Лекции по "Бюджету"

Болжанған кезеңде еңбекке  қабілеттілігі еңбекке қабілетті  тұрғындар саны есептеледі (1-2 топтағы  мүгедектерден басқа). Бұл есеп келесі формуламен есептеледі:

Ч_Tt= Ч_Ht * К _Tt , бұл жерде

Ч_Tt – болжанған жылдағы кезеңдегі еңбекке қабілетті жастағы еңбекке қабілетті тұрғындардың саны,

Ч_Ht  - ағымдағы кезеңдегі тұрғындардың саны,

К _Tt – ағымдағы кезеңдегі жалпы тұрғындар санынан еңбекке қабілетті жастағы еңбекке қабілетті тұрғындардың бөлігін көрсететін коэффицент.

Сол кезеңдегі жұмыссыздар  санын есептеу үшін келесі формула  қолданылады:

Ч_bpt=Ч_t-Ч_Hxt-Ч_yt-Ч_gxt , бұл жерде

Ч_t – болжанған кезеңдегі еңбек ресурстары,

Ч_Hxt – халық шаруашылығындағы еңбек ресурстары жұмыссыздар саны,

Ч_yt – ағымдағы кезеңдегі өндіріске тартылған 16 жастағы оқушылар саны,

 Ч_gxt – ағымдағы жылдағы үй шаруашылығымен айналысатын жұмысбастылық саны.

Жұмысбастылықты жоспарлау  – халық шаруашылықтың міндетін шешуге байланысты жүзеге асырылады  және келесідей қағидаларға негізделеді:

• Барлық еңбекке қабілетті азаматтарды жынысына, ұлтына, дініне, жасына, саяси пікіріне және әлеуметтік жағдайына қарамастан бірдей мүмкіндікпен қамтамасыз ету;
• Жұмыссыздарға әлеуметтік кепілдендірілген компенсация беру;
• Азаматтардың инициативасын қолдау, олардың шығармашылық еңбек өндірісіне қабілеттілігінің дамуына мүмкіндік жасау.

       2-сұрақ. Еңбек рыногін   мемлекеттік реттеу  еңбеккке деген сұраныс пен ұсынысқа  әсер  етуді қамтиды. Реттеу обьектілері: жалақы, жұмыс аптасының ұзақтығы, демалыс, жұмысқа алу және  босату, әлеуметтік  қорғаудың түрлері болып табылады.

      Тар  мағынадағы  еңбек  рыногін  реттеу  тетігі – бұл жұмыспен  қамту саясатын  жүзеге  асыруда серіктестер басшылыққа  алатын  нормативті  актілер, құқықтық  және  ұжымдық   келісім шарттар жиынтығы.

 Кең  мағынадағы  реттеу  тетігі – еңбек рыногі  қызметін  айқындайтын барлық   экономикалық, құқықтық, әлеуметтік  және  психологиялық факторлардың  қосындысы. Ол еңбекпен  қамту жүйесі, бос   жұмыс орындары  туралы  ақпараттар  жиынтығы, тұрғындардың  жұмыссыз  бөлігіне  кәсіби  білім беру  мен жұмысқа орналасына  көмектесетін  мемлекеттік бағдарламалар, өнімдерді жаңашаландыру жоспарымен  мамандарды  қайта даярлауды қарастыратын  мақсатты   бағдарламалар, өндіріс орындарына   кадрларды тұрақтандыру  саясатын  жүргізу және т.б. жүйелер арқылы  жүзеге  асырылады.

      Жұмыспен   қамтуды  мемлекеттік  реттеудің  экономикалық  әдісі  жеңілдікпен несие беру  және  салық салу, кәсіпкерлерді ынталандыру және  жұмыс орындарын құрудың   бюджеттік саясаты, кадрларды кәсіби  оқыту.

