Лекция по "Бюджетному праву"

ҚР Жоғарғы сотыныц 2002 ж. 28 маусымдағы «Заңдық мацызы бар фактілерді анықтау істері бойынша сот тәжірибесі туралы» № 13-нормативтік каулысы

Заңдық маңызы бар фактілерді аныктау  туралы азаматтық істерді қарау  барысында заңдарды дұрыс жэне біркелкі қолдану мақсатында ҚР Жоғары сотының  пленарлық мэжілісі қаулы етеді:

1. Соттардың назарын заңдық маңызы  бар фактілерді анықтау туралы  істердің азаматтардың, ұйымдардьщ, сондай-ақ заң бойынша басқа  адамдардың мүдделерін қорғап  сотқа жүгінуге құқы бар баска  тұлғалардың арыздары бойынша  (АГЖК-тің 56, 63-баптары) қозғалатынына жэне факт туралы даудын болуы мұмкін екендігімен, бірак, сөз жоқ, кұқық туралы даудың болмауымен сипатталатынына аудару керек.

Егер:

а) заңға(АІЖК-тің291-баб.1-тарм.)сэйкес  мұндай  фактілер  (заңдық  зардаптар 
(азаматтар мен ұйымдардың жеке немесе мұліктік құқықтарының тууын, өзгеруін немесе 
тоқтатылуын) туғызса;

ә) арыз берушінің фактіні растайтын  тиісті құжаттарды алатын немесе қалпына  келтіретін басқадай мүмкіндігі болмаса (АІЖК-тің 292-бабы);

б) қолданыстағы заңда оларды аныктаудың басқадай (соттан тыс) тэртібі көзделмесе;

в) фактіні анықтау кейіннен сот құзырына жататын құқық туралы даудың шешілуіне 
байланыстырылмаса, соттар заңдык маңызы бар фактілерді аныктау туралы арыз қабылдауы 
мүмкін жэне мұндай істерді ерекше өндіріс тэртібімен қарауға құкылы.

Арыз қабылдаған кезде сот арыз берушіден фактіні анықтауда  зандық мүддесінін бар-жоқтығын білуге, одан осы фактіні растайтын тиісті құжаттарды алатын немесе қалпына келтіретін мүмкіндігі жоқтығын растайтын жазбаша  айғақтар талап етуге кұкьшы.

Құжатты алудың мүмкін еместігі деп  қандай да бір фактіні тіркеу тэртібінің жоқтығы (мысалы, біреудің асырауында болу) немесе фактіні тіркеу тэртібінің және оған жүгінудің аталған жағдайларда  мүмкін болмауы (мысалы, қайтыс болу фактісі, баланың ата-анасы ол туғаннан кейін некелерін тіркемеген, уақытыңца баланың тууы туралы жазуды түзетпеген жэне бұны экесінің қайтыс болуы себепті жасауға болмайтын жағдайларда) ұғынылуы керек. Құжатты алудың мүмкін еместігі деп сонымен бірге фактіні растайтын құжат бар, алайда оларда құжатты айғактык мағынадан айыратын жэне тузету мүмкін емес (мысалы, жазатайым оқиға туралы кесім) қателер немесе дэлсіздіктер жіберілген жағдайларды түсіну керек.

Жоғалған құжатты қалпына келтірудің мүмкін еместігі деп жоғалып немесе құртылып кетуі себепті тиісті органда кажетті құжаттың дубликатын беру мүмкіндігінің болмауын түсіну керек.

Егер қолданыстагы заңда оларды анықтаудың басқадай (соттан тыс) тэртібі  кезделсе, онда сот АІЖК-тің 153-бабының 1-бөлімі, 1-тармағына сэйкес, арызды қабылдаудан бас тартуға тиіс.

Арыздар қателікпен қабылданып кеткен жэне іс қозғалған жағдайда, ол АІЖК-тің 247-бабының 1 -тармағы негізінде тоқтатылуға  жатады.

Зандық маңызы бар фактіні анықтау  туралы арызды қабылдаған кезде, қазы құқық туралы дау барын аныктап, АІЖК-тің 155-бабына сэйкес арызды қозғалыссыз қалдыру туралы анықтама шьгғарып, онда мэлімделген талаптың талап өндірісі тэртібімен қарауға жататынын көрсетеді жэне арыз берушіге белгіленген тэртіпте АІЖК-тің 150, 151-бап-тарының талаптарын орындауға ұсыныс жасайды. Анықтамада баяндалған нұсқаулар орындалмаған кезде арыз берілмеген болып саналады жэне талап қоюшыға барлық қоса тапсырылған кұжаттарымен бірге қайтарылады.

