Лекция по "Бюджетному праву"

Ортақ үлесті меншік қатысушьшары тұрғын үйге қатысты ондағы үлесше парапар  тең кұқықтар иеленетін болғандықтан, сот заттай үлес бөлу кезінде сот ортак меншік иесіне колемі мен құны жағынан оның үлесіне сай келетін тұрғын үйдің жэне тұрғын үй емес тұракжайлардың бір болігін (егер бұл құрылыстың шаруашылық мақсатына жосықсыз залал келтірмейтін болса) боліп береді. Құрылыстың шаруашылық мақсатына жосықсыз залал келтіру деп үйдің техникалык хал-ахуалын айтарлықтай нашарлату, қайта өзгертш жасау нэтижесінде тұрғын тұрақжайларды тұрғын емес тұрақжайларға айналдыру, алаңының көлемі кіші болуы себепті тұрғын үй ретінде пайдалануға болмайтын тұрақжайларды үлеске беру немесе оларды пайдаланудың ыңғайсыздығын жэне т.б. түсіну керек.

Үлесті меншіктегі тұрғын үйді заттай немесе одан үлесті бөліп шығару түрінде  бөлудің мүмкін еместігі, оньщ ішінде АК-тін 218-бабының 4-тармағы, 2-бөлімшде көрсетілген жағдайда. үлесті меншік қатысушының тұрғын үйді пайдалану тэртібін (егер бұл тэртіп тараптардын келісімімен бекітілмеген болса) анықтау туралы талабын білдіру кұқығын жокка шығармайды.

Мұндай талапты шеше отырып, сот  тұрғын үйді пайдаланудын накты қалыптасқан тэртібін, яғни үлестерге сай келмеуі мүмкін тэртіпті, эрбір меншік иесінің тұрғын үйге мұктаждығын жэне ортақ пайдаланудың нақты мүмкіндігін есепке алады.

Тұрғын үйді пайдалану тэртібін белгілеу барысында эрбір ортак  меншік иесшщ пайдалануына оның меншік құқығындағы үлесіне сүйене отырып, тұрғьш үйдің нақты бір бөлігі беріледі. Ондай кезде тұрғын үйге меншік кұқығы тоқтатьшмайды. Болшген тұракжай оқшауланбаған болуы жэне қашанда косымша меншік иелеріне тиесілі үлестерге дэлме-дэл сай болмауы мүмкін. Егер ортақ меншік иелерінің бірінін пайдалануына онын үлесінен улкен көлемдегі тұрақжай берілсе, онда қалған ортақ меншік иелерінің талабы бойынша одан ұлесінен артық тұракжай бөлігін пайдаланғаны ушін ақы өндірілуі мұмкін.

Үлесті заттай бөлудің нақты  мүмкіндігі болғанда, тұрғын ұйдің  бір бөлігі үшін ақшалай өтемақы  белініп шығушының да, қалған ортақ  меншік иелерінің де пайдасына өндірілмеуге тиіс (егер олар оның алынуына қарсы  болса), өйткені мүлікке билік  ету құқығы тек меншік иесінің өзіне тиесілі жэне ол бұл кұқықтан занда көрсетілген жағдайларда жэне тэртіпте гана айырылуы мүмкін.

Үлесті заттай бөлу мүмкін болмағанда, тұрғын үйге меншік кұқығындағы үлес үшін ақшалай өтем тараптардың келісуімен белгіленеді. Егер келісімге қол жеткізілмесе, онда бөлінуші меншік иесінің талабы бойынша, тұрғын үйдің дау шешіліп жаткан кездегі нарыктық құнын негізге алып, өтемақы көлемін сот белгілейді. Ол кезде тараптардың түсініктемелері, сарапшылардың қорытындьшары, құрылыс материалдарының бағалары, оларды тасып^ жеткізу тарифтері, осы жердегі бағаларға қарай жұмыс күшін төлеу шьн-ындары, үйдің қолайлылығы, орналасқан орны (қала, ауыл, демалыс аймағы жэне т.б.), оның тозу дэрежесі, сондай-ақ тұрғын үйді дұрыс бағалау үшін маңызы бар басқа да мэн-жайлар есепке алынады. Ақшалай өтем алған адам тұрғын уйге меншік кұқығынан, сондай-ақ қалған меншік иелерінің келісімі болмаса, онда тұру құқығынан айырылады, соған байланысты ортақ меншікке катысушылардың кез келгенінің талабы бойынша одан шығарылуы мүмкін.