      Әкімшілік – заңнама  әдістері: жұмыспен  қамту және  жұмысқа орналасу  қызметін, еңбек рыногіне  ақпараттық  қызмет  көрсету жүйесі, жастарды  кәсіби  бағдарлау, кадрлар   даярлау және  қайта әзірлеу, сонымен қатар еңбек шарттарын жасасу, жұмысқа орналасуға  квоталар  анықтау, еңбек уақыты  кезеңін реттеуді  қамтиды.

       Қазіргі   кезеңде  еңбек  рыногін   мемлекеттік  реттеудің  негізгі   бағыттары  төмендегідей  болуы   тиіс:

• жұмыспен қамту  деңгейінің  төмендеуін  тоқтату  шаралары;
• жұмысшы  күші  сұранысы  пен  ұсынысты  теңестіру  шаралары;        
• әлеуметтік  қорғауды  қажет ететін, әсіресе, ауылдық  жерлерде,  тқрғындардың  арнайы  топтарын  жұмыспен  қамтамасыз  етуді ұйымдастыру;
• қосымша  жұмыс  орындарын  жасақтаушы  орта  және  шағын  бизнесті  қолдау;
• еңбек  рыногіндегі  жайды  ескере  отырып, жұмыссыздарды  дайындау  және  қайта  даярлауды  тиімді  түрде  ұйымдастыру;
• қоғамдық  жұмыстарды  ұйымдастыруды  жетілдіру;
• аймақтық  жұмыспен  қамту  мәселелерін  реттеуде  жауапты  ұйымдар  қызметі  мен  жұмыс  берушілер  қызметін  біріктіру;
• жұмыспен  қамту  мәселесі  бойынша  ақпараттық  базаларды  жетілдіру;
• инвестициялық  бағдарламаларды  жасақтауда  еңбек  рыногінің  жайын  ескере  отырып, жаңа  жұмыс  орындарын  құру.

   Сонымен  бірге,  аймақтық  жұмыспен  қамту   мәселелерін  шешуде  жергілікті  атқарушы  органдардың  рөлін   біршама  арттыру  керек,  өйткені, осы  органдар  арқылы  аймақтық  жұмыспен  қамту   бағдарламалары  жасақталады   және  ең  бастысы, жүзеге  асырылады.  Келешекте  еңбекпен  қамту   саласын  тұрақтандыруда, жұмыссыздықтың  өсуінің  алдын  алуына  және  өзінше  еңбек  етудің  заңсыз  түрлерін  болдырмауда  ресим   шағын  бизнес  секторы  ғана  жалғыз  шешушң  фактор  болады. Сондықтан  еңбекпен  қамту   саясаты  шеңберінде  шағын   бизнесті  дамытуда  түрлі   жолдарды  қарастыру  қажет.                                          

 

Тақырып 6. Әлеуметтік-экономикалық саясат.

 

6.1.  Әлеуметтік  саясат

6.2.  Минималды  тұтыну бюджеті

6.3.  Халықтың  жұмысбастылығын болжау

6.4.  Тұтыну нарығын  жоспарлау

 

1-сұрақ. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты дегеніміз - тұрғындардың рухани және физикалық дамуын,  материалды жағдайларын жақсарту үшін мүгедектерге және жағдайы төмен азаматтарға қолдау көрсетуде ұйымдастырушылық, экономикалық және басқа да шаралар кешені. Әлеуметтік саясат  анықтамасының кешенді және көп жоспарлы мазмұнын есепке ала отырып, оны келесідей құрылымдық бөлімдерге топтастырады:

• Тұрғындардың табысы саясаты.
• Азаматтарды әлеуметтік қорғау.
• Денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, тауарлармен, қызметтермен, өмір сүру жағдайымен қамтамасыз ету жүйелерін дамыту.
• Жастар саясаты.  

Мемлекеттің әлеуметтік саясатында маңызды орынды тұрғындардың табысын  қалыптастырудың тиімді механизімін  жасау алады. Оның негізгі мазмұны  болып - тұрғындардың экономикалық белсенді бөлімінің қаржы табу үшін дұрыс  жағдай жасауы болып табылады, оның көлемі алынған жалақының сомасынан, меншік иелігінен түсінетін түсімдерден, тұтынушының қоғамдық қорынан алынатын төлемдерден және т.б. тұрады. Табыстар деңгейіне әсері жұмысшылар мен  жұмыс берушілердің арасындағы келісім-шарты  арқылы, салық салу жүйесі арқылы, жалақыны өсіру үшін жағдай жасау арқылы және басқа да элементтер арқылы жүзеге асырылады.

Азаматтарды әлеуметтік қорғай - тұрғындардың әлеуметтік төмен топтарын (пенсионерлерді, мүгедектерді, жұмыссыздарды, көп балалы жанұяларды, т.б.) материалды және басқа да жағдайларда қолдау көрсетуден тұрады. Азаматтарды әлеуметтік қорғауда маңызды орынға тұрғындарды  жұмысбастылықпен қамтамасыз ету жатады.

Денсаулық сақтау, білім  беру, мәдениет,  қызметтермен қамтамасыз ету саласындағы әлеуметтік саясатты, олардың ары қарай дамуы үшін, максималды алу және тұрғындарды  қамтамасыз ету үшін әртүрлі шаралардан тұрады.

Жастар саясатына білім  беру, кәсіби дайындық, тәрбие беру, жұмысбастылық, тұрғын үй жағдайын жақсарту, студенттер мен оқушыларды (таланты жастарды) қолдау, 30 жасқа дейінгі ұлдар  мен қыздарды еңбек қызметіне  енуге үйрету меселелері кіреді.  Өмір сүру деңгейі - бұл өмір сүру үшін қажетті материалды және рухани игіліктермен тұрғындарды қамтамасыз ету дәрежесі.

Әлеуметтік саясаттың  маызды ролі әлеуметтік-мәдени кешенді, білімді, денсаулықты дамыту, олардың  материалдық – техникалық базасын  нығайту, сол сияқты коммуналдық  шаруашылық, тұрғын-үй құрылысын кеңейтуді  жасауда орын алады. Қазіргі жағдайдағы білім жағдайы қарама-қарсы бағыттарымен сипатталады. Білім берудің дамуын жоспарлау келесі негізгі бағыттарда жүреді:

1. Мектепке дейінгі білім беру
2. Жалпы білім беру
3. Бастауыш кәсіптік білім беру
4. Орта кәсіптік білім беру
5. Жоғарғы білім
6. Қосымша білім беру.

Соңғы кезде біздің елімізде өмір сүру ұзақтылығы, өлім санының  артуы, туу деңгейінің төмендеуі  байқалуда. Осымен байланысты халықтың табиғи өсуі төмендеуде. Сол сияқты жалпы аурушаңдық, оның ішінде туберкулезбен, венерологиялық аурулармен қатар наркомандар  қатары көбеюде. Қаржыландырудың қиындығынан  профилактикалық бағдарламалар  қысқаруда. Осы жағдайларға байланысты денсаулықты нығайтуда жоспарлы-болжамдық  көрсеткіштер қажет.  

2-сұрақ. Минималды тұтыну бюджеті.

Тұрғындардың өмір сүру деңгейін қолдауға бағытталған әлеуметтік саясатты жүргізу қажеттілігі негізінде  болжау мен жоспарлаудың әлеуметтік нормативтері қолданылады. Нормативтер - тұрғындардың табыстарын индексациялау  кезінде және табыстар, баға, тұтыну саласында әлеуметтік кепілдемелердің, тұтыну ресурстарын тиімді бөлудің  негізгі белгілері болып табылады. Сандық және сапалық қажеттіліктерден әлеуметтік нормативтердің  үшін түрін  бөліп қарастыруға болады: минималды  қажеттілік, рациональді және максималді. Тұтыну ерекшеліктеріне байланысты әлеуметтік нормативтивтер дербес (индивидуальді) және коллективті болады. Әлеуметтік нормативтер жалпы өмір сүру деңгейінің, тұрғындардың қажеттілігінің, бағаның және басқа да факторлардың өзгеруімен, өндіргіш күштердің дамуымен өзгереді. Әлеуметтік нормативтерді қызметтік ерекшеліктеріне байланысты қолданылуын келесідей топтауға болады:

1. Тұрғындардың табысы мен шығысын қалыптастыру;
2. Әлеуметтік қамтамасыз ету;
3. Әлеуметтік демография;
4. Тұрғындармен материалды игілектерді және ақылы қызметтерді тұтыну;
5. Тұрғындардың өмір сүруінде тұрғын үй-коммуналдық жағдайы;
6. Сауда, қоғамдық тамақтану жағдайы және тұрмыстық қызмет көрсетудің дамуы;
7. Көлік және байланыс;
8. Тұрғындардың денсаулығын қорғау;
9. Жұмыс, жұмыстық емес және бос уақыт;
10. Еңбек жағдайы және ұйымдастыру;
11. Қоршаған орта жағдайы және қорғау;

Әрбір топ адамның жеке алынған өмір сүру аспектісін сипаттайтын  нақты көрсеткіштер мен нормативтерден тұрады:

    1. Тұрғындардың  табысы мен шығысын қалыптастыру- минималды тұтыну бюджеті (МТБ), минималді жалақы (МЖ), жалақы көлемі, қоғамдық тұтыну қорларынан төлемдер. МТБ - бұл адамдар өмірін азық-түлікпен, негізгі шаруашылық тауарлармен  және ғылыми негізделген нормалар  мен нормативтердің ақылы қызметімен  материалды қамтамасыз етудің  құны. Тәжірибеде МТБ жасаудың 2 әдісі  қолданылады- статистикалық және  нормативті.

    2. Әлеуметтік қамтамасыз  ету- пенсияны,пособияны, денсаулық  сақтауда қызмет көрсетуге льготаны, тұрғын үй-коммуналды қамтамасыз  етуді берудің көлемі және  талаптары.

    3. Әлеуметтік демография- жастардың, пенсионерлердің, тұрғындардың  жалпы санынан еңбекке қабілетті  тұрғындар көлемі, адамдардың өлімі,  балалардың орташа саны және  т.б. 

    4. Тұрғындармен  материалды игілектерді және  ақылы қызметтерді тұтыну- азық-түлік  тауарларын тұтыну, ұзақ уақыт  қолданылатын тауарлармен (тоңазытқыш, жеңіл автокөлік, телевизор, т.б.), байланыстың радиоэлектронды құралдарымен  қамтамасыз етуі;

    5. Тұрғындардың  өмір сүруінде тұрғын үй-коммуналдық  жағдайы- бір тұрғынға жалпы  тұрғын-үй көлемінің саны, ыстық  және суық сумен, жылумен және  т.б. қамтамасыз ету;

   6. Сауда, қоғамдық  тамақтану жағдайы және тұрмыстық  қызмет көрсетудің дамуы- асхана, шаштараз, т.б. қамтамассыз ету.

   7. Көлік және байланыс- тұрғындардың транспорттық белсенділігі, бір жолаушының орташа жол  жүру уақытының ұзақтылығы, 1000 тұрғынға  орнатылған телефон аппаратының  саны.

     8. Тұрғындардың  денсаулығын қорғау- өмір сүрудің  орташа ұзақтылығы, емдеу мекемелерімен  қамтамасыз ету.

     9. Жұмыс, жұмыстық  емес және бос уақыт-  жұмыс  күнінің, уақытының ұзақтылығы.

    10. Еңбек жағдайы  және ұйымдастыру- еңбек қызметі  мен жұмысбастылық коэффициенті, өндірістік орындарда ауаның  ластану деңгейі, иондалған сәуленің  болуы, қол және дене еңбегінің  механикалық деңгейі.

    11. Қоршаған орта  жағдайы және қорғау- ауа кеңістігіне  зиянды заттарды шығару, ауыз  сумен қамтамасыз ету.

Әлеуметтік нормативтер- тұрғындардың өмір сүру деңгейін және елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының жоспарлы және болжамды есебін орындау  үшін негіз болып табылады.