Лекции по "Бюджету"

1. Шаруашылықтың жаңашылдығын ұйымдастыру
2. Экономикалық еркіндік.

     Қазіргі өркениетті  кезеңде пайда табуға бағытталған  өзінің қызметін және қызмет  ету ортасын басқа сапалы пішінге  өзгерте алатын кәсіпорынды ЭМА-айырбас  процесіндегі кәсіпорын деп те  атауға болады. Бұл дегеніміз-энергия-масса-ақпараттық  айырбас процесі. Бұл жерде:

• энергия-ресурс ретінде екі түрге бөлінеді: 1. Ресурстың маңызды құрамы ретінде кәсіпкерлік белсенділіктің энергиясы; 2. Адам ресурсының маңызды түрі ретінде еңбек немесе адам ресурсы.
• масса-1. Қаржылық ресур ретінде ақшалай болып табылады; 2. Инвестициялық ресурс ретінде материалдық объектілерді және өндіріс құралдарын затқа айналдыру негізінде болады.
• ақпараттық-ресурстың маңызды түрі ретінде келесі топтарға бөлінеді:  1. Кәсіпкердің білімі мен тәжірибесі кәсіпкерлік қабілеттілік ресурсының маңызды құрамдас бөлігі ретінде болуы; 2. Адамдардың білімі мен тәжірибесі адам ресурсының құрамдас бөлігі ретінде болуы; 3. Маркетингтік ақпараттық жүйе түрінде басқарушылық және қаражаттық ақпарат, сондай-ақ материалдық емес активтердің ұйымынан жинақталған ұйымдастырушылық қабілет ақпарат ретінде бөлініп шығады.

     Қазіргі кезде  кәсіпкерлікке, оның ішінде шағын  бизнеске мемлекет көп назар  аударып, қолдау көрсетуде. Демек,  кәсіпкерліктің, оның ішінде шағын  бизнестің маңызы экономикада  ерекше. Шағын бизнес нарықтың  құрамдас бөлігі бола отырып, қоғамның экономикалық, саяси және  әлеуметтік қызметтерін қамтамасыз  ету нәтижесінде кәсіпкерлік  белсендіоліктің аясын кеңейту  арқылы меншіктің әртүрлі формаларын  сипаттаушы тәуелділіктен бас  тартпайтын және стратегиялық  шешімдерді өзі қабылдайтын кәсіпорындар.

     Қазақстан  қазіргі кезде жеткіліксіз өндіруден  зардап шегуде. Сондықтан, экономиканы  көтеруге және оның реттелуіне, қаржыландыруға мемлекет белсене  қатысқан жағдайда тұрғындардың  басым көпшілігі жұмылдырылады. Мұның өзі халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайына оң әсерін тигізетіні сөзсіз.яғни, жұмыссыздықтың мөлшерін азайтып, көпшілік тұтынатын тауарларға сұранысты ұлғайтады, демек, рынотың көлемі өсіп, шеңбері кеңейе түсетін болады. Тұрғындардың табысы мен ұлғаюы өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының дамуына жағдай жасайды.

     Дамыған елдерде  шағын бизнеспен айналысатындардың  үлесі жоғары: яғни 53%-дан 80%-ға  дейін. Мысалмен келтіретін болсақ: АҚШ-та жұмыспен қамтылатындардың -53%, құндылықтардың -45%, таза табыстың-34,9%-ы  шағын фирмалар үлесінде. Жапонияда  орта және шағын кәсіпкерлікке  жататын 10 млн. дербес компьютерлардың  99%-ы шағын бизнес секторында, оларда барлық жұмыс күшінің  80%-ы, өндірістік өнімдердің 55%-ы  ұсынылады, көтерме сауданың 60%-ы  жуығы және бөлшек сауданың 80%-ыдан  артығын жасайды.нарықтық экономикасы  дамыған елдердің тәжірибесі  ұлттық кономиканың маңызды міндетін  жеке кәсіпкерлікпен айналысатын  бизнес субъектілері атқаратындығын  куәландырады: ұсыныс пен сұраныс  тепе-теңдігі арқылы нарықтық  қатынастағы жаңадан өндіру механизмін  ерекше қамтамасыз етіп, жалпы  ұлттық өнімнің жартысынан артығын  өндіреді, 70%-ға дейін жаңа жұмыс  орындарын ашады, адам ресурстарының  белсенділігін және нновациялық  потенциалды арттыруға маңызды  әсерін тигізеді.

