Лекция по "Бюджетному праву"

Сот «Сһосоіаіе ІЛТ» компаниясының талабын қанағаттандырудан толық тас тартты.

Соттың шешімі негізді болып табыла ма? Жауап берушінің іс-әрекеттерін әділ емес бәсекелестік деп бағалауға бола ма?

тапсырма. Прокурор ҚР Үкіметіне қатысты шағымданып, ҚР аумағына әкелінетін тауарларды жөнелту алдында тексеру жүйесін енгізу туралы Үкіметтің каулысын оның қолданылып жүрген зандарға қайшы болуы себепті жарамсыз деп тану жөнінде сотқа талап-арыз беріп жүгінген. Атап айтқанда, прокурордың пікірі бойынша, көрсетілген актінің қабылдануы -конституциялық жолмен бекітілген кәсіпкерлік қызметтің еркіндік үстанымын, оның ішінде еркін шарт жасасуға деген еркіндікті айтарлықтай шектейді.

Одан өзге, прокурордың мәлімдеуі бойынша, келіспеушілік тудырып отырған акт сонымен бірге монополияға қарсы заңдарды өрескел бұзып отыр, өйткені қызметтер көрсетудің ерекше құқығының жалғыз орындаушыға -шетелдік компанияға жүктелуі ол үшін қолайлы жағдайлар туғызған және көрсетілетін қызметтердің ұқсас түрлерімен айналысатын ұйымдардың мүдделеріне нұқсан келтіретін болып отыр.

Жауап беруші келіспеушілік тудырып отырған қаулының заң талаптарына сай еместігіне және оның құзыреттілік шегінде қабылдануға тиіс екендігіне сілтеме жасап, талап-арыздарды түтелдей қабыл алмады.

Соттың бұл істі қарауы барысында республикаға әкелінетін тауарлардың 30%-ы жөнелту алдындағы тексеруге жататыны анықталды. ҚР Үкіметінің тауарларды жөнелту алдындағы тексеру бойынша қабылдаған бағдарламасына қарамастан, ҚР уәкілетті органы тағайындаған филиалдардың шаруашылық жүргізуші субъектілердің тапсырыстары бойынша ұқсас қызметтер көрсетуге қүқылары бар.

Сот қандай шешім қабылдауга тиіс?

Туралы Үкіметтің қаулысын оның қолданылып жүрген заңдарға қайшы болуы себепті жарамсыз деп тану жөнінде сотқа талап-арыз беріп жүгінген. Атап айтқанда, прокурордың пікірі бойынша, көрсетілген актінің қабылдануы -конституциялық жолмен бекітілген кәсіпкерлік қызметтің еркіндік ұстанымын, оның ішінде еркін шарт жасасуға деген еркіндікті айтарлықтай шектейді.

Одан өзге, прокурордың мәлімдеуі бойынша, келіспеушілік тудырып отырған акт сонымен бірге монополияға қарсы заңдарды өрескел бұзып отыр, өйткені қызметтер көрсетудің ерекше құқығының жалғыз орындаушыға -шетелдік компанияға жүктелуі ол үшін қолайлы жағдайлар туғызған және көрсетілетін қызметтердің ұқсас түрлерімен айналысатын ұйымдардың мүдделеріне нұқсан келтіретін болып отыр.

Жауап беруші келіспеушілік тудырып отырған қаулының заң талаптарына сай еместігіне және оның құзыреттілік шегінде қабылдануға тиіс екендігіне сілтеме жасап, талап-арыздарды түтелдей кабыл алмады.

Соттың бұл істі қарауы барысында республикаға әкелінетін тауарлардың 30%-ы жөнелту алдындагы тексеруге жататыны анықталды. ҚР Үкіметінің тауарларды жөнелту алдындағы тексеру бойынша қабылдаған бағдарламасына қарамастан, ҚР уәкілетті органы тағайындаған филиалдардың шаруашылық жүргізуші субъектілердің тапсырыстары бойынша ұқсас қызметтер көрсетуге қүқылары бар.

Сот қандай шешім қабылдауға тиіс?

