Лекции по "Бюджету"

3-сұрақ. Адамдар үшін жұмысын жоғалту әлеуметтік топтардың төменгі сатысына өту, өмір деңгейінің төмендеуіне әкеледі. Бұл адамдардың моралдық жағдайына күшті әсер етеді. Мемлекеттің еңбек рыногіндегі саясаты жұмысбастылықтың тиімді құрылымын жасау, жұмыс орындарының тиімділігін көтеру, жаңа жұмыс орындарын жасау, кадрлар әлеуетін көтеру, кадрларды қайта даярлау, біліктілігін көтеру, қайта оқыту жүйелерін жетілдіру, еңбек ресурстарының тиімділігін өсіруге бағытталған.

Бұл мақсатта экономикада  өндірісті ынталандыру, отандық  өндірушілерге қолдау көрсету және кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту шаралары жүргізілуі тиіс. Жаңа жұмыс  орындарын жасауда инвестициялық  белсенділікті көтеру және маңызды  мақсатты инвестициялық бағдарламаларды  жасап, үйлестіру жұмыстары жалпы  экономикалық, бюджеттік және несие  саясатында жоғарғы деңгейде қаралады.

Жұмысбастылық шеңберін болжауда мына жағдайлар ескеріледі:

• Әлеуметтік – экономикалық даму болжамы негізінде жұмыс орындарын жасаудың басты кестесін жасау;
• Кәсіпкерлікке ынталандыру, шағын және орта бизнеске ынталандыру жүйесін жүргізу;
• Жалғыз өнеркәсіпті, дағдарыстары күшті өңірлерде жұмысбастылықты тұрақтандыру бойынша арнайы бағдараламалар жасау;
• Бос орындарға шетелдік жұмыс күшін тарту механизмін жетілдіру.

Еңбек шеңберіндегі мемлекеттік  саясаттың басты бағытына тиімді жұмыс орындарын жасау жүйесін  қалыптастыру, жұмыссыздықты болдырмайтын кадрлық әлеуетті сақтау кіреді. Бұл  үшін демографиялық болжау негізінде  жалпы жұмыс күшіне қажеттілік, салалардағы  жұмыс күшіне қажеттілік анықталады.

Жұмыс орындарын жасаудың басты кестесі шеңберінде мыналар  анықталады: 1. Халық жұмысбастылығының  тиімді құрылымы; 2. Жұмыс орындарына жалпы, өңірлік, салалық қажеттілік; 3. Жұмысбастылықтың негізгі бағыттары.  

4-сұрақ. Тұрғындардың ақшалай кірісі мен шығысы балансы әлеуметтік-экономикалық жоспарлау мен болжауда қолданылатын баланстың маңызды бір түріне жатады. Ол бір жағынан, тұрғындар арасындағы және екінші жағынан, кәсіпорындар, мекемелер арасындағы ақша айналысын көрсетеді. Жоспарлар мен болжамда ақша қаражаттарының, тауар ресурстарының, ақылы қызмет, жинақтар көлемдерінің, ақша айналысының тұрақтылығына жетуде және сәйкес басқару органдары тарапынан реттеу әсері арасындағы дұрыс ара қатынасты бекіту үшін баланс қолданылады. Тұрғындардың ақшалай кірістері мен шығыстарының балансы  бірінші кестеде көрсетілген.

 

Кесте 1. Тұрғындардың ақшалай кірістері мен шығыстарының балансы

 

кірістер	Шығыстар және жинақтар
Қызметкерлердің, жұмысшылардың және т.б. категориялардың еңбек төлемі   Ауыл шаруашылығы өнімдерін  сатудан түскен табыс   Әлеуметтік трансферттер     Қаржы жүйесінен түсетін түсімдер   Меншіктен түсетін түсімдер   Басқа да кірістер   Ақшалай кірістердің барлығы   Кірістерден шығындарды өсіру   Баланс	Тауарларды сатып алуы     Қызметтерге төлем және т.б. шығындар     Міндетті төлемдер және өз еркіңмен берілетін салымдар   Тұрғын ғимаратын сатып алу   Салымдардың өсімі, құнды қағаздар сатып алу, валюта сатып алу     Ақшалай шығындардың және жинақтардың  барлығы Шығындардан кірістерді өсіру   Баланс

 

Тұтыну нарығы болса негізінен  тұрғындардың жеке тұтыну саласына қызмет етеді. Ол күрделі жүйені көрсетеді. Тұтыну нарығының құрамы мен құрылымын  келесідей топтарға бөлуге болады:

• Аймақтық ерекшелігіне қарай;
• Белгісіне қарай (азық-түлік тауарлар нарығы, мәдени-тұрмыстық және шаруашылық қажеттіліктер тауарлары нарығы);
• Тауарды өткізу каналдарына қарай.