Егер іс қарау барысында қарауына жататын кұқық туралы дау туса, сот ол істі талап ендірісімен карау туралы анықгама шыгаруға жэне арыз берушіге жэне басқа мүдделі адамдарға АІЖК-тің 150, 150-баптарының талаптарын сот белгілеген мерзімде орындау керектігін түсіндіруге міндетті. Сот аныктамасы орындалмаған жағдайда, АІЖК-тің 290-бабының 2-бөліміне сэйкес, арыз қараусыз калдырылады, ал мүдделі адамдарға олардың жалпы негіздемелерде талап-арыз беру құқыгы бар екені тұсіндіріледі.

Туыстық қатынастар фактісі (АІЖК-тің 291-баб., 2-бөл., 1-тарм.) сот тэртібімен тек туыстық дэрежесі тікелей  заңдык зардаптар тудыратын, мысалы, егер мұндай фактіні аныктау арыз берушіге мұраға кұқык туралы куэлік алу үшін немесе асыраушысының қайтыс болуына байланысты жэрдемақы алуға құкықтарын рэсімдеу үшін қажет болған жағдайларда ғана анықталады.

Туыстық қатынастар фактісін анықтау туралы іс бойынша шешімде сот арыз берушінің тиісті адаммен туыстығының қандай дэрежеде екенін көрсетуге тиіс.

Арыз берушінің сотқа жүгінуі  азаматтық хал-ахуал актілеріндегі  жазулардың дұрыс еместігінен туған  болса, туыстық қатынастар фактісі анықталмайды. Мұндай арыздар сотта АІЖК-тің 37-тарауында көзделген тәртіпте қаралуы мүмкін.

Соттар адамның біреудің асырауында болуы фактілерін аныктаудың (АІЖК-тің 291-бабы, 2-бол., 2-тарм.) мұра алу үшін (АК-тің 1068-бабы) немесе асыраушысының  қайтыс болуына байланысты жэрдемақы алу үшін (АГЖК-тің 940-бабы) жэне занда козделген басқа жағдайларда зандық маңызы бар екенін ескеруге тиіс.

Оның ұстіне, арыз берушінің табысы болған, зейнетақы, стипендия жэне т.б. алған жағдайларда күнкөріске көмек  берген адам тарапынан келген көмектін күнкөрістің тұракты жэне негізгі каражат көзі болған-болмағанын есепке алу керек.

Асыраушысынан айырьшуы себепті жэрдемақы  алу құқына қайтыс болған адамның  асырауында болған еңбекке жарамсыз отбасы мүшелері ие болады.

Мұраға кұкыкты рэсімдеу мақсатында заң бойынша асырауда болу фактісін анықтау үшін, арыз беруші мұра қалдырушының қайтыс болатын күні қарсаңында еңбекке жарамсыз болуы, онымен бірге тұруы жэне оның қайтыс болғанына дейін бір жыл бойы оның асырауында болуы керек (АК-тің 1068-бабының 1-тармағы).

Заң бойьшша мұрагерлер қатарына жататын  адамдардың асырауында болу фактісін анықтау үшін, мүрагер болуға шақырылатын  кезектегі мұрагерлермен бірге  мүлікке мұрагер болу үшін, мүдделі  адам еңбекке жарамсыз жэне мұра қалдырушы  қайтыс болғанға дейін кемінде бір жыл оның асырауында болуы керек (АК-тің 1068-бабының 2-тармағы).

Баланың тууын, асырап алуды, некені, ажырасуды, қайтыс болуды тіркеу (АІЖК-тің 291-бабы, 2-бөл., 3-тарм.) фактілерін анықтау  туралы істерді қараған кезде, соттың оқиғаның өзін емес, олардың тиісті органдарда тіркелу фактісін аныктайтынын соттар ескерулері керек.

Мұндай істер, егер азаматтық хал-ахуал  актілерін жазу органдарында жэне тиісті мұрағаттарда ондай жазу сақталмаған  жэне оларды қалпына келтіру мүмкін болмаған (бас тартқан) жағдайларда, - қарауға жатады.

Нақты неке қатынастарында болу фактісін анықтау туралы істёр осы тармакқа сэйкес қаралмайды.

