Лекции по "Бюджету"

• алынған критерийлермен сәйкес жоспарлы нәтижелердің үйлесімділігі;
• ресурстық, салалық, территориялық, жалпы салалық, салааралық, салаішілік, сыртқы экономикалық бөлімдеріндегі көрсеткіштердің теңдігі және сәйкестігі;
• алдыңғы қатарлы бөлімдердің болашақтарын белгілеу;
• үздіксіздік, яғни қазіргі және болашақ жоспарды сәйкестіру, т.б.;
• жоспардың резервті нұсқасын жасап дәлелдеу, яғни келеңсіз жағдайларда туындайтын кездегі жоспар.

  Мемлекеттік әлеуметтік - экономикалық жоспарлаудың қажеттігіне  жататындарды атап өтейік:

- өзекті мәселелерді (экология, ресурстың бітуі)  ұзақ мерзімді  жалпыұлттық масштабта шешу керек;

- қоғамдық қажеттілік (коллективті)  үлесінің жоғарылауы мемлекеттің  көмегімен шешілетін тиімді реттеу  жүйесі;

- нарық макроэкономикалық  теңсіздікті және тұрақтылықты  қамтамасыз ете алмайтыны;

- қоғамда жоспарлаусыз  экономика тиімділігін көтеру  мүмкін еместігі.

Экономиканы жоспарлау әдістемесінің  ғылыми негізіне қоғамдық дамудың және экономикалық теорияның заңдары  жатады. Диалектикалық заңдары- болжау қызметін атқарады: бірігу  және қарсыласпен  күресу заңы, сандық және сапалық өзгеріске  өзара өту заңы; Экономикалық және әлеуметтік процестерді жоспарлау  әдістемесінде жүзеге асырылатын негізгі  кейнсиандық, монетарлық және маркстік теорияның ережелерін қарастырайық:

  Кейнсиандық теория жиынтық шығындарға (жиынтық сұраныс) және олардың компоненттеріне көңіл бөлінеді. Кейнсиандық теңдіктің негізі: С+G+I+(E-M)=Y

Бұл жерде:

C-жеке секторда ішкі тұтыну;

G-мемлекеттік шығындар;

I-инвестиция;

E-тауарлар мен қызметтердің  экспорты;

M-тауарлар мен қызметтердің импорты;

Y-аралық тұтынуды алғандағы  тауарлар мен қызметтердің көлемі; 

  Тепе-теңдік жағдайында сол жақ (жиынтық шығын) оң жаққа (елдегі өндіріс көлеміне) тең болады.

Экономикалық өсімнің  кейнсиандық моделі баланстық өсімді қамтамасыз ететін сұраныстан пайда  болады. Бұл модельмен ұлттық ішкі өнім, инвистицияның  ағым мүмкіндіктері, тауарлар мен қызметтердің экспорты  мен импортын есептеу әдістері жүргізіледі.

  Монетарлық теорияда ақша ұсынысының көлемін тұрақты саясаттың негізгі параметрлеріне жатқызады, яғни монетаризм ақшаға көңіл бөледі.

  Айырбас теңдігінің  негізгісіне мына  формуланы жатқызамыз: MgV=PQ, мұнда: 

Mg-ақша ұсынысы;

     V-ақша айналысының  жылдамдығы;

     P-баға көлемі;

     Q-өндірілген тауарлар мен қызметтердің шынайы көлемі.

     Монетарлық  саясат – ақша-несие жүйесінің  ақша ұсынысына және пайыз  ставкасына әсерін тигізу қабілетіне  сүйенетін негізгі макроэкономикалық  инструменттердің бірі.

   Маркстік теорияда - қоғамдық өндірісті 2 сфераға бөледі. Материалды өндіріс - материалды игіліктер мен қызметтер өндіріледі, сондай-ақ өндірістік емес сфера және әртүрлі материалды емес қызметтер көрсетіледі.

Өндірістік сфераны 2-ге бөлуге болады:

1. өндірістің қаржысын өндіру.
2. тұтыну құралдарын өндіру.

    Жиынтық қоғамдық өнімді және кез-келген өнімнің (тауардың)  түрін құны бойынша 2-ге бөлеміз:

     Өндірістің  ұсталған құралдарының құны (С)  және қайта пайда болған (жасалған) құны (V+m). V-қажетті өнімнің құны және m -қосылған өнімнің құны. Бұл ережелер жоспарланған кезеңде жалпы экономикалық пропорцияның қалыптасуында маңызды орынға ие.