Ерлі-зайыптылардың тұрғын ұйін бөлген кезде, кэмелетке толмаған балалардың мүдделері үшін жэне (немесе) ерлі-зайыптылардың  бірінің мүдделерін негізге алып, егер ерлі-зайыптылардың екіншісі маңызды  емес себептермен табыс алмаған  болса немесе олардың ортақ мүлкін отбасы мүддесіне залал келтіре отырып талан-таражға салса, онда сот ерлі-зайыптылар үлестерінің тепе-теңдігі бастауларынан ауытқуға құқылы.

Ерлі-зайыптьшардың ортақ бірлескен  меншігі болып табылатын тұрғын үй құрылысына олардың біреуінің  туысқандарының қатысуы - оның үлесін көбейтуге негіздеме бола алмайды.

Кредит берушінің талабы бойынша  борышкердің тұрғын үйдегі үлесіне  өндіріп алу талабы қойьшуы мүмкін болғандыктан, сот мұндай өндіріп  алу екі нэрсемен шектелуі мүмкін екенін ескеруге тиіс: а) кредит берушінің талабын қанағаттандыру үшін, борышкердің басқа мүлкі болмауға тиіс; э) ортақ меншіктің қалған қатысушылары бұл үлесті оның нарықтық құнына шамалас бағамен сатып алуға жэне алынған сома есебінен борышты өтеуге кұқылы. Мұндай шарттар болмаған кезде, ортақ меншік құқығындағы борышкердің үлесі ашық саудаға салып сатуга жатады.

Үлесті бөліп беру жэне үйді пайдалану  тэртібін анықтау туралы талаптар құрылыстың тұрған жеріндегі соттың қарауына жатады. Тұрғын үйге ортақ меншіктегі үлестердің көлемі белгіленген жэне ол туралы дау жоқ болғанда, үлесті бөліп алу туралы талапқа мүліктік емес сипаттағы талап ретінде мемлекеттік баж толенеді. Егер талап қоюшы оның үлесінің көлемінен артық тұрақжайды меншігіне бөліп беруді сұраса, онда талап бағасын талап қоюшынын талабы қанағаттандырылған жағдайда, меншік құқығы өсетін үлестің нарықтық құнын негізге алып белгілеу керек.

Осы қаулының кабылдануына байланысты Қазақ КРС-інің 1974 ж. «Меншік құқықтарын белгілеу туралы істер бойынша сот  практикасының кейбір мэселелері жэне азаматтарға жеке меншік кұқығымен тиесілі үй құрьшыстарын бөлу туралы» № 6-қаулысы Пленумның 1982 ж. №-1-қаулысымен енгізілген өзгерістерімен қоса күшін жойды деп есептелсін, ал КСРО Жоғарғы соты Пленумының 1981 ж. «Тұрғын үйге меншік кұқығына байланысты дауларды шешу бойынша сот практикасы туралы» № 4-қаулысы Қазақстан Республикасында қолданылмайды деп таньшсын.

ҚР Жогары сотының 2000 ж. 28 сәуірдегі  «Қазақстан Республикасы соттарыньщ банкроттық туралы заңнаманы колдануыныц кейбір мәселелері туралы» № 3-нормативтік қаулысы

ҚР Жоғарғы сотының 28.06.2002 ж. № 14-нормативтік  қаулысымен енгізілген өзгерістермен  қоса)

Сот тэжірибесін қорытындылау нэтижелері бойынша жэне соттарда пайда болған сұрақтарға  байланысты  банкроттық туралы  қолданылып  жүрген заң нормаларының колданылуын біркелкі пайдалану мақсатында ҚР Жоғаргы сотыньщ пленарлык мэжілісі қаулы етеді:

1. Соттардың назарын банкроттық туралы заңнаманың ҚР Конституциясына 
негізделетініне, АК-тен, «Банкроттык туралы» ҚР Заңынан (ары қарай - Заң), жекелеген 
шаруашьшық жүргізуші субъектілерге қатысты банкроттық рэсімдерін қолдану 
ерекшеліктерін белгілейтін басқа зандар мен нормативтік кұкықтық актілерден тұратынына 
аудару қажет.

Заңның 2-бабына сэйкес, жекелеген  шаруашылық жүргізуші субъектілерге  қатысты банкроттық рэсімдерін қолдану ерекшеліктері олардьщ кұкыктық мэртебесіне жэне кызметінің бағытына байланысты ҚР заңдарында белгіленуі мүмкін.

Банктер мен сактандыру (кайта сактандыру) ұйымдарын мэжбүрлі түрде қайта  кұру жэне тарату ерекшеліктері банк заңнамасында жэне сакгандыру жэне сақгандыру (қайта сактандыру) қызметі туралы заңнамада белгіленген.