2-сұрақ. Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Кәсіпкерлік екі мағынада пайдаланылады:

1. белгілі бір істің түрі;
2. сол іспен шұғылданатын нақтылы қоғамдық тап.

Кәсіпкерлік – ежелден  келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі, қабілеті. Ал оның дамуы орта ғасырдан бастап басталды: көпестер, саудагерлер, қол өнері қызметкерлері. Кәсіпкерліктің алғашқы дамуында кәсіпкер құрал-жабдықтарға  иелік ете отырып, өздері сол кәсіпорында  қолдап жұмыс істеген.

Кәсіпкерліктің мазмұнын терең түсіну үшін: тауарлар және қызмет көрсету, айырбас  секілді басқа негіз болатын ұғымдарға қысқаша сипаттама берейік. Тауарлар -  айырбасқа арналған физикалық, материалдық заттар. Қызмет көрсету сезілмейді және көрінбейді. Қызмет көрсетуге: банк ісі, сақтандыру, көлік, туризм жатады. Оларға сонымен қатар қоғамдық қоректену және ойын-сауық саласы да жатады. Оларды тауарларды сату, мысалы жеткізу, орнату, (кір жуатын машиналар сияқты өнеркәсіп жабдықтарға  немесе немесе электр тұрмыстық құралдарға) сатқаннан кейінгі қызмет ету. Қызметтердің басқа түрлері тауарларды өткеруге жағдай жасай алады: жарнама сатып алушыға оған қажетті ақпаратты мүмкіндік береді, несие беру еңбегіне ақы төлеуді жеңілдетеді.

Қазіргі таңда кәсіпкерлік  саласы - аумақтың әлеуметтік-экономикалық және халықты жұмыспен қамту мәселелерін  шешуге алғышарттар жасай отырып, облыс экономикасында өзінің белсенді орнын иемденіп отыр.

Жыл сайын Президенттің Қазақстан  халқына Жолдауы қабылданып, онда кәсіпкерліктің дамуына, оған жан-жақты  қолдау көрсетуге үлкен мән берілуде.

Кәсіпкерлік қызметті құру – мемлекеттің алдында тұрған басты міндеттердің бірі. Барлық деңгейдегі кәсіпкерлік құрылым халықты  барынша жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге және халықтың өмір деңгейі  көрсетуге Қазақстан Республикасының  одан әрі әлеуметтік-дамуы үшін қажетті. Әлеуметтік ахуалды жақсартуды қамтамасыз етуге қабілетті.

 Кәсіпкерлікті дамытудың  басты сәті рынок экономикасында  бәсекелестік ортаны құру үшін  ғана емес, сонымен бірге еркін  кәсіпкерлік үшін жол ашатын  мемлекет иелігінен алу мен  мемлекеттік меншікті жекешелендіру  болып табылады.

 

Тақырып 13. Бағдарламалық мақсаттық жоспарлау

 

13.1Мақсаттық кешенді  бағдарламалар түсінігі және  оны жасау тәртібі

13.2 Негізгі жасалатын  мақсаттық бағдарламалар

 

1-сұрақ. Бағдарламалық мақсаттық әдіс – бұл басқару объектісінің ғылыми-техникалық, экономикалық және әлеуметтік дамуының негізгі мақсаттарын іріктеуде, белгіленген уақытта бір-бірімен байланысты іс-шараларды жүргізуде, объектінің тиімді дамуын ресуртармен қамтамасыз етуде негізгі болып есептелетін, жоспарлық шешімдер жүйесін қалыптастыру әдісі.