     2-сұрақ.Өзгермелі жоспарлауды қамтамасыз ету үшін экономиканы басқару деңгейіне және уақыт аспектісіне байланысты жоспарлар енетін жоспарлар жүйесі  жасалады. Макродеңгейде - елдің экономикалық және әлеуметтік даму бағдарламалары, аймақтық деңгейде - өңірлердің даму жоспарлары (облыстың, ауданның, қаланың) қалыптасады. Микродеңгейде - кәсіпорынның даму жоспары жасалады.

Уақыт аспектісіне байланысты жоспар жүйесі ұзақ мерзімді (15-20жыл), орта (3-5жыл), қысқа мерзімді (1жылға дейін) болып бөлінеді және оперативті (1 күндік, апталық, кварталдық) болады.

Макроэкономикалық жоспарлау - басқарудың мемлекеттік құрылымның жоғарғы деңгейіне жатады, ал олардың  обьектісі болып толықтай экономикалық жүйе, ұлттық экономика есептеледі. Макроэкономикалық жоспарлаудың субъектісі болып – орталық  жоспарлаушы  мекемелер жатады. Макроэкономикалық  жоспарлау экономикалық жүйелердің даму мақсаттарын және олардың жеке элементтерін бір толық орта ретінде  анықтайды және болашақтарын табады.  Макродеңгейде болжамдық есептер  жүргізіледі және экономика дамуының тиімді нұсқалары анықталады, сондай-ақ құрылымдық, инновациялық, қаржы-бюджеттік, несие-қаржылық, әлеуметтік, аймақтық және сыртқы экономикалық саясатты қалыптастыратын  әдістердің жүйелері өңделеді.

 

Тақырып 3. Экономиканы жоспарлаудың әдістері.

3.1.  Экономиканы  жоспарлаудың әдістері мен қызметтері

3.2.  Әлеуметтік-экономикалық  даму жоспарын  ұйымдастыру

 

1-сұрақ.  Ғылыми әдебиеттерде экономиканы жоспарлаудың бірнеше әдістері бар. Олардың негізгісіне жататындар:

• Экономикалық талдау әдісі.                                                                                                                                                  
• Баланстық әдіс.
• Нормативті әдіс.   
• Бағдарлы-мақсаттық  әдіс.

Экономикалық  талдау әдісі. Бұл әдіс - макро, сондай-ақ мезо және микрожоспарлау деңгейінде жүзеге асырылады. Экономикалық талдауды жүзеге асырғанда жүйелік тәсілді қолдану керек. Жүйе ретінде халық шаруашылығы толығымен және олардың құрылымдық бөлімдері: салалар, өңірлер, бірлестіктер, кәсіпорындар қарастырылады. Экономикалық талдау кешенді, яғни жан-жақты болу керек. Экономикалық талдау әдісінің маңызы болып - экономикалық процесс құрамдас бөлшектерге бөлініп, олардың өзара қарым-қатынастары және осы бөлімдердің бір-біріне және жалпы процестің даму барысына  әсері анықталады. Экономикалық талдау осындай процестің маңызын ашуға, олардың болжанған кезеңдегі өзгеріс заңдылықтарын анықтауға,  қойылған мақсатқа жету жолдары мен мүмкіндіктерін жан-жақты толықтай бағалауға мүмкіндік береді.

Баланстық әдіс - арқылы баланстау пропорционалды қағидалар жүзеге асырылады. Баланстық әдістің маңызына – белгілі бір елдің өнімді өндіру мүмкіндіктері мен әр түрлі өнімге, материалға, еңбекке және қаржы ресурстарына қажеттілігі мен үйлесімділігі жатады. Баланстық әдіс - баланс жасауда қолданылады, яғни түскен ресурс көздерін сипаттайтын бір бөлімнің екінші - олардың шығындарының барлық бағыттары бойынша бөлінуді көрсететін бөлімге тең болуын анықтайтын көрсеткіштер жүйесінен тұрады. Нарыққа өтпелі кезеңде макродеңгейде қолданылатын баланстардың ролі күшеюде:  болжау, төлем балансы, мемлекеттің кіріс және шығыс балансы, тұрғындардың ақшалай кірістері мен шығыстары, еңбек ресурстарының жинақ балансы, ұсыныс пен сұраныс балансы.

