Лекция по "Бюджетному праву"

КР Конституциясының 4-бабының 3-тармағына  сэйкес, Заңның 5-бабын қолданған кезде, халықаралық шарттардың барлығы емес, тек Республикада бекітілген шарттар ғана оның заңдары аддында басымдық алатынын соттар есте ұстауға тиіс. Тиісінше, егер Республикада бекітілген халықаралык шартта тұтынушылардың құқыктарын корғау туралы республикалық заңда бар ережелерден басқа ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарт ережелері қолданылады.

ҚР Үкіметінің, министрліктер мен  ведомстволардың, жергілікті уэкілетті  жэне атқару оргаңдарының нормативтік  кұкықтык актілері тұтынушылардың құқықтарын шектей алмайды жэне Конституция, АК жэне «Тұтынушылардың құқықтарын корғау туралы» Заңмен белгіленген кепілдіктермен салыстырғанда, оларды қорғау кепілдіктерін төмендете алмайды.

Соттардың орталық атқару органдары  мен жергілікті атқару жэне уэкілетті  органдар нормативтік құқықтық актілерін талап етулері жэне оқып білулері керек, ал оларда сатушылардың, дайындаушылардың жэне орындаушылардың басымдық (монополиялық) жағдайын пайдаланатын немесе тұтынушьшардың құқықтарын қорғау туралы заңға қайшы келетін ережелер болған жағдайда, мұндай актілердің олар қабылданған кезден бастап жарамсыз болып табьшатынын жэне қолдануға жатпайтынын ескерулері кажет (Заңның 3-бабының 2-тарм., АК-тің 3-бабының 5-тарм.).

Мэслихаттар мен экімдердің шешімдері  заң актілеріне қайшы келген жағдайда, сот дауды заң актілері негізінде шешуге тиіс.

Заңның 20-бабының 1-тармағына сэйкес, тұтынушыны таңдау жөніндегі талаптар талап коюшының немесе жауап берушінің  тұрғылықты орны немесе шарттың жасалу немесе орындалу орны бойынша каралады.

Осыған байланысты АІЖК-тің 154-бабы, 1-бөлімінің 2-тармағын басшылыққа ала отьгрып, соттардың іс аталған сотта қаралуға жатпайды деп, талапты кері қайтаруға құқы жоқ, өйткені АІЖК-тің 32-бабының 9-бөліміне сэйкес, талап қоюшы іс қаралуға жататын бірнеше сот ішінен таңцау жасай алады.

Заңның 13-бабының 1-бөлімі жэне 20,23-баптарында тұтынушылар мен олардың қоғамдық ұйымдарының талаптарын шешудің  алдын ала соттан тыс тэртібі  белгіленген. Егер сотқа жүгінген тұтынушы істі шешу тэртібін сактамаса жэне ондай мүмкіндік жоғалмаса, АІЖК-тің 154-бабыньщ 1-бөлімінің 1-тармағына сэйкес, казылар арызды кері қайтарады. Сонымен бірге кінэрат-талап қоймау - тұтынушылардың жэне олардың қоғамдық ұйымдарының талаптарын сот тэртібімен шешу құқықтарынан айырмайды жэне сот арқылы қорғаудан бас тартуға негіздеме бола алмайды (Конституцияның 13-бабы).

АІЖК-тің 104-бабының 1-бөліміне, Салық  кодексінін 501-бабының 11, 15-тармакта-рына жэне Заңның 23-бабының 6-бөліміне сэйкес, тұтынушылар мүдделерін қорғап талап-арыз берген мемлекеттік органдардан, жергілікті атқару органдары жанындағы тұтыну-шылардын құкықтарын коргау жөніндегі органдардан, тұтынушылардың қоғамдық ұйым-дарынан мемлекеттік баж ұсталмайды. Сонымен бірге тұтынушылардың өздері олардың кұ-қықтарының бұзылуына байланысты талаптар бойынша мемлекеттік баж төлеуден боса-тьшмайды.

Бұл жағдайларда мемлекетке жэне тараптарға сот шығындарының орнын толтыру, оларды тараптар арасында бөлу АІЖК-тің 110, 115, 116-баптарьшың ережелері бойынша  жүзеге асырылады.

«Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Заңның 22-бабына жэне 1996 ж. 31 мамырдағы «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңның 2, 10-баптарына сэйкес, тұтынушы-лардың қоғамдық бірлестіктері коммерциялық емес коғамдық ұйымдар бола отырып, қоғамның кемінде 10 мүшесінің бастамашылығымен шақырылған құрьштай жиналыстары кабылдайтын жарғыларға сэйкес эрекет етеді жэне заңды тұлғалар болып табылады.

Тұтынушылардың қоғамдық бірлестіктері  немесе олардың одактары (кауымдас-тықтары) бастамашы болған істер бойынша  соттар олардың мэртебесін, қызметтерінің  нысанасы мен мақсаттарын, сондай-ақ «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңның 10-бабына сэйкес, олардың құқықтык қабілеті мемлекеттік тіркеуден өткен немесе қайта тіркелген немесе құрылымдық бөлімшелер (филиалдар мен өкілдіктер) есептік тіркеуден өткен кезден бастап туатынын ескере отьгрып, құкықтық қабілетін аныктауға тиіс.

Тұтынушылардың коғамдық ұйымдары берген талаптар Заңның 23-бабына сэйкес қанағаттандьгрылган жағдайда, сот  кінэрат-талаптар мен талаптар берілуіне, сондай-ак істерді қарауға жэне шешімдерді орындауға байланысты қоғамдық ұйымдарға келтірілген шығасылардың орнын толтыру туралы шешім шығарады.

Тұтынушылардың қоғамдық ұйымдары өз бетінше немесе прокурор арқылы заңды тұлға болып табылатын  сатушының, дайындаушының (олардың  өкілдерінің), орындаушының, сондай-ақ басқару органының тұтынушылардын белгісіз бір тобына қатысты эрекеттерін заңға қайшы деп тану (ұжымдык талап) жэне бұл эрекеттерді тоқтату туралы талаппен сотқа жұгінуге құқылы. Мұндай талаптар бойынша істер, АГЖК-тін 30-бабына сэйкес, мамандандьгрылған ауданаралық экономикалық соттардың қарауына жатады.

Заңның 18-бабын қолданған кезде, соттар кұқык бұзған адамның кінэсіна қара-мастан, мүліктік емес өзіндік  құқықтардын корғалуы туралы АК-тің 141-бабының 3-тармағын басшылыққа алуға  тиіс.

Заңның 23-бабының 4-бөлімінде тұтынушылардың қоғамдық ұйымдарына тұтыну-шылардын белгісіз бір тобына қатысты мүліктік жэне моральдық зиянды өтеу туралы талаппен жүгіну құқыгы берілмеген, демек тұтынушылар қоғамдарының мүліктік жэне моральдық зиянның орнын толтыру туралы накты тұтынушыларды көрсетпеген талаптарын АІЖК-тін 150-бабы бұзылып берілген деп тану керек жэне олар АІЖК-тін 155-бабына сэйкес қозғалыссыз қалдырьшуға тиіс.

АІЖК-тің 57-бабына сэйкес, тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) қауіп-сіздігіне  бақылау жасайтын мемлекеттік органдарды сот ез бастамашьшығымен немесе іске қатысушы бірнеше адамның бастамашылығымен олардың кұзыретіне кіретін мэселе бойынша қорытынды шығару үшін іс қарауға қатысуға тартуы мүмкін.

Бөлшек саудамен сатып алу-сату шартын жасасу кезін анықтағанда, соттар Заңның 8-бабынын 2-тармағын басшьшыққа алуға тиіс, соған сэйкес бөлшек саудамен сатып алу-сату шарты тараптар арасында шарт нысанасы, бағасы және тараптардьщ біреуі болса да қажет ететін басқа талаптар туралы келісімге қол жеткенде жасалған болып есептеледі.

Заңньщ сол бабының 4-тармағына  сэйкес, соны жасаган кезде орындалатын  бөлшек саудамен сатып алу-сату шарттары тауар кұнына қарамастан, ауызша түрде  жасалады. Мұндай шарттың жасалу фактісі  мен талаптарын куэгерлік керсетулер де растай алады.

Олар жасалған кезде орындалмайтын (алдын ала тапсырыс бойынша, жөнелтпе сауда кезінде, автомобиль сатқанда жэне басқа жағдайларда) шарттар  мұндай шарттар үшін заңда белгіленген  немесе тараптар келіскен түрде жасалады.

Егер шарт жасасу туралы жазбаша ұсыныс оны алған адамның онда көрсетілген шарт ережелерін орындау бойынша жасаған эрекеттері (тауарлар тиеп жөнелту, қызметтер көрсету, жұмыстар орындау, тиісті соманы төлеу жэне т.б.) тэртібімен қабылданса, шарттың жазбаша түрі сақталған болып есептеледі.

Тұтынушьшардың құқықтарын шектейтін  жэне сол себепті Заңның 8-бабының 4-тармағына сэйкес жарамсыз деп  танылған талаптарды есептемегенде, сот  мұндай шарттарда көзделген талаптарды дауды шешу барысында ескеруге тиіс.

Заңның 8-бабынын 7-тармағына сэйкес, адамгершілік жэне этикалық нормалар сақ-талмаған, тұтынушыньщ немесе сауда кэсіпорны қызметкерінің ар-намысы мен қадір-қасиеті корланған немесе баскадай қолсұғушылық орын алған кезде, кінэлі адам жұртшылық алдында кешірім сұрауға міндетті. Бұл талап орындалмаған жағдайда, АК-тің 9, 141-143-баптарының ережелері бойынша жэбірленуші өз құқықтарын қорғау үшін сотқа жүгінуге құқылы.

Тұтынушының тұрғылықты жерінде сауда  ұйымының өкілі болмаса, ол Заңның 14-бабының 8-тармағы негізінде тауарды сатып  алыггған орны бойынша сауда ұйымының мекенжайына немесе оның өкіліне тауардың тұтынушының тауарды пайдалану немесе сактау ережелерін бұзғанына байланысы жоқ ақауы бар екендігі туралы маманның қатысуымен жасалған кесімді қоса отырып жолдауға құкылы. Бұл жағдайда сатушы тұтынушыға ақауларды анықтауға жэне оған тауардың жолданылуына байланысты барлық шығасылардың орнын толтыруға міндетті.

Тиісті сапасы жоқ тауардан келген зиян үшін мүліктік жауапкершілік мэселелерін  шеше отырьш, Заңның 15-бабының 1-тармағына  сэйкес, өнімнің конструкциялық, өндірістік, рецептік жэне басқадай кемшіліктері салдарынан азаматтың өміріне, денсаулығына немесё мүлкіне келтірілген зиян АК-тің 47-тарауының ережелері бойынша толық өтеуге жататынын есте ұстау керек. Сот тауардан келген зиянды өтеу туралы шешім шығарғанда, оларды айналымнан алып тастау, ал кажет болған жағдайларда; тұтынушылардан ақаулы тауардың барлық партияларын қайтару (Заңның 15-бабының 4-тармағы) туралы мэселені де қарайды.

АК-тің 9-бабының 4-тармағына сэйкес, шығындар деп құқығы бұзылған адам жасаған немесе жасауға тиіс болған шығыстар, оның мүлкінің жоғалуы немесе бүлінуі (нақты залал), сондай-ақ егер оның құқықтары бұзьшмағанда, айналымның эдеттегі шарттары кезінде бұл адам алуы мүмкін болған, бірақ алынбай қалған табыстар (крлдан шығып кеткен пайда) ұгынылады. Шығыңцардың көлемі АК-тің 350-бабының 3, 4-бөлімдерінің ережелері бойынша анықталады.

Тұтынушыға тауардың (жұмыстардың, қызметтердің) жетіспеушілігі салдарынан келтірілген шығындар «Тұтынушьшардың  құқықтарын қорғау туралы» Заңда (14-баптың 10-тарм.) белгіленген айыпакыдан тыс өтелуге жатады.

Қалған жағдайларда АК-тің айыпақы  төлеудің есепке алу сипатын белгілейтін 351-бабының талаптарын басшылыққа алу  керек.

Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы занда көзделген айыпақы  өндіріп алу кезшде ҚР АК-інің 178-бабында, ҚазКСР АК-інің 76-бабында белгіленген, олар қолданы-латын кезеңде туған қатынастарға қатысты мерзімдердің сақталуын есепке алу керек.

ҚР Жоғарғы сотыныц 1999 ж. 9 шілдедегі «Тұрғын уйге меншік кұкығы туралы зацнаманы қолданудыц кейбір мәселелері туралы» № 10-нормативтік қаулысы

(ҚР Жоғарғы сотының 18.06.2007 ж.  №7-нормативтік қаулысымен енгізілген  өзгерістермен қоса)

Тұрғын үйге меншік кұкығын тану туралы даулар жөніндегі заңнаманы  қолдану туралы істер бойынша  сот тэжірибесін қорытындылау нэтижелерін талқылай келе, ҚР Жоғарғы сотының пленарлық мэжілісі қаулы етеді:

Істі соттың қарауына беруге дайындау кезеңіндегі дауларды жан-жакты  жэне дұрыс шешуді қамтамасыз ету  мақсатында соттар тараптардың тұрғын үйге меншік құқығын және ортақ иеленушілер үлестерінің келемін растайтын кұжаттарды (жылжымайтын мүлік бойынша тіркеу органының үйдің кімнің атына жэне қандай үлестермен тіркелгені туралы анықтамасы, мұраға кұқық туралы куэлік, сатып алу-сату, сыйға беру туралы шарттар, соттьщ тұрғын үйге немесе оның бір бөлігіне меншік құқын тану туралы заңды күшіне енген шешімі жэне басқа) экелуді талап етулері керек. Тұрғын үйдің жэне жер телімінің жоспары. сондай-ақ іс үшін маңызы бар басқа құжаттарды табыс етуге болады.

Тұрғын үйге меншік кұқығы туралы даулар бойынша істерді шешкен кезде, сот нақты мэн-жайларды ескере отырып, сатып алу-сату шарты бойынша бірлесе сатып алынған тұрғьш үйге отбасы мүшелерінің ортақ меншік құқығын тану туралы талапты мынадай жағдайда: егер осы адамдар мен шартта сатып алушы ретінде көрсетілген отбасы мүшесі арасында тұрғын үйді бірлесе сатып алу жонінде келісушілікке қол жетсе жэне осы мақсатта отбасы мүшелері оны сатып алуға өз қаражаттарын салған болса, - қанағаттандыра алады.

Құрылысы аяқталмаған үйді бөлу туралы талап сот жер ресурстарын басқару жөніндегі органдардың жер телімін бөлу туралы шартқа құрылыс салушьшар ретінде басқа адамдарды енгізуге берген рұқсаты болған жағдайда ғана қанағаттандырылуы мүмкін.

Аталған мэселені аныктау үшін, іске қатысуға жер ресурстарын басқару жэне сэулет жөніндегі органдарды тарту кажет. Бұл ережелер тұрғын үйді ерлі-зайыптьшар арасында бөлу туралы дауларға қолданылмайды, өйткені ол олардың бірлескен меншігі болып табылады жэне олардың үлестері теңдей деп таньшады.

АК-тің 244-бабының 3-тармағы негізінде бірнеше мүдделі адамдар арасында өз 
бетінше салынған нысанға қатысты дау туған кезде, соттар уэкілетті органның жер телімш 
мүдделі адамдардың біріне беруі мүмкін екенін немесе сотка өз бетінше, рұдсатсыз салынған 
кұрылыстың жер телімі сот құрылысқа меншік құкын таныған тарапқа берілетінін жариялай 
алатынын ескерулері керек. . .

АК-тің 244-бабының 4-тармағында көрсетілген  элеуметтік-экономикалық тиімдшік 
деп өз бетінше салынған құрылыстан мемлекеттік қажегтілік үшін немесе төтенше сипатты 
жағдайларда (ҚР Жер кодексінін 84. 91-баптары) уэкілетті орган қорытындысына непздеп, 
жерді алып коюды түсіну керек. . .

Соттар үлесті меншіктегі тұргын үйдің  оньщ қатысушылары арасында озара келісш бойынша болінуі мүмкін екенін ескеруге тиіс.

Егер келісімге қол жетпесе, қатысушы өзінің үлесін заттай бөлш беруді талап етуге құқылы. Ол кезде соттар табыс етілген құжаттар жэне тараптардың  көрсетуі негізінде эрбір накты  жағдайда: тұрғын үйдің жэне шаруашьглық-тұрмыстык  мақсаттағы құрылыстың бір бөлігін техникалық, өртке қарсы жэне санитарлык нормаларды сактай отырып, меншік иелерінің үлестеріне сай болу мүмкіндігі туралы қорытынды алу үшін, техникалык сараптау тағайындаудың қажеттігі туралы; бөлудің немесе тұрақжайларды пайдалануға берудщ барлық мүмкін варианттары (оның ішінде тараптар ұсынған варианттар да бар), тұрғын үйдің жэне басқа құрылыстардың нақты құны, сондай-ақ үйдің бөлінуі жорамалданып отырған бөлігінің құны, кайта жабдықтауға қажетті шығындардын келемі туралы мэселелерді талқьшаулары керек. Шешілетін мэселелердің сипатын есепке алып сараптама өткізуді сот құрылыс жоніндегі мамандарға жэне коммуналдық шаруашылыққа табыстауы мүмкін. Сараптама қатаң түрде іс жүргізудің құқықтық нормалары талаптарына сай белгіленуге жэне өткізілуге тиіс. Сараптама жасауға кеткен шығыстарды төлеу тараптар есебінен жүрпзіледі.

Меншік иесіне оған тиесілі үлесті бөліп беру - оның меншігіне тұрғын үйдщ жэне шаруашьшық-тұрмыстық мақсаттағы құрьшыстардың оның үлесіне сай  келетін белгші бір окшауланған  бөлігін беру болып табылады жэне ортак меншік кұқығының тоқтатылуына экеліп жеткізеді (АК-тің 218-бабы). Пэтерлердегі қосалқы тұрақжайлар (ас бөлмесі, дэліздер, қойма жэне т.б.) ортақ пайдалану ұшін калуға тиіс жэне бөлуге жатпайды. Көппэтерлі тұрғын уйде ортақ мүліктегі тұрақжайлардың әрбір меншік иесінің үлесі (сыртқы ^ есіктер, баспалдактар, лифтілер, шатырлар, шатырдьщ асты, жертөлелер жэне т.б.) заттай болуге жатпайды.