Жоспарлауда бағдарламалық-мақсаттық  әдістерді қолданудың төмендегідей деңгейлерін бөліп көрсетуге  болады:

• макроэкономикалық (жалпы мемлекеттік) – ұлттық экономикаға әсер ететін мәселелерді шешуге бағытталған бағдарламалар;
• салааралық – салалардың өзара технологиялық байланысқан, біртекті топтарды қамтитын бағдарламалар;
• жалпы салалық – халық шаруашылығының нақты салаларының техникалық дамуы үшін принципалды мәнге ие бағдарламалар;
• аймақтық (муниципальды) – жекелеген аймақтар шеңберінде шектелетін ресурстар мен мақсаттар бағдарламасы;
• кәсіпорын және ұйымдар деңгейіндегі бағдарламалар.

Бағдарламалық мақсаттық  әдістерді макроэкономикалық деңгейде қолдану соңғы қоғамдық қажеттіліктерді  алдын-ала бағалаудың жсопарлық  құжаттарын жасауды ұсынады. Алға қойған мақсаттарға жету үшін уақыттары  жоспарлы түрде бөлініп бағдарламалар  жасалады. Бағдарламалар анықталған белгілері бойынша жіктеледі. (сурет 3 а,ә,б,в),(сурет 4 а,ә,б,в)

 

А)

ағымдағы(1айға дейін)

 

ұзақ  мерзімді

(5жылдан жоғары)

орта  мерзімді

(1жыл-5жыл)

Бағдарламалар

Жіктеу белгілері:

уақыт шегі бойынша 

 

қысқа мерзімді(1ай-1жыл)

Ә)  

Бағдарламалар

Жіктеу  белгілері:

нәтижелердің  маңыздылық деңгейіне байланысты

ұлттық маңыздылық

аймақтық маңыздылық

шаруашылық субъектілер деңгейі

 

салалық маңыздылық

Б)  

Бағдарламалар

Жіктеу  белгілері:

соңғы нәтижелерді  ұсыну формалары бойынша

сапалы анықталған нәтижелер

сандық анықталған нәтижелер

В)

              

Бағдарламалар

Жіктеу  белгілері:

Елдің әкімшілік-территориялық құрылысына қатысты бағдарламалар объектісі

федералдық

аудандық

қалалық

Федерация субъектілері

аймақтық

ауылдық

 

Сурет-3. Бағдарламалардың анықталған белгілері бойынша жіктелуі.

Мақсаттық кешенді бағдарламалар  – халық шаруашылық мәселелерінің  тиімді жолдарын және орындаушылар мен  жүзеге асырылу уақытын жасауға  бағытталған, өндірістік, ғылыми-зерттеулік, ұйымдық-шаруашылық, әлеуметтік және басқа  да тапсырмалар мен іс-шаралар  кешені мен мақсатын бейнелейтін  құжат.

А)

Бағдарламалар

Жіктеу белгілері:

бағдарламалық іс-шаралар объектісінің сипаты

салааралық

салалық

салаішілік

Басқарудың мамандандырылған қзметін жетілдіру

функциональді

экономикалық көрсеткіштерді жетілдіру

саланы бүтіндей қамту

өндіру-тұтыну үдерісі стадиясын  жетілдіру

көпфункциональді

аймақтық

аймақтарды қайта құру

аймақтардың дамуы

жаңа аймақтарды игеру

 

Ә) Бағдарламалар

Жіктеу белгілері:

әлеуметтік-экономикалық даму мақсаттарына бағдарламалық 

мәселелердің қатынасы

ресурстық

мақсаттық

 

 

 

 

 

 

Б)

Бағдарламалар

Жіктеу  белгілері:

елге қатынастар

ішкі

сыртқы

Федералдық мақсаттық  бағдарламалардың көмегімен ұлттық экономиканың келесі мәселелері шешіледі:

• экономиканың даму мәселелері бойынша стратегиялық шешімдерді негіздеу;
• перспективалық даму міндеттерін шешу үшін қажетті ресурстарды шоғырлау, топтау;
• алға қойылған міндеттерді шешу бойынша іс-шаралардың баланстылық деңгейін көтеру.