3-тапсырма. Азаматша Петрова «Сабина» ЖШС-іне шағымданып, сапасыз тауардың қүнын өндіріп беру, шығындардың жэне моральдық зиянның орнын толтыру туралы талаппен сотқа жүтінген. 2003 ж. тамыздың 29-ында ол және «Сабина» ЖШС-і арасында жалпы қүны 118 785 теңге құрайтын «Қонақ бөлме жиһазын» жасауға шарт жасалған. Гарнитур қыркүйектің 25-інде жасалып болған. Жиһаз жиналған соң үш айдан кейін, ягни 2003 ж. желтоқсанда гарнитурдың кейбір бөлшектерінің желімі ажырап, жиһаздың тегіс беті астыңғы жағынан көтеріліп кеткен, сыртқы беттері жапсыру үшін қолданылған таспаның астынан кей жерлерде желім түріндегі сұйықтық көріне бастаған, жауап беруші екі жыл кепілдік беретінін белгілегенмен, жиһаздың көптеген жасырын ақаулары мен технологиялық кемшіліктері байқалған. Петрова жиһаз шығарушыға шағымданады. Кәсіпорын технологы Петрованың қатысуымен гарнитурды тексерген, содан кейін жиһаздың әртүрлі ақаулары табылған бөлшектерін сапалы бөлшектерге ауыстыру жөнінде шешім қабылданған. 2004 ж. ақпанның 20-ында Петрова «Сабина» ЖШС-інің атына жазбаша кінәрат-талап жолдайды. 2004 ж. ақпанның 28-інде «Сабина» ЖШС-і жиһазды бірлесе қарап шығу туралы өтініш жасайды. Петрова жиһазды бірлесе қарап шығуға жазбаша келісім береді, бірақ жауап алмайды, сол себепті ол жауап беруші «Сабина» ЖШС-інен гарнитурдың толық күны - 118 785 теңгені және 100 000 теңге көлеміндегі моральдық зиянды және сот шығындарын соттың өндіріп беруін сұрайды.

Сот Петрованың «Сабина» жиһаз фабрикасына берген сапасыз тауардың құнын өңдіріп беру, шығындардың және моральдык зиянның орнын толтыру жөніндегі талап-арыздарын қанағаттандырудан бас тарту туралы шешім шығарған.

Жоғары тұрған сот Петрованың шағыну арызын қарап, бірінші сатыдағы сот шешімін өзгерту және іс бойынша жаңа шешім қабылдау, яғни «Қонақ бөлме жиһазын» Петрованың дайыңдаушыға қайтаруын міндеттей отырып, «Сабина» ЖШС-інен Петрованың пайдасына 96 000 теңге өндіріп беру және шығындар мен залалдарды соттың қанағаттандырған талап-арыздар талаптары көлеміне шамаластырып қанағаттандыру туралы шешім шығарады.

Бірінші сатыдағы сот шешім шығарғанда, қандай мән-жайлар есепке алынбаған? Егер Петрованың жиһаз гарнитурын екінші қабатта тұратын Сидорованың кінәсінан су басқан жертөледе сақтаганы анықталса, сот шешімі өзгере ме? Соттың моральдық зиянның орнын толтырудан бас тартуы тұтынушының құқықтарын қорғау ұстанымын бұзу болып табылмай ма?

тапсырма. «АГС» АҚ-ы «Инвестгаз» ЖШС-іне қатысты шағымданып, 2005 ж. желтоқсанның 2-індегі келісімді жарамсыз деп тану туралы талаппен сотқа жүгінеді.

Іс материалдарынан белгілі болғаны: «Газтранссервис» ЖШС-і, «Интер-газ» ЖШС-і және «АГС» АҚ-ы жалпы сомасы 30 млн. теңге құрайтын өзара берешектерді өтеу туралы екі шарт жасасады (2006 ж. 15 және 16 қаңтарда).

Шарттардың талаптарын орындап, «Интергаз» ЖШС-і бухгалтерлік жазбалармен аталған сомадағы өзінің алдында тұрған «АГС» АҚ-ының берешегін есептен шығарады, ал «Газтрнассервис» ЖШС-і тиісінше «Интергаз» ЖШС-інің берешегін есептен шығарады.

«АГС» АҚ-ы, шарттарға сәйкес, өзіне «Интергаз» ЖШС-іне 30 млн. теңге төлеу міндетін алады.

Содан кейін «Интергаз» ЖШС-і, «АГС» АҚ-ы және «Инвестгаз» ЖШС-і 2005 ж.

2 желтоқсанда шарт жасасып, соған сәйкес «Интергаз» ЖШС-і жоғарыда аталған 30 млн. теңге сомаға жасалған шарттар бойынша талап ету құқығын «Инвестгаз» ЖШС-іне береді, ал «АГС» АҚ-ы талаптардың берілуімен келіседі және берешекті жаңа кредит берушіге өтеуге міндеттенеді.

