Лекция по "Бюджетному праву"

(ҚР Жоғарғы сотының 15.05.1998 ж.  № 5-қаулысымен ентізілген өзгерістермен,  ҚР Жоғарғы сотының 18.06.2004. №  10-нормативтіік қаулысымен қоса)

Шындыққа сай келмейтін, заңды  жэне жеке тұлғалардың ар-ожданы, қадір-қасиеті жэне іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мағлұматтарды таратуға жол бермеуге бағытталған, зандарда көзделген шарапар - мұліктік емес жеке құқыктар мен игіліктерді қорғаудың тиімді құралы болып табылады.

Заңды жэне жеке тұлғалардың ар-ожданын, қадір-қасиетін жэне іскерлік беделін қорғау туралы заңдарды біркелкі пайдалану мақсатында ҚР Жоғарғы сотының пленарлық мэжілісі қаулы етеді:

Азамаггың немесе ұйымның ар-ожданына, қадір-қасиетіне жэне іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мағлұматтарды тарату - оларды баспада жариялау, радио, телевизиялық хабарларда жэне басқадай бұқаралық ақпарат кұралдары көмегімен хабарлау, қызметгік, партиялық жэне өзгедей мінездемелерде, көпшілік орындарда сөйлегенде, эртұрлі ұйымдарға, дауазымды адамдарға жолданған арыздарда баяндау немесе басқадай, оның ішінде ауызша тұрде бірнеше немесе тіпті бір адамға хабарлау дегенді білдіретінін сотгар есте ұстаулары керек.

Зандарды сақтау, қоғамның моральдық  ұстанымдары тұрғысынан алғанда, нұқсан келтіретін мағлұматтар - шындыққа жанаспайтын, қоғамдық көзқараста немесе жекелеген азаматтардың пікірлерінде азаматтың немесе ұйымның ар-ожданы мен қадір-қасиетіне кір келтіретін (мысалы, эділетсіз эрекет жасау, еңбек ұжымьшда, отбасында лайықсыз қьшық көрсету туралы мағлұматтар; өндірістік-шаруашылық қызметке, ұжым беделіне кір келтіретін мағмұматтар) мағлұматтар болып табьшады. Сонымен бірге шындыққа сай келетін жұмыстағы, қоғамдық орындағы, ұжымдағы, тұрмыстағы кемшіліктерді сынаудан тұратын мағлұматгарды теріске шығару туралы талаптар негізді болып таныла алмайды.

Ар-ождан - ол адамның қоғамдық бағасы, оның рухани жэне элеуметтік қасиеттерінің  шамасы.

Қадір-қасиет - адамның жеке қасиеттерін, қабілеттерін, дүниетанымын, қоғамдық манызын өзінің іштей бағалауы.

Іскерлік бедел - адамның іскерлік қасиегтеріне (өндірістік, кэсіби) қоғамдық пікір арқылы берілетін тұрақты он баға.

АК-тің 141, 143-баптарында, АГЖК-тің 24, 152-баптарында көзделген негіздеме-лерде жэне тэртіпте қозғалған азаматтық істерді  қарау барысында соттар толық  түрде егжей-тегжейлі: теріске шығару туралы талап-арыз берілген мэліметтердің тарауы орын алды ма, олар азаматтың аж-ожданы мен абыройына, ұйымның беделіне нұқсан келтіре ме, бұл мэліметтер шындыққа сай келе ме деген мэн-жайларды аныктап алуға тиіс.

Ар-ождан мен қадір-қасиетке кір келтіретін мэліметгердің шындыққа сай еместігі анықталған кезде, бұл мәліметтерді таратуда оның кінэсінің бар-жоқтығына қарамастан, оларды теріске шығару бойынша міндет жауап берушіге жүктеледі.

АГЖК-тің 24-бабында, АК-тің 143-бабында  көзделген тэртіпте сот шешімдеріндегі жэне үкімдердегі, тергеу органдарыньщ қаулыларындағы жэне баскадай ресми құжатгардағы мэліметтерді теріске шығару туралы талаптар қаралмайды, өйткені олар бойынша шағымданудың өзгедей тэртібі көзделген.

АІЖК-тің 8-бабына сэйкес, егер жарияланымда фамилиялар көрсетілмеген, бірақ мэтіннен кім туралы сөз болып отырғаны түсінікті болған, сондай-ақ нұқсан келтіретін мағлұматтар оның отбасының қайтыс болған мүшесі немесе заң бойынша мұрагерлер қатарына кіретін басқа жақын туысқаны жайында таратылған жағдайда, мүдделі тұлға ар-ожданы мен қадір-қасиетін сотта қорғауға құқылы.

Егер нұқсан келтіретін мағлұматтар  кэмелетке толмаған немесе белгіленген  тэртіпте эрекет етуге қабілетсіз деп  танылған адам жайында таратылса, оның ар-намысы мен кадір-қасиетін қорғау туралы талап-арыз беруге заңды өкілдердін (мысалы, жанашырлары немесе қамқоршылары) немесе АІЖК-тін 55 бабыньщ 3-бөлімі, 56-бабы, 150-бабының 4-бөлімінде көзделген тэртіпте прокурордьщ кұқығы бар.

АК-тің 9 жэне 143-баптарының мағынасына сүйене отырып, басқа адамга кір келтіретін өсек-аяң (ойдан шығарьшған) таратқан адамның эрекеттерінде Қылмыстық кодекстің 129-130-баптарында көзделген қылмыстық белгілер болған жағдайда, жэбірленуші қьшмыстық іс жүргізу тэртібімен кінэлі адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту жөнінде сотқа арыз беруге жэне азаматтық іс жүргізу тэртібімен өзінің ар-намысы мен абыройын қорғау туралы талаппен жүгінуге қүқылы.

Нұқсан келтіретін мағлұматтарды  тараткан адамға қатысты соттың, сондай-ақ алдын ала тергеу жэне тергеу органдарының қьшмыстық іс қозғаудан бас тартуы, айыптау жэне ақтау үкімін шығаруы немесе қылмыстық істі тоқтатуы - азаматтық іс қозғауға кедергі келтірмейді.

Егер талап-арызда басылымда жэне басқа бүкаралык ақпарат құралдарында таратылган мағлұматтарды (радио-телевизия хабарламалары жэне т.б) теріске шығару туралы талап болса, онда жауап беруші ретінде автор жэне бүқаралык ақпараттың тиісті органы (редакция, баспа жэне т.б.) тартылады, АК-тің 143-бабының 2-тармағына сэйкес, сот оларға шындыққа сай келмейді деп танылған, талап қоюшының ар-намысына кір келтіретін мағлүматтарды теріске шығару міндетін жүктеуге құкылы. Мүндай мағлүматтар автордың аты-жөні көрсетілмей жарияланған немесе басқадай таратылған жағдайда (мысалы, редакциялық мақалада), іс бойынша жауап беруші бүқаралық ақпараттың тиісті органы болып табылады.

Мінездемелердін қызметтік, түрмыстық  жэне басқа түрлерінде баяндалған нүқсан келтіретін мағлүматтарды теріске  шығару туралы талап-арыздар бойынша  жауап беруші болып оларға қол  қойган адамдар жэне мінездеме  берген кэсіпорын, мекеме, үйым танылады.

АК-тің 141-бабының 3-тармағына, 143-бабының 1-тармағына сэйкес, таратьшған мағлүматтардың шындыққа сай екендігін дэлелдеу міндеті жауап берушіге жүктеледі. Талап қоюшы өзі талап-арыз берген адамның оған кір келтіретін мағлүматтарды таратқан фактісін ғана дэлелдеуге міндетті, сондай-ақ ол кезде оның ар-намысына, қадір-қасиетіне кір келтіретін мағлүматтардың шындыкка сай еместігін дэлелдейтін айғактар беруге құқылы. Егер дэлелдер жеткіліксіз болса, сот тараптардың қосымша айғақтар беруіне үсыныс жасауға немесе өз бастамашылығымен оларды талап етуге қүқылы.

Егер талап қоюшы келіспеушілік  білдіріп жатқан мағлүматтарды бүқаралык  ақпарат қүралдары эфирге шығатын  ресми хабарламалардан, жиналыстарда немесе жеке адамның сөйлеген сөздерінен немесе ақпарат агенттіктерінен алып таратқан болса, онда АГЖК-тің 50, 51-баптарына сэйкес, соттар іске жауап беруші ретінде қатысуға бұқаралық акпарат қүралының редакциясымен қатар, мүндай ақпараттьщ көзі болып табылған органды немесе адамды тартуға құкьглы. Бұл жағдайда таратылған мағлұматтардың шындыққа сай екендігін дэлелдеу міндеті аталған органға жэне адамға жуктеледі.