Нормативті әдіс.  Қазіргі кезде экономиканы реттеу ретінде нормалар мен нормативтерді пайдалануға байланысты нормативті әдіске көп көңіл бөліне басталды. Нормативті әдістің маңызы болып - болжауды, жоспарды, бағдарламаны пайдалана отырып, техника-экономикалық дәлелдеу табылады. Нормалар мен нормативтердің көмегімен маңызды пропорциялар- материалды өндіріс пен өндірістік емес саланың дамуы негізделеді, экономиканы реттеу жүзеге асырылды. Норма - бірлік өлшемінде белгіленген өнімнің, жұмыстың бірлігіне шаққан ресурстың ғылыми дәлелденген өлшемі. Мысалы: 1 тонна нан өнімдеріне кететін ұнның шығыны бекітілген рецептураға байланысты алынады. Өндірістік емес сферада, мысалы: 1 адамға кететін судың өлшемі, 1 тұрғынға есептелетін тұрғын үй көлемі т.б. Нормативтер - бұл ресурсты пайдалану деңгейін сипаттай отырып, салыстырмалы түрде жүзеге асырылады. Мысалы: металл үйінділерінен шығатын жарамды құймалардың пайдалылығы, 1 млн теңге өнім ресурсының шығыны, несие төлемінің мөлшері ( %-қ ставкалары) және т.б.

Бағдарлы-мақсаттық  әдіс. Нормативті, балансты және экономикадағы математикалық әдістермен тығыз байланысты және соңғы жылдары кең тарай бастады. Бағдарлы-мақсаттық әдістің маңызы - әлеуметтік, экономикалық және ғылыми-технологиялық дамудың негізгі мақсатының іріктелуінен тұрады, сондай-ақ ресурстарды баланспен қамтамасыз ету негізінде белгіленген уақытта мақсатқа жетуде шаралардың өзара байланысын жасаудан тұрады. Бағдарлы-мақсаттық әдіс – ғылыми-зерттеу, өндірістік,  ұйымдастыру-щаруашылық, әлеуметтік және басқа да міндеттер мен  шаралар кешені мен мақсаттарының орындаушы мен орындалу уақыты көрсетілген құжаттан тұрады, ол мақсатты-кешенді бағдарламаларды жасауда қолданылады.

Мақсатты-кешенді бағдарлама мазмұны бойынша әлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық, өндірістік-экологиялық, территориалды, ұйымдастыру-шаруашылық және экономикалық бөлімдерге бөлінеді.

 2-сұрақ. Жоспарлауды ұйымдастыру - халық шаруашылығын басқарудың барлық саласында, олардың қызметін анықтайтын, болжамдар мен жоспарларды жасалу тәртібін бекітетін, маңызды көрсеткіштерді  орындалуына дейін жеткізетін және олардың орындалуын қамтамасыз етуді ұйымдастыруда жоспарлау мекемелер жүйелерін қамтиды. Жоспарлауды ұйымдастырудың  ғылыми  негізі болып қағидалар табылады, яғни талаптар, негізгі ережелер.

  Қазіргі кезде жоспарлауды  ұйымдастырудың маңызды қағидасына  жататындар:

• Децентрализация және демократизация.
• Демонополизациия.
• Елдің экономикалық пайдалылығы үшін интреграциялық процестеріне қатысу.
• әлеуметтік және экологиялық мәселелрді  болашақта  шешу.

 Макродеңгейде жоспарлаудың  мемлекеттік мекемелері ағымды  экономикалық жағдайды талдаумен,  экономика дамуының маңызды пропорциясы  мен қарқынын жоспарлаумен, приоритетін  дәледеумен, эконмика құрылымын  қалыптастырумен, материалды және  қаржы теңдігін қамтамасыз етумен  айналысады. Негізгі назар елдің  әлеуметтік және экономикалық  даму тактикасы мен стратегиясын  жасауға, экономиканы реттейтін  (мемлекеттік тапсырыс, баға, салық  және жеңілдіктер, мемлекеттік  инвестициялар мен ссудалар, сақтандыру  және басқа да резервтер) негізгі  сандық маңыздыларының нақты  жоспарлы мүмкіншіліктерін анықтауға  бөлінеді. Мезодеңгейдегі жоспарлау  мекемелері нарықты кешенді зерттеумен, сұраныс пен ұсынысқа болжау  жасаумен, уақытқа байланысты  салалар  мен өңірлердің дамуына жоспар  және болжау  жасаумен, маңызды  мәселелерді шешуге мақсатты  бағдарламалар  құруға,  экономиканы  реттейтін параметрлерді қалыптастыруға  қатысумен айналысу керек. Микродеңгейдегі  жоспарлау мекемелері басқарудың  басқа да мекемелерімен бірігіп,  мақсатты анықтау, олардың мақсатына  жету үшін болжамдар мен жоспарлар  (бизнес-жоспар) жасау, солардың орындалуын  ұйымдастыру қажет. Орталық экономикалық  мекемелерге жататындар: Қаржы Министрлігі,  Еңбек және әлеуметтік қорғау  Министрлігі, Статистика және  талдау Министрлігі және т.б.  Жоспарлаушы және тексеруші орталыққа:  Қаржы Министрлігі жатады. Оның  ролі қазіргі кезде халық шаруашылығындағы  басқару жүйесінде болжаудың  маңызы өскенмен байланысты болады. Микродеңгейде, яғни кәсіпорын,  ұйым, фирма деңгейінде жоспарлау  мен болжау обьектісі болып  табылатындар: сұраныс, өнім өндірісі (қызмет көрсету), сату көлемі, материалды  және еңбек ресурстарына қажеттілік, өндіріс және өнімді өткізу  шығындары, баға, кәсіпорын табысы, олардың техникалық дамуы. Жоспарлау  мен болжау субъектілеріне жататындар: кәсіпорынның жоспарлы-қаржы мекемесі, маркетингтік және техникалық  бөлімдері. Жоспар кәсіпорын бойынша  жалпылай, сондай-ақ олардың құрылымдық  бөлімдеріне: цехына, участкесіне,  қызметтеріне жасалады. Өтпелі кезеңдегі  маңызды орынға бизнес-жоспар  ие болады. Оның құрылымы 8 бөлімнен  тұрады, оларды қарастырсақ:

                             Бизнес жоспардың құрылымы.

 Резюме.

1. Кәсіпорын сипаттамасы.

1.1. Кәсіпорын реквизиттері, салалық бағыты, меншік түрі, заңдық  статусы, кәсіпорын басқарушыларының  аты-жөні.

1.2. Кәсіпорын қызметінің  негізгі бағыты мен мақсаты.

1.3. Кәсіпорынның құрылу  тарихы, қазіргі жағдайы және  дамуы.

2. Өнімдері және қызметтері.

2.1. Өнім сипаттамасы және  оны қолдану саласы, ерекшелік  қасиеті немесе өнімнің ерекшелігі.

2.2. Лицензиялары, патентік  құқығы.

3. Маркетингтік жоспар.

3.1. Нақты тұтынушыларды  бағалау.

3.2. Бәсекелестерді және  бәсекелестік күресті бағалау.

3.3. Нарықты кешенді зерттеу  (нарық сегментін, нарық көлемін,  нарықтағы кәсіпорын  өнімінің  үлесі, нарықтың ерекше мазмұны).

3.4. Маркетингтік стратегиясы.

4. Өндірістік жоспар.

4.1. Экономикалық потенциалы.

4.2. Технологиялық потенциалы.

4.3. Материалдық-техникалық  қамтамасыз етілуі.

4.4. Еңбек потенциалы.

4.5. Проектіні құқықтық  қорғау.

5. Кәсіпорынды басқарудың ұйымдастырушылық  жоспары.

6. Проектіні өткізу.

7. Қаржылық жоспар.

7.1. Қаржы-шаруашылық қызметін  талдау және болжау.

7.2. Проектінің қаржыландырылуы.

7.3. Өндірістік шығындар.

7.4. Жалпы инвестициялық  жағдайы.

7.5. Коммерциялық пайдасы.

7.6. Тәуекелділік және  оны азайтуды қамтамасыз ету  шаралары.

8. Құқықтық аспектілері.

 Қосымшалар: шығарылатын  өнімнің техникалық деңгейінің  картасы, патенттік және сертификаттық  немесе басқа да құжаттары,  өнім бойынша эксперттердің қорытындысы,  т.б.

Резюмеде проектінің жалпы  мазмұны көрсетіледі. Кәсіпорын  қызметінің жағдайы (өнім шығару, қызмет көрсету) толықтай алынады. Болашақ  өнімнің бәсекелестер өнімінен қандай артықшылығы, ерекшелігі барын көрсету. Негізгі қаржылық нәтижелері көрсетіледі, банктік несие болса, қайтару  механизмі, мемлекеттік немесе жергілікті орындардың кепілділігі т.б. жағдайлары көрсетіледі. Резюме - бизнес-жоспарды құрып болған соң барып жазылады.

1-ші бөлімде - салалық  қажеттілігі, бизнес-жоспардың мақсаты,  проектіні жасаудағы негізгі  шаралары көрсетіледі.

2-ші бөлімде - өнім туралы  ақпарат (олардың ерекшелігі, қажеттілігі), яғни бәсекелестік тауармен өз  өніміне салыстырмалы талдау  беріледі.

3-ші бөлімде нарықты  талдау көрсетіледі.

4-ші бөлімде - өндірістік  жоспарда – экономикалық потенциалдың  өндірістік бағдарламаны қамтамасыз  етуге мүмкіндігі көрсетіледі.

5-ші бөлімде - кәсіпорынның  ұйымдық схемасы, квалификациялық  талаптары көрсетіледі (қандай  мамандар, қандай біліммен, жалақы  және т.б.).