Мұндай топтастыру тұтыну нарығын өңірлік нарыққа және жеке тауарлар нарығына бөлуге, олардың  дамуына сараптама жасауға және елдегі сұраныс пен ұсыныс пропоционалдығына  жетуге мүмкіндік береді.

Тұтыну нарығын зерделеу нәтижесінде, сұранысты жоспарлауды  және болжауды макросұраныс және микросұранысқа бөледі.

Макросұранысқа жататындар:

• Елдегі немесе аймақтық масштабта көрсетілген барлық жиынтық сұраныс;
• Тұрғындардың әртүрлі әлеуметтік деңгейіне байланысты сұраныс – жұмысшылар, қызметкерлер, жалпы ауылдық және қалалық тұрғындар;
• Жеке топтарға немесе тауар түріне байланысты сұраныс (азық-түлік және тұтыну тауарлары, ал ішінде- тобына қарай – мата, аяқ киім, радиотауарлар, т.б.);

Микросұранысқа жататындар:

• Үлкен емес территориядағы тұрғындар сұранысы;
• Әртүрлі әлеуметтік топ тұрғындарының сұранысы (мысалы, табыс деңгейіне қарай, жасына, біліміне, т.б.);
• Тауар топтарының ішіндегі тауарлардың ерекше түрлеріне және әртүрлілігіне сұраныс.

 

 

 

 

Тауарға деген  сұранысты анықтайтын факторлар

                                                                                                                                 

  Кірістер                                                                                                                        Тауар бағасы

Тауарға сұраныс

 

Басқа тауарлар                                                                                          Күтілген нәтиже

бағасы

 

 

Тақырып 7. Материалды-техникалық құралдарды, инвестицияны, инновациялық қызметті экономикалық жоспарлау.

 

1. Материалды-техникалық  ресурстарды жоспарлау және қамтамасыз  ету

2. Инвестиция, олардың мазмұны және құралы

3. Инновациялық  қызметті экономикалық жоспарлау

 

    1-сұрақ. Ғылыми-техникалық прогресс өндірістік технологияның ғылыми жетістігінің дамуы және үздіксіз жаңалыққа жету процесі. Бұл процесс өндірістің біртіндеп эволюциялық дамуына немесе ғылым мен техниканың өте жедел дамуына байланысты жүреді. Ғылыми-техникалық өнім дегеніміз-келісім-шарт талаптарына сәйкес анықталған тұтынушының қабылдаған ғылыми зерттеушілік, проектілік, конструкторлық, техникалық жұмысы, ол нарықтық бағамен жүзеге асырылады. Ғылыми-техникалық өнімге жататындар: технологиялық материалдар, ғылыми-техникалық іс-қағаздар, нормативтер және бағдарламалар.

     Ғылыми-техникалық  ортада негізгі мемлекеттік шешім  болжау мен жоспарлау негізінде  алынады. Жаңа техника мен технологияны  бағалау үшін экономикалық тиімділік  пен экономикалық эффект көрсеткіші  қолданылады.

     Экономикалық тиімділік дегеніміз-жаңа техника мен технологияның қолдану нәтижесі болса, экономикалық эффект дегеніміз-абсолюттік бірліктермен өлшенетін және жаңа техниканың қолданылуының соңғы нәтижесін сипатталу болып табылады. қазіргі таңда ғылыми техникалық прогресті жоспарлаудың 130-дан астам түрлері бар. Бұларды үш негізгі топқа біріктіруге болады:

• Статистикалық әдіс-факторлық көрсеткіштер мен белгілер арасындағы шындықты айқындайды.
• Инженерлік әдіс-бұл потенттік техника төңірегіндегі жаңа маңызды ерекшелігі бар техникалық шешімдерді растайтын, куәландырылған құжат, басқару немесе ұйымдастырумен байланысты жаңалықтар.
• Экспорттық әдіс-жеке және коллективті болады.

     Ғылыми-техникалық  прогресті болжауда елдегі әлеуметтік  салалар мен ғылыми техника  талданып, әлеуметтік деңгеймен  салыстырылады. Сол арқылы әлеуметтік  деңгеймен шамалас артта қалған  жақтары анықталады.

     Техника дамуының  заңдылықтары циклділік арқылы  анықталады. әрбір циклдегі техника  дамуының формалары:

• Техниканың бір кезеңдегі үлгілер ауысуы, яғни техникалық жабдықтардыжаңғырту, модификациялау;
• Бір бағыт шеңберіндегі кезең ауысымы, мыс, электронды-есептеу техникалары;
• Ғылыми ашылыстар, жаңа ойлар, негізгі жаңа бағыттардың пайда болуы, мысалы, автомобиль транспорттарында электромобильдердің пайда болуы.