Астык қабылдау кэсіпорьшдарын сотпен мәжбүрлеп тарату негіздемесі, конкурстық жиындарды іске асыру ерекшеліктері  мен кредит берушілердін талаптарын қанағаттандыру кезектілігі «Астық туралы» ҚР Заңында көзделген.

Банкроттык рэсімдерінің жекелеген  ерекшеліктері жэне зейнетақы корлары, ауылшаруашьшық ұйымдары жайындағы  ерекшеліктер заң актілері арқылы белгіленген.

Банкроттық рэсімдерін шаруашылық кызмет субъектісінің - жеке кэсіпкерлер мен шаруа (фермер) қожалықтарының құкықтық жағдайын есепке ала отырып қолдану - АК-тің 21-бабы жэне «Жеке кэсіпкерлік туралы» ҚР Заңыньщ 28-бабы арқылы реттеледі.

Одан өзге, ҚР Үкіметі азаматтар  мен мемлекеттің мүдделерін корғау максатында табиғи монополия субъектісі немесе тауар нарыгында басымдық жағдай иеленіп отырған нарық субъектілері немесе республика экономикасы үшін стратегиялык маңызы бар жэне азаматтардың өміріне, денсаулығына, ұлттық қауіпсіздікке немесе қоршаған ортаға ықпал етуге қабілетті, сондай-ак мемлекет бастамашылығымен банкрот болып танылған ұйымдар болып табылатын ұйымдардың банкроттығы кезінде конкурстық жиынды іске асырудың ерекше талаптары мен тэртібін белгілеуге құқылы.

Соттар мынаны ескеруге тиіс: шаруашылык жүргізу қызметін реттейтін басқа заң актілері шаруашылық жүргізуші субъектілерді дэрменсіздігіне (банкроттығына) байланысты таратудың немесе басқа негіздемелер бойынша мэжбүрлеп таратудьщ жекелеген рэсімдерін өткізу ерекшеліктерін қарастыруы мүмкін. Аталған актілер Заңға кайшы келмейтін бөліктерге қатысты колдануға жатады.

Дэрменсіздік (банкроттық) туралы іс бойынша өндірісті сот борышкердің, кредит берушінің (кредит берушілердің) немесе прокурордың арызы бойынша  Заңның 26-бабында белгіленген жағдайларда козғауы мұмкін.

ҚР Мемлекеттік Кіріс министрлігінің Дэрменсіз борышкерлермен жұмыс  жоніндегі комитеті, - ол туралы Ереже  ҚР Үкіметінің 2001 ж. 23 карашадағы № 1508-қаулысымен бекітілген, - банкроттық рэсімдерін өткізуге бақьшау жасау саласындағы уэкілетті мемлекеттік орган болып табылады. Осы Ереженің 14-бабының 6-тармағына сэйкес, Комитет конкурстық ендіріс мүдделерін қорғап, сотқа арызбен жүгінуге, конкурстық ондіріс қатысушьшары арасьшдағы даулар сотта қаралған кезде сот мэжілісіне қатысуға құқылы, бірақ оның борышкерді дэрменсіз (банкрот) деп тану туралы сотқа арыз беруге кұкығы жоқ. Мұндай құкықтар мен уэкілеттіктер облыстың (республикалық маңызы бар каланың, астананың) әкімдігі белгілеген уэкілетті органдарга да берілген.

Осы қаулынын үшінші тармағының бірінші абзацында көрсетілген борышкерді банкрот деп тану туралы арыздарды, - егер кредит берушілердің борышкерге талаптары жиынтығьшда 150 АЕК-тен кем емес соманы кұраса, - сот кзрайды.

Істің сотта қаралуы туралы мәселені шешу барысында сот кредит берушінін арыз берген кездегі талаптарының сомасы ақшалай міндеттемелер сомасына негізделіп, олардын орындалмағаны үшін санкцияларды - айыппұлдарды, өсімакыларды, шьгғындарды есепке алмай аныкталатынын ескеруге тиіс.

Егер ақшалай міндеттемелер  бойынша кредиттік берешек сомасы заңда белгіленген сомадан аз болса, Занның 3-бабының 4-тармағы, АГЖК-тің 153-бабынын 1-тармағы, 1-тар-мақшасы негізінде сот арызды қабылдаудан бас тартады.