Құжатта корсетілген аты, экесінің аты, фамилиясы осы адамның төлқұжаты  немесе жеке куэлігі немесе тууы туралы куэлігі бойынша атына, экесінің атына немесе фамилиясына (АІЖК-тің 291-бабы, 2-бөл., 4-тарм.) сай келмейтін адамға құқық белгілеуші құжаттардың тиесілі болу фактісін анықтау туралы талаптар бойынша арыз қабылдау кезеңінде, ал ол кабыдданған жағдайда істі сот қарауына дайындау барысында соттар арыз берушіден құқық белгілеуші құжаттардың оған тиесілі екендігін жэне оны берген ұйымның оған тиісті өзгертулер енгізетін мүмкіндігі жоқтығын дэлелдейтін айғақтар беруін талап етуге тиіс. Соттар азаматтық хал-ахуал актілерін жазу органдары беретін эскери қүжаттардың, төлкұжаттың, жеке куэліктің жэне басқа куэліктердің нақты бір адамға тиесілі болу фактісін анықтауға құқылы емес.

Сонымен бірге КСР Одағынын жэне оның органдарының тарауына байланысты соттар ордендер мен медальдарға  берілетін куэліктердің бұл құжаттарда көрсетілген аты, әкесінің аты, фамилиясы  осы адамның төлқұжаты немесе жеке куэлігі немесе туу туралы куэлігіндегі аты, экесінің аты немесе фамилиясымен сэйкес келмейтін адамға тиесілі болу фактісін анықтауға құқылы екенін ескерулері керек. Оньщ ұстіне, мұндай фактілерді аныктау туралы шешім бұл құжаттардың арыз берушіге тиесілі екенін айқын дэлелдейтін айғақтар жиынтығына негізделуге тиіс.

Меншік, шаруашылық жүргізу, тікелей  басқару құқымен мүлікті иелену, пайдалану жэне (немесе) билік ету (АІЖК-тің 291-бабы, 2-бөл., 5-тарм.) фактілерін сот арыз берушінін мүліктің тиесілі  екені туралы құқық белгілейтін  құжаты болған, бірак жоғалған, ал аталған факт соттан тыс тэртіппен анықтала алмайтын жағдайда ғана анықтайды. Оның үстіне, сот мұндай істерді қараған кезде, арыз берушінің меншік құкын емес, мүліктің арыз берушіге тиесілі екенін растайтын кұжаттардың болу фактісін анықтайды.

Өз бетінше салынған, пайдалануға  қабылданбаған кұрылысты, сондай-ақ басқа атқа тіркелген құрылысты  иелену фактісі соттың аныктауына жатпайды.

Автокелік кұраддарын жэне заңға сэйкес рэсімделмеген мэміле бойынша сатып  алынған кез келген басқа мүлікті  иелену, пайдалану жэне (немесе) билік ету фактілері де аныкталуға жатпайды. Бұл жағдайда арыз беруші меншік құқын тану немесе мэмілені жалпы негіздемелерде жасалған деп тану туралы талаппен сотқа жүгінуге кұқылы.

Жазатайым окиға фактісін анықтау  туралы істерді (АІЖК-тің 291-бабы, 2-бөл., 6-тарм.) караған кезде, соттың мұндай фактіні тек оны соттан тыс тэртіппен анықтау мүмкіндігі жоқ кезде ғана аныктауга кұқылы екенін ескеру керек.

Мұндай фактіні анықтау туралы арыз тек жазатайым оқиға туралы кесім жасалмаған жэне оны сотқа жүгіну кезінде жасау мүмкін емес, кесім жасалғанмен, кейіннен ол жоғалып кеткен жэне оны соттан тыс тэртіппен қалпына келтіру мүмкін болмаған, кесім жасау кезінде оны жазатайым оқиға деп тануға кедергі болатын қателік жіберілген жэне оны жою мүмкін емес жағдайларда ғана сот өндірісіне қабылдануы мүмкін.

Адамның қайтыс болған фактісін анықтау  туралы арыз белгілі бір мән-жайлар (АГЖК-тің 291-бабы, 2-бол., 7-тарм.) кезінде  белгілі бір уақытта сот өндірісіне кабылданады жэне тек арыз беруші азаматтық хал-ахуал актілерін жазу органының кайтыс болу оқиғасын тіркеуден бас тартқаны туралы құжатты табыс еткенде ғана каралады.

Арызды қанағаттандыру туралы шешім  адамның белгілі бір уақытта, белгілі бір мэн-жайларда қайтыс болғанын нақты дэлелдейтін айғақтарға негізделуге тиіс.