Шарт негізінде тараптар кэсіпорындардың бірінші басшылары мен бас бухгалтерлері қол қойған салыстырып тексеру кесіміне (акт) қол қояды.

Сот қандай шешім шығаруға тиіс?

тапсырма. 2007 ж. 5 қаңтарда «Аэлита» ЖШС-і «Декор» ЖШС-інен берешекті, өсімақыны, уәкілеттік шығыстар мен мемлекеттік бажды өндіріп алу туралы талаппен сотқа жүгінеді.

Іс материалдарынан белгілі болғаны: 2006 ж. 20 маусымда «Декор» ЖШС-і және «Аэлита» ЖШС-і шарт жасасып, сол бойынша «Аэлита» ЖШС-і құны 26 602 203,68 теңгелік құрал-жабдықтар беруге өзіне міндеттеме алады, ал «Декор» ЖШС-і құрал-жабдықтардың құнын төлеуге міндеттенеді. 2006 ж. 27 маусымда жауап беруші «Аэлита» ЖШС-інің есеп айырысу шотына 10 000 000 теңге сомада ішінара аванстық төлем аударады. 2006 ж. 24 шілдедегі құрал-жабдық берудің № 1-ші қосымша шартымен тараптар берілетін құрал-жабдықтардың тізбесін өзгертіп, жалпы құнын 26 598 422,68 теңгеге дейін азайтады. 2006 ж. 27 шілдеде тараптар арасында құрал-жабдық беру шартына қосымша № 2-шарт жасалып, соған сәйкес «Аэлита» ЖШС-і өзіне 4 394 100 теңгенің құрал-жабдығын беру міндетін алады. 2006 ж. 1 тамызға дейінгі мерзім ішінде «Аэлита» ЖШС-і жауап беруші атына 30 998 522,68 теңгенің тауарын жеткізіп береді, тауар кұнын төлеу бойынша берешек 20 998 522,68 теңгені құраған. 2006 ж. 30 қазанда жауап беруші тауар құнын ішінара төлеп, 4 838 000 теңге аударған, сонымен енді берешек сомасы 16 160 522,68 теңге болып отыр.

Қыркүйектің 25-інде жасалып болган. Жиһаз жиналған соң үш айдан кейін, яғни 2003 ж. желтоқсанда гарнитурдың кейбір бөлшектерінің желімі ажырап, жиһаздың тегіс беті астыңғы жағынан көтеріліп кеткен, сыртқы беттері жапсыру үшін қолданылған таспаның астынан кей жерлерде желім түріндегі сұйықтық көріне бастаған, жауап беруші екі жыл кепілдік беретінін белгілегенмен, жиһаздың көптеген жасырын ақаулары мен технологиялық кемшіліктері байқалған. Петрова жиһаз шығарушыға шағымданады. Кәсіпорын технологы Петрованың қатысуымен гарнитурды тексерген, содан кейін жиһаздың әртүрлі акаулары табылған бөлшектерін сапалы бөлшектерге ауыстыру жөнінде шешім қабылданған. 2004 ж. акпанның 20-ында Петрова «Сабина» ЖШС-інің атына жазбаша кінәрат-талап жолдайды. 2004 ж. акпанның 28-інде «Сабина» ЖШС-і жиһазды бірлесе карап шығу туралы өтініш жасайды. Петрова жиһазды бірлесе қарап шығуға жазбаша келісім береді, бірақ жауап алмайды, сол себепті ол жауап беруші «Сабина» ЖШС-інен гарнитурдың толық құны - 118 785 теңгені жэне 100 000 теңге көлеміндегі моральдық зиянды жэне сот шығындарын соттың өндіріп беруін сұрайды.

Сот Петрованың «Сабина» жиһаз фабрикасына берген сапасыз тауардың құнын өндіріп беру, шығындардың және моральдық зиянның орнын толтыру жөніндегі талап-арыздарын қанағаттандырудан бас тарту туралы шешім шығарған.

Жоғары тұрған сот Петрованың шағыну арызын қарап, бірінші сатыдағы сот шешімін өзгерту жэне іс бойынша жаңа шешім қабылдау, яғни «Қонақ бөлме жиһазын» Петрованың дайындаушыға қайтаруын міндеттей отырып, «Сабина» ЖШС-інен Петрованың пайдасына 96 000 теңге өндіріп беру және шығындар мен залалдарды соттың қанағаттандырған талап-арыздар талаптары көлеміне шамаластырып қанағаттандыру туралы шешім шығарады.