Макродеңгейдегі ғылыми-техникалық прогресс үдемелілігіні өлшеуде  көрсеткіштер жүйесі қолданылады. Оның құрамы ретінде:

• Негізгі өндірістік қорларының орташа шамасы, қорлардың технологиялық құрылымы, оларды жаңарту жылдамдығы;
• Техникалық құралдармен қорлану деңгейі;
• Өндірістің автоматтандырылуы, механикаландырылуы, электрлендіру көрсеткіштері;
• Өндірілген өнімдер мен көрсетілген қызметтердің сапалық көрсеткіштері.

     Ғылыми-техникалық  жоспарлаудың негізгі бөлімшелерінің  бірі-болжау үдерістерінің тиімділігін  есептеу негіздері. Қазіргі рыноктік  экономика жағдайында оның мәні  мен маңызы өсе түсуде. Ғылыми-техникалық  болжаудың тәжірибесі мен теориясында  ғылыми-техникалық прогресс тиімділігінің  түрлері төмендегідей болып ажыратылады:  экономикалық, әлеуметтік, экологиялық,  ақпараттық. Ғылыми-прогрестің негізгі  бағыттары-прогрестивті жаңа технологияларды  жасау мен қолдану, электронды  сәулелік, импульстік, плазмалық және  биологиялық, өндірісті механизациялау, автоматтандыру, электрондау. өтпелі  кезеңде ғылыми-техникалық прогресс  стратегиялық мақсат негізінде  бағыттары-әлемдік стандарт бойынша  өнім өндіру болып табылады.

     Ғылыми-техникалық  шараларды жүзеге байланысты  шығындардың екі тобын бөліп  көрсетуге болады:

1. Бір жолғы шығындар-бұл ғылыми зерттеудегі капиталдық салымдар, жобалық жұмыстар, тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар, өндірісте жаңа техника үлгілерін игеру кіреді;
2. Ағымдағы шығындар-материалдарға, жартылай шикізат сатып алуға, арнайы құрылыс жабдықтары, приборлар, жылу, энергия, т.б. кеткен шығындар кіреді.

     Ғылыми-техникалық  прогрестің экономикалық тиімділігі  өлшеуде жалпылама және жеке  көрсеткіштер қолданылады. Жалпылама  көрсеткіш-өндіріске жаңа техника,  технологияны ендіруде жалпы  әсер ментабыстар өсімі арқылы  анықталады. Табыс өсімі формуламен  анықталады:

           П_п = [(Ц_н –С_н )(Ц_б-С_б)]*О_пр, бұл жерде

   П_п-жаңа технология, техника ендірудегі табыс өсімі;

Ц_н-жаңа техника жағдайында өнім бірліктерінің көтерме бағасы;

С_н- жаңа техника жағдайында өнім өзіндік құны;

Ц_б-орнын ауыстыратын техника жағдайындағы өнім бірліктерінің көтерме бағасы;

С_б-орнын ауыстыратын техника жағдайындағы өнім бірліктерінің өзіндік құны;

О_пр-өнім өндірісінің болжамдық көлемі.

     Ғылыми-техникалық  прогресс тиімділігінің жеке  көрсеткіштері бір жолғы және  ағымдағы шығындарды анықтауға  мүмкіндік береді. әлеуметтік тиімділік-ғылыми-техникалық  прогрестің әлеуметтік бағыттылығын  нығайтуды қажет етеді. Ақша  қаражаттары, мақсатты банктік  салымдар акциялар және әлеуметтік  тиімділікке қол жеткізетін қызметтердің  басқа да түрлерінің объектілеріне  жұмсалған мүліктік құндылықтардың  барлық түрлерін инвестицияға  жатқызамыз.

2-сұрақ.   Нарықтық экономикаға өту кезеңіне байланысты Қазақстан экономикасына «Инвестиция» деп аталатын жаңа термин енгізілді.

Инвестиция- ақшалай құралдар, елдер және шет елдер арасындағы жаңа құралдарды енгізуге, кәсіпорын қызметін модернизациялауға арналған банктік салымдар, пай, акция, бағалы қағаздар, сонымен қатар технология, машиналар, қондырғылар.

Инвестициялар –бұл  қаржының, интеллектуалдық құндылықтардың ел ішінде немесе шет елде түрлі салаларға, кәсіпорындарға, бағдарламаларға, жекелеген  шараларға, өндірісті дамыту, кәсіпкерлікті  дамыту, пайда табу немесе басқа  да ақырғы нәтижелер алу мақсатымен ұзақ мерзімге салынады немесе инвестиция деп - өнеркәсіпке, өндірістің басқа  да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай сондай-ақ ақша қаражат  түрінде, капитал түрінде салынып  ол шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың  жиынтығын айтады

 Инвестицияның құрылымы: өндірісті кеңейту немесе модернизациялау,       өндірістік инфрақұрылымды құру, тауар-материалдық қорларды құру, әлеуметтік инфрақұрылымды құру, персоналды дайындау және қайта  дайындау, ғылым және ғылыми қызмет  жасау.