АК-тің 143-бабына сэйкес, таратылған мағлұматтарды  тұлғаньщ ар-намысы мен қадір-қасиетіне  нұқсан келтірді жэне шындыққа сай емес деп таныған сот шешімі туралы басылымда жариялау немесе басқадай (радио-телевизия хабарынан) хабарлауды осы мағлұматтарды таратқан бұкаралық ақпарат құралдары жүзеге асырады. Жауап беруші болып табылатын бұқаралық ақпарат кұралдарының іс бойынша сот қорытындыларына қайшы келетін түсініктемелер беруіне рұқсат етілмейді. Егер ондай түсініктемелерге жол берілсе, онда сот шешімі орындалмаған болып есептеледі.

Азамат немесе ұйым бір мезгілде оның ар-намысы мен қадір-қасиетіне  кір келтіретін жэне шындыққа сай келмейтін мағлұматтар таратқан бірнеше бұқаралық ақпарат құралына жэне баска органдар мен адамдарға қатысты талаппен сотка жүгінуге құқылы (АІЖК-тің 50-бабы).

Талап крюшының ар-ожданына жэне абыройына  нұқсан келтіретін мағлұматтарды теріске  шығару туралы талапка АК-тің 187-бабына байланысты (занда көзделген жағдайларды қоспағанда) талап крю мерзімінің өтіп кетуі қолданьглмайды.

Егер талап коюшыға нұқсан келтіретін мағлұматтарды сот шындыққа сай  келеді деп таныған болса, сондай-ақ таратылған мағлұматтар нұқсан келтірмейтін болып табылса, оларды теріске шығару туралы талаптар қанағаттандыруға жатпайды.

Талапты канағаттандырған кезде, сот  шешімнің қорытынды бөлігінде нұқсан келтіретін мағлұматтардың нақты қайсысы  шындыққа сай келмейді деп танылғанын жэне қандай тэсілмен олар теріске шығарылуға тиіс екендігін көрсетуге міндетті.

Теріске шығару - азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-намысына, қадір-қасиетіне  немесе іскерлік беделіне кір келтіріп таратылған мағлұматтардың шындыққа сай  келмейтіндігін көпшілікке жариялау деп түсіну керек.

Бұқаралық акцарат қүралдарында жэне ұйымдардан шыққан құжаттарда таратылған нұқсан келтіруші мағлұматтарды  теріске шығару тэртібі АК-тің 143-бабының 2-тармағы, 1-2-бөлімдерінде айқындалған.

Қалған жағдайларда теріске  шығару тэртібін сот белгілейді.

Теріске шығару тэртібін белгілей отырып, сот барлық жағдайларда нұқсан келтіруші  мағлұматтарды шындыққа сай келмейтіндігін хабарлаудын жариялылығын (шешімді  еңбек ұжымы жиналысында жариялау, шығарылған шешім туралы баспасөзде, радиода, телевизия хабарларында хабарлау жэне т.б.) камтамасыз етуге міндетті.

Талап қоюшы ар-намысын жэне абыройын қорғау туралы талаппен бірге оған кір келтіретін мағлұматтардың таратылуынан келген материалдық залалдың орнын  толтыру туралы талап қоюға құкылы.

Ар-намысын жэне қадір-қасиетін қорғау туралы берілген талаппен катар, сот сондай-ақ азаматтың немесе заңды тұлғаның оған жауап берушінің шындыққа сай келмейтін, оның ар-ожданы мен абыройына кір келтіретін мағлұматтарды таратуы нэтижесінде туған моральдық (мүліктік емес) зиянды немесе келтірілген басқадай мүліктік емес залалды өтеу туралы талабын қарауға құқьшы. Моральдық (мүліктік емес) зиянның орнын толтыру көлемі шешім шығарған кезде мағлұматтың сипатына (қылмыстық эрекеттер, экімшілік-кұқықтық, азамат-тық-құқықтык құқық бұзушьшықтар, моральға жат қылыктар жасады деп айыптау), олардың таратылу шектеріне, жауап берушінің кінэсінін түріне, оның материалдық жағдайына жэне басқа да назар аударуға тұрарлык мэн-жайларға карай ақшалай мэнде анықталады.

Моральдық (мүліктік емес) зиянды өтеу туралы талапқа талап қою мерзімінің өтіп кетуі қолданылмайды (АК-тің 187-бабы).

Азаматтар мен ұйымдардың ар-ожданын, абыройын кемсіту фактілерін жою  жэне алдын алу мақсатында соттар шындыққа сай келмейтін, кір келтіретін мағлұматтарды таратқан адамдар  мен ұйымдар жайында жеке ұйғарымдар шығару туралы мэселені талкьшаулары керек.