2-сұрақ. Мақсаттық кешенді бағдарламалар мазмұны бойынша келесі түрлерге бөлінеді:

1. Әлеуметтік-экономикалық  бағдарламалар – халықтың әлеуметтік  қорғалуы, халық өмірінің материалдық  және мәдение деңгейінің тұрақтылығы,  еңбек сипатын өзгерту, өмір  сүру шарттарын жетілдіру т.б.  сияқты мәселелерді шешуге бағытталған.

2. Ғылыми-техникалық бағдарламалар  – ғылыми және техникалық мәселелерді  шешу, халық шаруашылығында ғылыми  және техника жетістіктерін қолдану  сияқты мәселелерді қарастырады.

3. Өндірістік – экономикалық  бағдарламалар - өндіріс шеңберіндегі  мәселелерді, өндірістің тиімділігін  көтеру, жаңа өндіріс түрлерінің  дамуы, өнім (қызмет) және технологиялық  үдерістердің жаңа түрлерінің  дамуы, сапалық сипаттарын көтеру  сияқты ірі салааралық мәселелерді  шешуге бағытталған.

В)

Бағдарламалар

Жіктеу  белгілері:

бағдарламалық-жасалған мәселелер  сипаты

экономикалық

әлеуметтік

жеке тұлға  және жанұяға бағытталған

бұқара топтарына бағытталған

қоғамға бүтіндей бағытталған

әлеуметтік-экономикалық

жеке тұлға  және жанұяға бағытталған

бұқара топтарына бағытталған

ғылыми-техникалық

әлеуметтік

 

саяси (мемлекеттік басқаруды жетілдіру)

қорғаныстық

көп мақсатты

өндірістік- экономикалық

ұйымдық- шаруашылық

Сурет-4. Бағдарламалық - мақсаттық  әдістер арқылы жасалған бағдарламаларды  жіктеу

4.Территориялық бағдарламалар  – территориялық өндірістік кешендердің  дамуы және қалыптасуы, жаңа немесе  бұрын құрылған ел өңірлерінің  кешенді шаруашылық игерулерін  қарастырады.

5. Экологиялық бағдарламалар  – табиғатты қорғау және табиғатты  қайта өзгерту сипатындағы іс-шаралар  кешенінен тұрады.

6. Ұйымдық-шаруашылықтық  бағдарламалар – шаруашылық жүйені  басқаруды ұйымдасыруды жетілдіруге  бағытталған. Уақыт ұзақтығы бойынша  бағдарламалар ұзақ мерзімді (5 жылдан  жоғары), ортамерзімді (5 жылға дейін)  деп бөлінеді.

Мақсаттық кешенді бағдарламалар  әр түрлі деңгейдегі бағдарлама бөлімдерінен тұрады. Олардың әрқайсысы өзіндік  бөлімдерден тұрады және олар бір  немесе бірнеше міндеттерді жасауға  бағытталған іс-шаралар мен тапсырмалардан тұрады.

Бағдарламалық мақсаттық  әдістерді қолданумен жасалатын  бағдарламалар келесі ретпен іске асырылады:

1. Маңызды мәселелер тізімі  құрылады. Нақты мәселелер бөлініп  алынады және бағдарламалардың  мақсатын анықтайтын ресурс шегі, бағдарламаны жасауға қатысушылар  және басқа да қажетті ақпараттар  жасалып анықталады.

2. Сандық көрсеткіштері  нақтыланады, жекелеген уақыттар  бойынша жүзеге асырылу міндеттері  нақтыланып, бағдарлама мақсатын  сипаттайтын көрсеткіштер нақтыланады.  Бағдарламаның негізгі мақсаты  нақтыланады және шешілетін мәселелердің  ішкі реттелген құрылымын бейнелейтін  иерархия қалыптасып, бөлінеді.