Лекция по "Бюджетному праву"

1. Әрбір азаматтық істі қарау  барысында зандылық ұстанымына жэне эділеттілік пен ақылға крнымдылық белгілері талаптарына жауап беретін сот кесімін (шешім, ұйғарым, қаулы, сот бұйрығы) шығару мақсатында соттардьщ назары материаддық жэне іс жүргізудің құкықтық нормаларын мүлтіксіз сақтау қажеттігіне аударылсын.

АІЖК-тің 150-бабына сэйкес, талап крюшылар арыздарында талаптарды гана көрсетіп коймай, сонымен бірге олардың  құқықтарының, бостандыктарының жэне заңмен қорғалатын мүдделерінің бұзылғанын немесе бұзылу қаупін, өз талаптарын негіздеген мэн-жайларды, сондай-ақ осы мэн-жайлар мен талаптарын растайтын айғақтарын егжей-тегжейлі баяндауға міндетті.

Прокурордың мемлекеттік немесе қоғамдык мүдделерде немесе азаматтың мүдцелерін қорғап берген талап-арыздары АІЖК-тің 150-бабының 4-бөліміңде көрсетілген  талаптарға сай болуға тиіс.

АІЖК-тің 153, 154, 242, 243, 247, 249-баптарында көзделген, солар бойынша сот  талап-арызды қабылдаудан бас тарта  алатын немесе талап-арыз арыз берушіге қайтарылуы немесе қараусыз қалдырылуы мүмкін, ал қозгалған азаматтық іс бойынша өндіріс токтатыла түруы немесе тоқтатылуы мүмкін негіздемелер түбегейлі болып табылады.

Сотқа берілетін арыздар (шағымдар) ҚР Салық кодексінің 496-бабы, 507-бабының 2-бөлімі 1)-тармағына сэйкес мемлекеттік  баж төлеуге жатады.

Талап қоюшы үшін мемлекеттік бажды баска адам төлей алады, бірақ төлем құжатында (түбіртекте) бүл жағдайда төлеуші осы төлемді талап қоюшы үшін жасағаны көрсетіледі.

Кэсіпкерлік қызметті занды түлға  қүрмай жүзеге асыратын азаматтар (жеке кэсіпкерлер) сотқа беретін арыздарға  мемлекеттік баж Салық кодексінде жеке түлғалар үшін көзделген мөлшерлемелер бойынша (Салық кодексінің 496-бабынын 1-бөлімі, 4-тармақ-шасында көзделген жағдайдан баска) төленеді.

Талап қоюшыны сотка арыз бергенде мемлекеттік баж төлеуден босатуға Салық кодексінде көзделген негіздемелер бойынша жол беріледі.

Прокуратура органдарын қоспағанда, мемлекеттік мекемелер талап-арыз бергенде жэне сот шешімдеріне үшінші түлғалардың мүдделерін қорғап наразылық  білдірген кезде, мемлекеттік баж  төлеуден босатылмайды.

Мүліктік жағдай уэждері бойынша тараптар АІЖК-тің 107-бабында көзделген ендіріс қозғауға байланысты іске қатысты сот шығасьшарын төлеуден босатылмайды.

Азаматтардың жэне занды түлғалардың  адамньщ жэне азаматтың құқықтары  мен бостандықтарының, заңды тұлғалар мен мемлекеттің мүдделерінің сақталуына қадағалау жүргізу барысында шығарылған прокурорлық қадағалау кесімдеріне (ұйғарым, ұсыныс, наразылық жэне т.б.) өздерінін келіспеушілігін білдіру жөніндегі арыздары АІЖК-тін 3 жэне 27-тараулары нормаларына сай соттарда қаралуға жатқызылады. ҚР Бас прокуроры шығарған прокурорлық қадағалау кесімдеріне АГЖК-тің 28-бабына сэйкес келіспеушілік білдіруге болады.

АІЖК-тің 159-бабының 1-бөлімі, 5-тармағы, «Прокуратура туралы» ҚР Заңының 8-ба-бы жэне 24-бабыньщ 5-тармағы негізінде  сот шағым бойынша шешім кабылданғанға дейін прокурорлық кадағалау кесімін қолдануды токтата тұру туралы анықтама шығаруға құкьшы.

АІЖК-тің 48-бабының 2-бөліміне сэйкес, заң актілерінде көзделген жағдайларда  іс бойынша занды тұлға болып  табылмайтын ұйымдар да (мысалы, АІЖК-тің 272-бабына сэйкес - аумақтық сайлау комиссиясы) тараптар ретінде эрекет ете алады.

Шетелдік ұйымдар деп Қазақстан  Республикасы аумағынан тыс тиісті шет мемлекеттің зандарына сэйкес құрылған занды тұлғаларды (компаниялар, фирмалар, ұйымдар жэне т.б.) тұсіну керек. Қазақстан Республикасында оның заңдарына сэйкес құрылған заңды тұлғалар, оның ішінде бірлескен кэсіпорындар және толығымен шетелдік инвесторға жататын кэсіпорындар шетелдік ұйымдар болып табылмайды.

АГЖК-тің 36-бабы 2-бөлімінің 1), 3)-тармақтарында көзделген жағдайларда бір соттың өндірісіндегі істі екінші соттың өндірісіне беру соттың заңды күшіне енген анықтамасы негізінде орындалады. Талаптардың мұндай анықтамаға жеке шағымдарын апелляциялық сатыдағы сот алкалық кұрамда қарайды.

АІЖК-тің 36-бабы 2-бөлімінің 2), 4)-тармақтарында  көзделген негіздемелер болған ретте  жоғары тұрған сот судьясы (қазы) іске қатысушыларға істің қаралатын  орны мен уақытын хабарламастан, жеке өзі істің нақты бір соттың қарауына жататыны туралы анықтама шығарады.

Соттар арасында нақты бір істің  қай соттың қарауына жататындығы  туралы дау туған жағдайда, жоғары тұрған сот казысы іске катысушыларға  істің қаралатын орны мен уақытын  хабарламастан жэне соттьщ істі басқа  сот өндірісіне жолданғаны туралы анықтамасының күшін жоймастан, істің нақты бір соттың карауына жататыны туралы аныктама шығарады.

Істің сотты болуы (қай сотта  каралуы) мэселесі бойынша апелляциялық сатыдағы соттың қаулысына жэне жоғары тұрған сот қазысының анықтамасына шағым беруге, наразылық білдіруге болмайды.

Талап қоюшылар мен жауап берушілердің мүдделерін сотта олардың занды  өкілдері жэне сенімхатта көрсетілген  адамдар (тапсырма бойынша өкілдер) білдіреді.

АІЖК-тің 59-бабының 7-тармагына қатысты  сот өкілдер ретінде рұқсат етілетін басқа адамдар деп осы баптың 1)-6)-тармактарында аталған, бірақ тараптың мүддесін сот мэжілісінің хаттамасына енгізілген сенімхат немесе сенім білдірушінің ауызша өтініші негізінде білдіретін адамдарды тұсіну керек.

Өкілдің сенімхатыңда АІЖК-тің 61-бабының 1-бөлімінде көзделген іс жургізу эрекеттерінің ішінен өкіл сотта сенім білдірушінің атынан аткара алатыңцары аталуға тиіс.

Егер өкілғе берілген сенімхатта оньщ накты уэкілеттіктері аталмаса, онда өкіл АГЖК-тің 61-бабына сай, оған орындау  үшін берілуге тиіс уэкілеттіктерді қоспағанда, іс жүргізу эрекеттерін орындауға (іс материалдарымен танысуға, олардан үзінділер жазып алуға, өтініш білдіруге, дау мэселесі бойынша түсініктемелер беруге жэне т.б.) құқылы.

Заң консультациясы немесе адвокаттық кеңсе берген ордер адвокатқа сотта заң көмегіне жүгінген адамньщ мүддесін білдіруге кұқық береді, бірақ сенімхатты алмастыра алмайды және адвокатқа АІЖК-тің 61-бабының 1-бөлімінде көзделген эрекеттерді орындау құқығын бермейді.

Сот істі сот қарауына дайындау кезеңінде  де, істі шын мэнінде қарау барысында да цэлелдеу нысанасын анықтап алуы керек.

Дэлелдерді бағалау жэне тараптарды дэлелдеуден босату туралы мэселені шешкен кезде, соттар АІЖК-тің 66-бабының 10-бөлігі, 78-бабынын 3-бөлігі және 91-бабының 8-бө-лігінде бар нормаларды есепке алуға тиіс.

АІЖК-тің 64-70-баптарына сэйкес, соттар сот мэжілісінде тікелей дау  нысанасына қатысы бар жэне жиынтығында  істің мэн-жайын анықтауға жэне тараптардың дау мэселесі бойынша  келтірген дэлелдерін растауға немесе теріске шығаруға жеткілікті болып  табылатын цэлелдер зерттелуге тиіс екендігін ескерулері керек.

Істің зан бойынша белгілі бір  дэлелдермен (мысалы, егер мэміленің  маңызды талаптары бойынша дау  гуса, онда шартпен) расталуға тиіс мән-жайлары басқадай ешқандай дэлелдермен  растала алмайды.

АГЖК-тің 161-бабына сэйкес, соттардың талапты қамтамасыз ету бойынша шаралар қолдану туралы АІЖК-тің 159-бабының 1-белімінде аталған аныктамалары сот шешімдерін орындау үшін көзделген тэртіпте дереу орындауға жатады.

Төмендегі анықтамалар:

а) жауап берушінің банкте немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге 
асыратын ұйымда сақталып жатқан ақшасына немесе баска мүлкіне тыйым салу туралы 
аныктамалар дереу тікелей банктің немесе сондай ұйымның орындауына жатады;

э) АІЖК-тің 159-бабы 1-болімінің 2), 3), 4), 6)-тармактарында көзделген талапты қамтамасыз ету шараларын алу туралы аныктамалар сот талапты қамтамасыз ету шаралары ретінде керсеткен іс-эрекеттерді орындаудан бас тартуға міндетті адамға қол қойғызып табыс ету жолымен орындалады;

б) АГЖК-тің 159-бабы 1-белімінің 5-тармағында кезделген талапты қамтамасыз ету 
шараларьш алу туралы анықтамаларды мемлекеттік орган, ұйым немесе даулы кесім 
шығарған лауазымды адам орындайды. Егер шағым берілген кесім бұқаралық ақпарат құралы 
арқьшы жарияланса, онда мұңдай кесімді токтатып қою туралы сот анықтамасы бұкаралық 
ақпарат құралының келесі немірінде талап қоюшы есебінен жариялануга жатады.

Мамандандырылған ауданаралық  экономикалық соттардың қарауына, АІЖК-тің 30-бабына сэйкес, талаптың бағасына қарамастан, мүліктік даулар бойынша жэне тараптары кэсіпкерлік қызметті заңды тұлға құрмай жүзеге асыратын заңцы тұлғалар, азаматтар (жеке кэсіпкерлер) болып табылатын мүліктік емес даулар бойынша азаматтық (осы бапта аталғандардан басқа) істер жатады.

Соттар моральдық зиянды немесе іскерлік беделді ақшалай түрде өтеу туралы талаптарға оларды берген кезде ақшалай талап екені белгілі болса да, муліктік емес сипаттағы талаптар ретінде мемлекеттік баж төленетініне назар аударсын. Алайда осындай талаптар бойынша өкілдің көмегіне акы төлеу бойынша шығыстарды өтеу мэселесін шешкен кезде, соттар АІЖК-тің 11-бабының 1-бөлімінде көрсетілген ол шығыстардың өтем сомасыньщ 10%-ынан аспауға тиіс екендігі туралы талаптарға сүйенуге тиіс.

Іс АГЖК-тің 189-бабының 1-бөлімінде  көзделген негіздемелер бойынша кейінге қалдырылған жағдайда. істі соттың жаңа мэжілісінде қарау АГЖК-тін 180, 181 -ші жэне баска баптарында белгіленген ережелерді сактай отырып орындалады. Алдыңғы сот отырыстарында алынған құжаттар АІЖК-нің 201-бабында көзделген тэртіпте дау мэселесі бойынша шешім шығарылатын сот мэжілісінде жария етуге жатады.

Жауап берушінің талапты толық  немесе ішінара мойындауы сот  мэжілісінде берілген жазбаша арызында талапқа жазбаша немесе ауызша пікір  түрінде болуы мұмкін. Ауызша арыз сот отырысының хаттамасына жазылады жэне оған жауап беруші қол қояды.

 

Сот жауап берушіге талапты мойындау туралы жасаған мэлімдемесінің құқыктық салдарларын тұсіндіреді, жауап  берушіні талапты мойындауға мэжбұрлегенін  куэландыратын деректердің бар  немесе жок екендігін аныктайды, содан кейін жауап берушінің талапты мойындағаны туралы арызын қабылдау немесе кабылдаудан бас тарту туралы анықтама шығарады. Сот шығарған анықтамаға шағым беруге болмайды.

Егер талап қоюшы бір арызында немесе сот бір өндірісінде біреуі үшін қысқар-тылған, ал екіншісі үшін жалпы екі ай қарау мерзімі белгіленген талаптарды біріктірсе, онда іс сотқа арыз түскен күннен бастап екі айга дейінгі мерзімде қаралуға жатады.

Азаматты хабарсыз жоқ болып  кетті деп тану немесе азаматты қайтыс болды деп жариялау туралы істерді қарау мерзімін тиісті хабарлама жарияланғаннан кейінгі үш айлық мерзім аяқталған күннен есептеу керек. Оның үстіне, істі қарау мерзіміне сотқа арыз түскен күннен бастап жэне осы санат ісін қозғау туралы хабарлама жарияланған күнге дейінгі уақытты есепке алу жатқызылады.

Істі қарау мерзімінін аяқталатын күні болып соттың іс бойынша өңдірісті  тоқтату туралы шешім немесе аныктама немесе арьгзды кзраусыз қалдыру  туралы аньгктама шығаратын күні саналады.

Егер борышкер сот бұйрығын алған  күннен бастап он күн мерзім ішінде сотқа мэлімделген талаптарға қарсылығын жолдаса, онда оның мазмұнына қарамастан, казы сот шешімінің күшін жою туралы аныктама шығаруға міндетті. Мұндай наразылық берудің мерзімін жауап беруші орынды себептермен өткізіп алса, онда АІЖК-тін 128-бабына сэйкес, ол қалпына келтірілуі мүмкін.

Егер күші жойылған сот бұйрығы  орындалуға жіберілген немесе өндіріп  алушыға берілген болса, онда мұндай сот бұйрьгғы қайтарылып алынады.

Басталған сот мэжілісінде сырттай  өндіріс тэртібімен істі сот АГЖК-тің 260-ба-бының 1-бөлімінде көрсетілген негіздемелер жиынтығы болғанда ғана карауы мүмкін.

АГЖК-тін 264-бабынын 1 -бөліміне катысты  сырттай шешім шығарған сот деп  іс қарау барысында төрагалық  еткен қазыны түсіну керек. Ерекше жағдайларда (уэкілеттіктердің токтатылуы, кезекті демалыс, ұзақ уақыт (10 күннен артық) жұмыска жарамсыздық немесе қазыньщ іссапарда болуы) сырттай шешімнің күшін жою туралы арызды осы соттың басқа судьясы қарай алады.

Егер жауап беруші сот мәжілісіне келгенмен, бірак ол аяқталганға дейін сот мэжілісі залынан өз еркімен кетіп қалса, онда сот іс карауды жалгастыра алады, ал мұндай мэжілісте шығарылған шешім сырттай шыгарылған болып есептелмейді.

Егер талап қоюшының өтініші  бойынша сот іс қарауды жауап  берушінін алдыңғы сот мэжілісіне келмеуіне байланысты кейінге каддырса, ал жауап беруші қайтадан сот мэжілісіне келмесе, онда сот істі сырттай өндіріс тэртібімен қарауға құкылы.

АІЖК-тің 332-бабының 1-бөліміне сэйкес, бірінші саты қазыларынын сот  кесімдеріне тараптар жэне іске катысушы басқа адамдар шагым бере алады немесе прокурор апелляциялық тэртіппен наразьшық білдіре алады.

Іске қатысуға тартылмаған адамдар  апелляциялық шағымды олардың кұқықтары  мен міндеттеріне қатысты сот  шешім қабыддаған жағдайда ғана бере алады.

19. АІЖК-тің 334-бабының 3-бөлімінде қысқа (қысқартылған) шешімге апелляциялык 
шағым (қарсьшық) беруте деп көзделген мерзімді ол шыгарылған кұннен, ал дэлелді шешімге 
ондай шешім жасалган күннен бастап есептеу керек.

АГЖК-тін 264-бабына сэйкес, сырттай  шешімге апелляциялык шағым беру мерзімін есептеудің ерекшелігі: жауап беруші сьфттай шешімнік көшірмесін алған күннен бастап 5 күн ішінде, - егер осы мерзімде ол сырттай шешімнін күшін жою туралы арызданбаса, -шағым бере алады. Егер жауап беруші сырттай шешімнің күшін жою туралы арыз берген болса, онда апелляциялық шағымды бірінші саты соты бұл арызды қанағаттандырудан бас тарту туралы аныктама шығарған күннен бастап 15 күн ішінде беруге болады.