Егер борышкердің оны банкрот  деп тану туралы арыздарын қабылдаған кезде, сот оған қол кою кұзыреті жоқ адамның қол қойғанын немесе осы адамның құзыреттіліктерін растайтын кұжаттардың жэне Заңның 18, 19-баптарында козделген кұжаттардың бірге табыс етілмегенін аныктаса, онда сот мұндай арызды Заңнын 21-бабының 1-тармағына сэйкес кері кайтарады. Егер борышкердің сотка жүгінуі Заңның 17-бабының 2-тармагында көзделген негіздемелер бойынша міндетті болып табьшса, сот арызды өз өндірісіне қабылдауға, ал жетіспейтін құжаттарды арызданушьщан соттың істі қарауға дайындау тэртібінде талап етуге міндетті.

6. «Банкроттық туралы» Заңның 22-бабына, «Жеке кэсіпкерлік туралы» Заңның 
28-бабына сэйкес, банкроттық туралы іс заңцы немесе жеке тұлғаның - кредит берушінің 
(кредит берушілердің) азаматтык-кұкьгқтық міндеттемелер бойынша, сондай-ақ салық 
органдарының салық жэне бюджетке төленетін міндетті төлемдер бойынша арыздары 
негізінде қозғалуы мүмкін.

Кредит берушінің арызына оның өкілі де қол коя алады. Бүл  жағдайда, «Банкроттық туралы» Заңның 22-бабына сэйкес, арызға кредит берушінің  атынан тиісті арыз жазыла отырьш, окілдің сотқа жүгінуге уэкілеттіктерін растайтын кредит берушінің сенімхаты қоса беріледі.

«Банкроттық туралы» Заңның 24-бабына сэйкес, кредит берушінің бір арызда борышкерге бірнеше талабын біріктіруге  қүқы бар немесе бірнеше кредит берушінің  талаптарын бір арызда біріктіруге болады.

Егер кредит берушінің борышкерді дэрменсіз (банкрот) деп тану туралы арызы басқа кредит берушінің  арызы негізінде борышкерге қатысты  іс қозғалғаннан кейін, бірақ іс бойынша  шешім шығарылғанға дейін берілсе, арызды бір мезгілде карау үшін, сот козғалған өндіріске қосу туралы анықтама шығарады.

Арыз борышкерді банкрот деп  тану туралы шешім қабылданғаннан жэне конкурстық ендіріс козғалғаннан кейін  түссе, сот АГЖК-тің 153-бабына сілтеме  жасап, арызды кабыл-даудан бас тартады.

8. Соттар заңды түлғалардың жэне  жеке кэсіпкерлердіқ банкроттығы  туралы арыз ерекше өндіріс  тэртібімен қаралатынын ескеруге  тиіс, сондықтан борышкерді дэрменсіз  (банкрот) деп тану үшін негіздеменің  болуы немесе болмауы сотқа  жүгінген кезде анықталады.

Борышкерді банкрот деп танудан  соттың бас тартуы немесе банкроттық туралы іске қатысты өндірістің заңда  белгіленген негіздемелер (іс бойынша  ондірістің борышкердің таратылуына  байланысты тоқтатылғанына басқа) бойынша  тоқтатылуы дэл сол борышкерді банкрот деп тану туралы кейінгі арыздарды қабылдаудан бас тартуға негіздеме бола алмайды.

Кез келген кредит беруші, оның ішінде борышкерді банкрот деп танудан  бас тарту алған кредит беруші өзгерген мэн-жайларға байланысты (арызданушының  даусыз міндеттемелері көлемінің үлғаюы, борышкердің каржылық-шаруашылық жағдайының өзгеруі, заңнаманың өзгеруі жэне т.б.) борышкерді банкрот деп тану жөнінде сотқа қайта жүгінуге құқылы.

«Банкроттық туралы» Занның 28-бабында  борышкер үшін сот оньщ дэрменсіздігі (банкроттығы) туралы іс козғаған кезде мүмкін болатын зардаптардың келесідей тізбесі белгіленген: меншік иесін мүлкінен жэне оның барлық органдарын мүлікке билік ету кұқыгынан айыру, бір кредит берушілердің талаптарын басқа кредит берушілердің (заңда тікелей корсетілген адамдардан басқа) алдында артыкшьшыкпен канағаттандыруға тыйым салу, соттардың бұрын қабылданған шешімдерін орындауды тоқтатып қою жэне т.б.

Алайда көрсетілген зардаптарды  қолдану туралы мэселені шешу барысында, «Банкроттық туралы» Заңның 30-бабына сэйкес, сот кредит берушілердің талаптарын қамтамасыз ету бойынша шаралар қабьшдау жэне борышкердің кұқықтарын шектеу туралы анықтама шығару - кредит берушілердің немесе іске қатысатын басқа адамдардың арызы негізінде гана мүмкін болатынын есте сақтаганы жон.