Жеке немесе занды тұлғаның ар-ожданына, қадір-қасиеті мен іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мағлұматтарды теріске  шығару туралы шешімді белгіленген  мерзімде орындамаған немесе тиісті емес дэрежеде орындаған жағдайда, жауап беруші заң актілерінде козделген тэртіпте экімшілік жазага немесе қьшмыстык жауаптылыкқа тартылуы мүмкін.

Айыппұл төлеу - құқық бұзушыны таратылған, талап крюшыға кір келтіретін мағлұматтарды теріске шьгғару  туралы шешімді орындау міндетінен босатпайды.

Осы қаулының қабылдануына байланысты КСРО Жоғарғы соты Пленумының 1989 ж. 2 наурыздағы «КСР Одағы жэне одақтык республикалардың азаматтар мен ұйымдар-дың ар-намысын жэне абыройын корғау туралы Азаматтык заңнама негіздерінің 7-бабын сот практикасында қолдану туралы» № 2-қаулысы кейінгі толықтырулар жэне өзгертулермен қоса, Қазакстан Республикасында жарамсыз деп танылсын.

ҚР Жоғарғы сотыныц 1996 ж. шілденін 25-індегі «Соттардын тұтынушылар кұкықтарын қоргау женіндегі заңдарды қолдану  тәжірибесі туралы» № 7-нормативтік қаулысы

(ҚР Жоғарғы сотының 18.06.2004 ж.  № 9-нормативтік каулысымен енгізілген  өзгерістермен қоса)

Тұтынушьшардың кұкықтарын қорғау туралы заңнаманы іс жүзінде қолдануда  соттарда пайда болған сұрақтарды түсіндіру  қажеттігін ескере отырып және тұтыну-шылардың құкыктарын сот арқылы тиімді корғауды қамтамасыз ету мақсатыңда, ҚР Жоғарғы сотының пленарлық мэжілісі қаулы етеді:

1. 1991 ж. 5 маусымда қабылданған жэне 1992 ж. 1 каңтардан қолданысқа енгізілген  Қазақ КСР-інің «Тұтынушылардың  кұқықтарын қорғау туралы» Заны (ары қарай - Заң) 1992 ж. 26 маусымда Заң аркылы енгізілген өзгерістермен жэне қосымшалармен бірге: өздерінің жеке тұрмыстык қажеттіліктері үшін тауарлар сатып алатын жэне пайдаланатын, жұмыстар мен қызметтерге тапсырыс беретін немесе сондай ниеті бар тұтынушылар — жеке жэне занды тұлғалар, яғни ҚР азаматтары, шетелдіктер мен азаматтығы жок адамдар (АК-тің 12-бабы) жэне тауар сатушылар немесе оларды өндірушілер, сондай-ақ жұмыстар мен қызметтерді орындаушылар (занды тұлғаның меншік түріне жэне заңгерлік біліміне қарамастан), оның ішінде жеке кэсіпкерлер (АК-тің 19-бабы) арасындағы қатынастарды реттейді жэне қолданысқа енгізілгеннен кейін пайда болған немесе жалғасқан құқықтық қатынастарға қолданьшады (АК-тің 4, 383-баптары).

Заң азаматтар арасындағы жеке тұрмыстық қажеттіліктерді қанағанттандыруға катысты шарттық құқыктык қатынастарға, азаматтардың (жеке кэсіпкерлердің) кэсіпкерлік қызмет үшін тауарлар сатып алу жэне қызметтерді пайдалану жағдайларына жэне занды тұлғалардың негізгі қызметтерінің қажеттіліктерін немесе өз кызметкерлерінін элеуметгік-тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін тауарлар сатып алуы жэне қызметтерге тапсырыс беруі жағдайларына крлданылмайды.

Тұтынушылардың қатысуы бар  қатынастар, олардың кұқықтары мен  міндеттері, бұл құқықтарды іске асыру жэне қорғау тэртібі, сондай-ақ жұмыстар мен қызметтерді сатушы-лардың, дайындаушылардың, жұмыстар мен қызметтерді орындаушылардың құқықтары мен міндеттері «Тұтынушьглардың құқықтарын қорғау туралы» Заннан баска, Азаматтық кодекспен жэне оған қайшы келмейтін баскадай заң актілерімен жэне нормативтік құқықтық актілермен, сондай-ақ занда көзделген жэне оған қайшы емес шарттар жэне басқа да мэмілелермен реттеледі.