді.

Тұрғынжай басқа адамның іс жүзінде  заңсыз иелігінде болған жағдайда, меншік иесі тұрғынжайды езгенің заңсыз иелігінен қайтару туралы талап қоюға кұқылы. Егер мұндай талапты қарау барысында тұрғынжайдың ұшінші тұлғада екені аныкталса, онда сот талап коюшының келісуімен оны қосымша жауап беруші ретінде тартуға жэне АК-тің 261-бабында көрсетілген мэн-жайлар болған жағдайда, оны қанағаттандыруга кұқьшы.

Адал иеленушіден тұрғынжайды  қайтарып алу туралы талап қаралған кезде, азаматтық айналым тұрлаульшьгғын қамтамасыз ету мақсатында сот орынды сактық, адалдық жэне алды-артын байқаушылық көрсеткен иеленушінің мүдделері қорғауға жататынын ескеруге тиіс. Тұрғынжайды адал иеленудің жэне пайдаланудың бұлтартпайтын фактілері басқа дэлелдермен бірге тұлғаны адал алушы деп тануға негіздеме болып табылады.

Егер сот иеленушінің тұрғынжайды оған құқығы жок адамның иеліктен шығаратынын білгенін немесе білуге тиіс болғанын немесе, егер сатьшатын тұрғынжайға қатысты ақьшы мэміле жасалып жатқан кезде үшінші тұлғалардың ниеті болғанын, ол туралы сатып алушы білгенін немесе білуге тиіс болғанын анықтаса және ол ниеттер кейіннен заңга сыйьгмды деп таньшса, онда ол адал иеленуші болып таныла алмайды.

Меншік иесі адал иеленушіден тұрғынжайды  қайтаруды тұргынжай оның иелігінен  немесе меншік иесі берген адамның  иелігінен олардың еркінен тыс шығып кеткен жағдайда ғана талап етуге құқылы.

Мұндай жағдайлар, атап айтқанда, жаңылысу эсерімен, алдау, зорлық, қорқыту ықпалымен, меншік өкілінің басқа адаммен зұлымдық ниетте келісуі нэтижесінде мэмілелер  жасау болып табьшады. Ондай кезде  меншік иесі тұрғынжайдьщ иеліктен оның еркінен тыс шыққанын дэлелдеуге тиіс.

Тұрғынжай адал алушыға ақысыз өткен  жағдайлардың бэрінде меншік иесінің  тұрғынжайды өзгенің заңсыз иелігінен  алдыруға берген талабы қанағаттандырылуға жатады.

Егер тұрғынжайды ақьшы шарт бойынша оған кұқы болмаған адам иеліктен шығарған болса, онда меншік иесі мэмілені жарамсыз деп тани отырып, тұрғынжайды адал алушыдан талап етіп алдыру үшін сотқа жүгінуге құқылы. Меншік иесінің мұндай құқығы заң бұзылып жасалған алғашқы мэмілеге ғана емес, сонымен қатар барлық кейінгі мэмілелерге де қатысты.

Егер істі қарау барысында сот  кейінгі сатып алушының адал алушыға  қойьшатын талаптарға сай екенін, ал тұрғынжай меншік иесінің иелігінен  оның еркі бойынша шыққандығын анықтаса, онда талаптарды қанағаттандырудан бас тарту орын алуы мумкін.

Сот шешімі адал алушынын тұрғынжайға  меншік құқығын жьшжымайтын мүлікке  жэне онымен мэмілелерге кұқыктарды мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органда тіркетуіне негіздеме болып  табьшады.

Түрғынжайдың меншік иесі АК-тің 264-бабы негізінде оның тұрғынжайға құқықтарының кез келген бұзылушылығын жоюды, - бұл құқық бұзушылықтардың иеленуден айыруға байланысы болмаса да, - талап етуге кұкылы. Мұндай талапқа талап қою мерзімінің өтіп кетуі қолданылмайды.

АК-тің 265-бабына сэйкес, тұрғынжайдың меншік иесі болмағанмен, оны заңды негзіздемелерде иеленген адам меншік кұкығын, оның ішінде меншік иесінің заңсыз эрекеттерінен де қорғаумен катар, өз иелігін қорғауға кұқы бар.

ҚР Конституциясының 4-бабына сай, бұл нормативтік қаулы қолданылып жүрген құқык құрамына кіреді, сондай-ақ жалпыға бірдей міндетті болып табылады жэне ресми жарияланған кұннен бастап күшіне енеді.

ҚР Жоғарғы сотының 2007 ж. 16 шілдедегі  «Соттардың жер заңдарын колдануының  кейбір мәселелері туралы» № 6-нормативтік каулысы

Жер зандарын дұрыс жэне біркелкі қолдану мақсатында ҚР Жоғаргы сотының  пленарлық мэжілісі қаулы етеді:

1. Жердің құқықтық қатынастарын реттейтін мэселелер бойынша заңнама ҚР 
Конституциясына негізделеді жэне Жер кодексінен жэне соған сэйкес қабылданатын ҚР 
нормативтік кұқықтық актілерінен тұрады.

Жер телімдерін иелену, пайдалану  жэне билік ету, сондай-ақ олармен  мэмілелер жасасу бойынша мүліктік катынастар, - егер жер, экология, су заңнамаларында, жер қойнауы, өсімдік жэне жан-жануар элемі туралы жэне ҚР-дің ерекше қорғалатын табиғат аумақтары жөніндегі зандарда өзгедей көзделмесе, - ҚР азаматтық заңдарымен реттеледі.

Жер кодексі қолданысқа енгізілгенге дейін қабьшданған жер қатынастарын реттейтін нормативтік құқықтык актілер бұл кодекске қайшы келмейтін болігінде қолданылады.

2. Жердің құкықтық қатынастарынан туатын даулар сот тэртібімен қаралады. 
Жердің кұкықтық қатынастары деп жер ресурстарын басқаруға, жер телімдерін

жекелеген субъектілерге бекітіп  беруге, жерге меншік құқығын және озге де құқыктарды жүзеге асыруға байланысты жерді пайдалану жэне қорғау жөніндегі қатынастарды түсіну керек.

Жердің кұкықтық қатынастарынан туындайтын талаптарға (арыздарға), атап айтқанда, мынадай: мемлекеттік органдардың  жер телімдерін беру жэне оларды алып қою жоніндегі актілерінің зандылығына наразылық білдіру туралы (Жер кодексінің 2, 3, 4, 5, 9-тараулары); жер телімдерін алып қоюға байланысты залалдардың орнын толтыру туралы (Жер кодексінің 2 жэне 20-тараулары); меншік жэне жер пайдалану кұқықтарына келіспеушілік білдіру туралы (Жер кодексінің 3, 4-тараулары); экімдердің жер телімдерін беру тэртібіне шағым беру туралы (Жер кодексінің 43-47-баптары); кепіл шартына шағым беру туралы (Жер кодексінің 8-тарауы); Жер кодексінің 92, 93, 94-баптарына сэйкес жер телімдерін алып қою туралы; сервитут белгілеу немесе тоқтату туралы (Жер кодексінің 7-тарауы); жер теліміне меншік кұкығын немесе жер пайдалану құқығын растайтын мемлекеттік актілерді тіркеуден жэне беруден бас тарту туралы жэне басқа талаптар жатады.

АК-тің 117-бабының 1-тармағына сэйкес, жер телімдері жылжымайтын мүлікке жатады. Осыған байланысты жер телімдеріне құқыктар туралы талаптар сотқа олардың тұрғылыкты жері бойынша АІЖК-нің 33-бабының 1-боліміне сай берілуге тиіс.

Істі соттың қарауына эзірлеу барысында соттар тараптардың озара қатынастарының сипатын, даулы құқықтық қатынастардың пайда болу себептері мен уақытын анықтауға жэне тараптарға жер теліміне құқық белгілейтін жэне ол кұқықтарды растайтын құжаттар табыс етуге ұсыныс жасауға тиіс.

Жер теліміне құқық белгілейтін құжаттар болып солардың негізінде азаматтар мен занды тұлғаларда жер теліміне тиісті құқықтар (жеке меншік құқығы, жер пайдалану кұқығы, сервитуттар жэне жер теліміне басқадай заттық құқықтар) пайда болатын құжаттар есептеледі. Ондай құжаттарға, атап айтқанда, экімдердің жер теліміне құқық беру туралы құкықтық актілері, сатып алу-сату шарттары (жер телімін айырбастау, сыйға беру немесе жер телімін иеліктен шығару туралы өзге де мэмілелер) жэне жер теліміне жеке меншік құқығын, жер пайдалану кұқығын жэне жерге баска да заттық құқықтарды тану жоніндегі сот шешімдерін жатқызуға болады.

Жер телімінің сэйкестік сипаттамасын білдіретін, жер телімдерінің меншік иелеріне жэне жер пайдаланушыларға кұқық белгілейтін күжаттар негізінде  жер қатынастары жоніндегі уәкілетті орган берген құжаттар құқықтарды растайтын құжаттар болып табьшады. Құқықтарды растайтын құжаттарға жер теліміне жеке меншік құқығының актісі, тұрақты жер пайдалану құқығының актісі жэне уақытша (ақылы, ақысыз) жер пайдалану құқығының актісі жатады. Құқықтарды растайтын құжаттарды жер қатынастары жөніндегі уэкілетті орган ғана береді.

Жер телімдеріне кұқыктарды растайтын, азаматтар мен занды тұлғаларға Жер кодексі қолданысқа енгізілгенге дейін бұрын қолданьшған Қазақстан  Республикасының заңдарына сай берілген кұжаттар ҚР жер заңнамасында белгіленген жер телімдеріне берілетін құқықтардың өзгертулері ескеріле отырып, занды күшін сактайды. Мұндай құжаттарды Жер кодексіне сэйкес жер телімдеріне меншік құқығын немесе жер пайдалану құқығын растайтын құжаттарға ауыстыру - құкык иеленушілердің қалауы бойынша жүзеге асырылады.

Соттар жер телімін жеке меншікке немесе пайдалануға беру, сондай-ақ оны алып қою туралы шешім қабылдаған жергілікті атқару органының құзыреттіліктерін  Жер кодексінің 16, 17, 18, 19-баптарының талаптарына сэйкес тексеруге тиіс. Жер телімін беру кезінде экім өзінің құзыреттіліктерін асырып жіберген жағдайда, заңда козделген негіздемелер бойынша, АІЖК-тің 27-тарауының тэртібімен сот оның шешімін жарамсыз деп тануы мүмкін.

Бұл макеаттарда сот жер телімінің орналасқан орны мен шекараларын аныктайды, накты ауылдың, каланың, ауданның немесе облыстың аумағы кұрамына кіретін жерге кұқык белгілейтін құжаттарды тексереді.

2001 ж. 23 қаңтардағы «Қазақстан Республикасындағы  жергілікті мемлекеттік басқару туралы» ҚР Заңына сай, экім азаматтармен, заңды түлғалармен жэне мемлекеттік органдармен өзара қарым-қатынастарында тиісті экімшілік-аумақтық бірліктің мүдделерін білдіреді. Демек, жер телімдерін беру немесе алып қою жөніндегі шешімдер мен эрекеттерге келіспеушілік білдірілген кезде, тиісті аумақтық бірліктің экімі іс бойынша тараптардың бірі болып табылады. Сол себепті іс бойынша екінші тарап болып кэсіпкерлік қызметті занды тұлға құрмастан жүзеге асыратын азамат немесе заңды тұлға эрекет етеді, ал мұндай арыздар АІЖК-тің 30-бабына сэйкес, мамандаңцырылған ауданаралық экономикалық соттардың қарауына жатады.

АК-тің 118-бабына сэйкес, жылжымайтын  заттарға меншік кұқығы жэне басқа  заттық құқықтар, бұл құкықтарға шек  қою, олардың пайда болуы, ауысуы жэне токтатылуы міндетті түрде мемлекеттік тіркелуге жатады.

АК-тің 195-бабына сэйкес, меншік құқығымен  қатар, заттық құқыктарға: жерді пайдалану  құқығы, шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару кұкьгғы; азаматтық  немесе өзге зандарда көзделген заттық құкыктар (мысалы, сенімгерлікпен басқару құкығы; жеке меншіктегі жер телімін уақытша пайдалану кұқығы; жер қойнауын пайдалану құқығы; сервитут; кепіл жэне басқалары) жатады.

Жеке меншік құкыгы, бір жылдан артық жер пайдалану құкығы, жер  телімдерін кепілге беру немесе жер пайдалану, жер теліміне сервитут құқығы жэне басқа да заттық құқықтар мемлекеттік тіркелген кезден бастап пайда болады.

Жер кодексінің 63-бабының 2-тармағына  сэйкес, жер теліміне, тұрақты жэне ұзақ мерзімді уақытша пайдалану  кұқығына өңдіріп алу мақсатымен жүгіну - ҚР азаматтық жэне азаматтық іс жүргізу зандарында белгіленген тэртіпте жүргізіледі жэне гіркеуге жатады.

Бір жер теліміне екі жэне одан артық меншік иесінің (жер пайдаланушының) меншік құқының пайда болуы, сондай-ак іргелес жатқан жер телімдерінің шекаралары бұзылғаны туралы дауды шешкен кезде, соттар Жер кодексінің 43-бабында белгіленген талаптарды ескеруге тиіс.

Жер кодексінің 43-бабының 11-тармағына  сай, егер атқару органының шешімінде  жер телімін беру туралы езге көзделмесе, жер телімінің шекараларьш сол қалпында (тұрған жері бойынша) белгілемей жэне уэкілетті орган жер ресурстарын басқару жоніндегі жер теліміне құқыкты растайтын құжаттарды бермей тұрып, оны пайдалануға жол берілмейді. Бұл талаптардың сақталмауы жер телімін өз еркімен басып алу ретінде бағаланады. Құқық растаушы құжаттары рэсімделмеген жер телімдерімен мэмілелер жасауға жол берілмейді.