Бірінші сатыдағы сот шешім шығарғанда, қандай мән-жайлар есепке алынбаган? Егер Петрованың жиһаз гарнитурын екінші қабатта тұратын Сидорованың кінәсінан су басқан жертоледе сақтағаны анықталса, сот шешімі өзгере ме? Соттың моральдық зиянның орнын толтырудан бас тартуы тұтынушының құқықтарын қорғау ұстанымын бұзу болып табылмай ма?

тапсырма. «АГС» АҚ-ы «Инвесттаз» ЖШС-іне қатысты шағымда-нып, 2005 ж. желтоқсанның 2-індегі келісімді жарамсыз деп тану туралы талаппен сотқа жүгінеді.

Іс материалдарынан белгілі болғаны: «Газтранссервис» ЖШС-і, «Интер-газ» ЖШС-і жэне «АГС» АҚ-ы жалпы сомасы 30 млн. теңге кұрайтын өзара берешектерді өтеу туралы екі шарт жасасады (2006 ж. 15 және 16 қаңтарда).

Шарттардың талаптарын орындап, «Интергаз» ЖШС-і бухгалтерлік жазбалармен аталған сомадағы өзінің алдында тұрған «АГС» АҚ-ының берешегін есептен шығарады, ал «Газтрнассервис» ЖШС-і тиісінше «Интергаз» ЖШС-інің берешегін есептен шығарады.

«АГС» АҚ-ы, шарттарға сәйкес, өзіне «Интергаз» ЖШС-іне 30 млн. теңге төлеу міндетін алады.

Содан кейін «Интергаз» ЖШС-і, «АГС» АҚ-ы және «Инвестгаз» ЖШС-і 2005 ж. 2 желтоқсанда шарт жасасып, соған сәйкес «Интергаз» ЖШС-і жоғарыда аталған 30 млн. теңге сомаға жасалған шарттар бойынша талап ету құқын «Инвестгаз» ЖШС-іне береді, ал «АГС» АҚ-ы талаптардың берілуімен келіседі және берешекті жаңа кредит берушіге өтеуге міндеттенеді.

Шарт негізінде тараптар кәсіпорындардың бірінші басшылары мен бас бухгалтерлері қол қойған салыстырып тексеру кесіміне (акт) қол қояды.

Сот қандай шешім шығаруға тиіс?

тапсырма. 2007 ж. 5 қаңтарда «Аэлита» ЖШС-і «Декор» ЖШС-інен берешекті, өсімақыны, уәкілеттік шығыстар мен мемлекеттік бажды өндіріп алу туралы талаппен сотқа жүгінеді.

Іс материаддарынан белгілі болғаны: 2006 ж. 20 маусымда «Декор» ЖШС-і және «Аэлита» ЖШС-і шарт жасасып, сол бойынша «Аэлита» ЖШС-і құны 26 602 203,68 теңгелік кұрал-жабдықтар беруге өзіне міндеттеме алады, ал «Декор» ЖШС-і құрал-жабдықтардың құнын төлеуге міндеттенеді. 2006 ж. 27 маусымда жауап беруші «Аэлита» ЖШС-ініц есеп айырысу шотына 10 000 000 теңге сомада ішінара аванстық төлем аударады. 2006 ж. 24 шілдедегі құрал-жабдық берудің № 1-ші қосымша шартымен тараптар берілетін құрал-жабдықтардың тізбесін өзгертіп, жалпы құнын 26 598 422,68 теңгеге дейін азайтады. 2006 ж. 27 шілдеде тараптар арасында құрал-жабдық беру шартына қосымша № 2-шарт жасалып, соған сәйкес «Аэлита» ЖШС-і өзіне 4 394 100 теңгенің кұрал-жабдығын беру міндетін алады. 2006 ж. 1 тамызға дейінгі мерзім ішінде «Аэлита» ЖШС-і жауап беруші атына 30 998 522,68 теңгенің тауарын жеткізіп береді, тауар құнын төлеу бойынша берешек 20 998 522,68 теңгені қүраған. 2006 ж. 30 қазанда жауап беруші тауар құнын ішінара төлеп, 4 838 000 теңге аударған, сонымен енді берешек сомасы 16 160 522,68 теңге болып отыр.

Шарттың 6.1-тармағына байланысты төлем мерзімін бұзғаны үшін сатып алушы сатушыға мезгілінде төленбеген соманың өтіп кеткен әр күн үшін 0,5% көлемінде өсімақы төлеуге міндетті, 2006 ж. 1 қараша қарсаңында өсімақы 14 900 848 теңгеге жеткен. Шағымданушы 16 160 522,68 теңге құрайтын негізгі борышты, 6 127 теңге өсімақыны, мемлекеттік баж төлеу бойынша шығыстарды соттың жауап берушіден өндіріп беруін сұрайды.

Сот мәжілісінде жауап берушінің өкілі талап қоюшының арыздағы негізгі борышты, өкілдің көмек көрсету бойынша шығыстарын, мемлекеттік бажды өндіріп алу жөніндегі талаптарын мойындайды, ал өсімақы өндіріп алу туралы талапқа қатысты мынаны баяндайды: шынында, араларында жасалған шарт негізінде талап қоюшы тауар берген, берілген тауардың көлемі және сапасымен келіседі, тиісті соманың төленбеуі жауап берушінің қиын қаржылық жағдайына байланысты орын алған, ол талап қоюшының талаптарымен келіседі, бірақ өсімақының  көлемі тым үлкен, сол себепті өсімақы өндіріп беру талабын ішінара қанағаттандыруды сұрайды.

Тараптардың дәлелдерін анықтаңыз. Сот шешім шығарғанда, қандай мән-жайларды ескеруге тиіс?

6-тапсырма. 2006 ж. 5 қаңтарда «Успенск» шаруа қожалығы «Камилла» сақтаңдыру компаниясы» АҚ-ына шағымданып, сақтандыру компаниясының сақтандыру төлемін жүзеге асырудан бас тартуын заңсыз деп тану, 1 314 390 теңге көлемінде сақтандыру сомасын және мемлекеттік бажды өндіріп беру туралы талаппен сотқа жүгінеді.

Іс материалдарынан белгілі болғандай, 2005 жылдың көктемінде, 18-28 мамыр аралығындағы мерзімде «Успенск» ШҚ-ы оған бөлінген 374 га жер теліміне бидайдың «Омск-28» деп аталатын сұрпының тұқымын себеді. 2004 ж. наурыздың 4-інде шыққан «Өсімдік өсіру шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы» ҚР Заңына сай, 2005 ж. 29 маусымда талап қоюшы мен жауап беруші арасында шарт жасалып, соған сәйкес өсімдік өсіру шаруашылығының өнімі 1 314 390 теңгеге құрып кетуден сақтандырған, сол кезде «Успенск» ШҚ-ы 34 650 теңге көлемінде сақтандыру сыйлықақысын төлеген. Табиғаттың қолайсыз жағдайлары нәтижесінде, атап айтқанда, маусымның ортасынан шілденің екінші он күндігінің аяғына дейін болған құрғақшылық кесірінен «Успенск» ШҚ-ына тиесілі 250 га аумақта себілген бидай толық күйіп кеткен. Аталған фактіні табиғаттың қолайсыз жағдайларына тап болған егістікті 2005 ж. 9 тамызда тексеру барысында жасалған кесім және «Қазақстан ауа райын зерттеу» РМК-сінің анықтамасы растай алады.

Алайда сақтандыру жағдайының орын алған барлық дәлелдеріне қарамастан, тиісті шаралардың сақталмағандығын желеу етіп, сақтандыру компаниясы сақтандыру төлемдерін жасаудан бас тартады. Сақталуға тиісті шаралардың бірі ретінде сақтандыру шартының дер кезінде жасалмағандығы, атап айтқанда, Заңда көзделген 15 күндік мерзімнің сақталмағандығы есепке алынған, ал бұл мән-жай әкімшілік жауапкершілікке әкеліп соқтырады және шарт бойынша міндеттемелердің орындалуына ықпал ете алмайды. Бас тартудың екінші себебі, яғни жергілікті атқару органына жүгіну үшін қажетті 3 күндік мерзімнің бұзылғаны - тіпті түкке тұрғысыз нәрсе, өйткені уәкілетті органдар жасаған барлық қорытындыларға сәйкес, құрғақшылық шілденің екінші онкүндігінің аяғына дейін созылған, ал өтініш 2 тамызда, яғни табиғаттың қолайсыз құбылыстары өткен соң екі күннен кейін беріліп отыр, одан өзге, кұрғақшылық іс жүзінде барлық егістіктер бойынша орын алған және   құрғақшылыктан   зардап   шеккен   басқа   шаруа   қожалықтары да сақтандыру төлемі мәселесі бойынша өтініш білдірген, ал жауап берушінің, сондай-ақ жергілікті атқару органының табиғаттың бұл құбылысы туралы білмеуі мүмкін емес.