Мұраны қабылдау фактісін аныктау  туралы арыз (АІЖК-тін 291 бабы, 2-бөл., 8-тарм.) ерекше өндіріс тэртібімен мына жағдайда: егер нотариалдық іс-эрекеттер жасаған  органның арыз берушіге нотариалдық  тэртіппен мұрагерлік мүлкін иелену фактісін растауға қажетті тиісті құжаттардың жоқтығына немесе жеткіліксіздігіне байланысты мұраға құқық туралы куэлік беруге құқығы болмаған кезде, — қаралуы мүмкін.

Егер тиісті кұжаттар табыс етілген, бірақ мұраға кұқық туралы куэлік беруден бас тартьшған болса, арыз беруші АІЖК-нін 38-тарауында баяндалған жағдайларға сэйкес, нотариаддық іс-эрекеттер жасаудан бас тартылғанына шағымданып, сотқа жүгінуге кұқылы.

Егер мұра іс жүзінде мұраны қабылдау презумпциясын көздейтін ҚР Азаматтық  кодексі (Ерекше бөлім) қолданысқа енген 1999 ж. 1 шілдесіне дейін қабылданған болса, соттар мұндай фактілердің анықталуы мүмкін екенін ескерулері керек. Бұл жағдайда бұрын қолданыста болған зандарды басшылыққа алу керек.

АІЖК-тін 291-бабында келтірілген  азаматтар мен ұйымдардың жеке немесе мүліктік құқықтарының пайда болуы, өзгеруі немесе тоқтатьшуы тэуелді болатын фактілер тізбесі жан-жақты қамтылған болып табылмайды. Соттардың заңдық маңызы бар басқа фактілерді де, мысалы, белгілі бір уақытта, белгілі бір жерде тұру фактісін, жазалау колдану нэтижесінде адамның арнаулы қоныста омір сұруін, экелік кұқын тану фактісін («Неке жэне отбасы туралы» ҚР Заңының 48-6.), мұраны қабылдаудан бас тарту фактісін анықтайтын құқығы бар.

КСРО Жоғары Кеңесі Президиумының 1944 ж. 10 қарашадағы Жарлығымен 1944 ж. 8 шілдедегі Жарлық шыкканға дейін нақты некелік катынастарда болған, бірақ некелерін азаматтық хал-ахуал актілерін жазу органдарында тіркеу мүмкіндігі жоқ азаматтарға олардың біреуі қайтыс болуы себепті нақты некелік қатынастарын тану жонінде сотқа жүгіну кұқы берілген. Бұл іс-эрекеттерді іске асыру үшін қандай да бір мерзім белгіленбеген, сондықтан мұндай фактілердің осы уақытқа дейін заңдық маңызы бар жэне олар сот арқылы анықтала алады.

Зандық маңызы бар фактіні анықтау  туралы іс бойынша шығарылған шешім АГЖК-тің 221-бабы талаптарына сай болуға тиіс. Онда сот анықтаған мэн-жайлар туралы қорытындыны растау үшін айғақтар келтірілуге тиіс. Зандық маңызы бар фактіні аныктау туралы арызды канағаттандырған кезде, сот шешімнің қорытынды бөлігінде осы фактінің мазмұнын толык ашып көрсетуге тиіс.

Осы қаулының қабылдануына байланысты Қазақ КРС-інің 1981 ж. 16 желтоқ-сандағы  «Соттардың КСРО Жоғарғы соты Пленумының 1966 ж. «Заңдық маңызы бар фактілерді аныктау туралы істер бойынша  сот практикасы туралы» № 2-каулысын орындауы туралы» № 6-қаулысы күшін жойды деп есептелсін.

ҚР Конституциясының 4-бабына сай, осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқык құрамына кіреді, жалпыға бірдей міндетті болып табылады жэне ресми  жарияланған куннен бастап занды  күшіне енеді.

ҚР Жоғарғы сотының 2003 ж. 20 наурыздагы «Соттардың азаматтық іс жүргізудің кейбір нормаларын қолдануы туралы»  № 2-нормативтік каулысы

(ҚР Жоғарғы сотының 23.06.2006 ж.  № 5; 20.12.2007 ж. № 12; 22.12.2008 ж. №  19-нормативтік қаулылары арқылы  енгізілген өзгертулермен қоса)

Азаматтық іс жүргізу кодексінің (АІЖК) кейбір нормаларының озгеруіне жэне олардың сот тэжірибесінде біркелкі пайдаланылуы қажеттігіне байланысты ҚР Жогарғы сотының пленарлық  мэжілісі қаулы етеді: