Лекции по "Бюджету"

6-шы бөлімде - инвестициялық  шешіммен өндіріс басталғанға  дейінгі кезең көрсетіледі, яғни  келісім-шарттың қорытындысы, құжаттардың   дайындалуы, обьектінің құрылысы  және өндірісті бастау.

7-ші бөлімде - өндірістік  және инвестициялық шығындар  көрсетіледі.

8-ші бөлімде - қандай  құқықтық статуста екені жазылады, жеке кәсіпорын, кооператив, мемлекеттік  кәсіпорын, ашық акционерлік қоғам  және т.б. Экспертизасы - мемлекеттің  әлеуметтік-экономикалық даму болашағына  проектінің сәйкес келуі анықталады.

 

 

Тақырып 4. Экономикалық өсуді және экономиканың құрылымын әлеуметтік-экономикалық жоспарлау.

 

4.1.Экономикалық  өсу. Макроэкономикалық көрсеткіштер

4.2.Экономикалық  өсудің әлеуметтік-экономикалық  жоспарлауда алатын орны. Экономиканың  құрылымын қалыптастыру

4.3. Бағаны, инфляцияны  және  қаржыны жоспарлау

 

1-сұрақ. Неге экономикалық өсу қажетті экономикалық мақсат ретінде қарастырылады? Жан басына шаққандағы жалпы өнімнің өсуі халық жағдайының көтерілуіне әкеледі. Өсіп келе жатқан экономика жаңа тұтынуларды қанағаттандыра алады және әлеуметтік – экономикалық ахуалдарды шеше алады.  Экономикалық өсу деп - экономика қызметінің және ресурстарды пайдалану нәтижесінің өзгеруін түсінеміз. Экономикалық өсудің соңғы мақсаты –тұтыну мен халық тұрмысының өсуі. Барлық қоғамдық өндіріс масштабында ол өндіріс тауарларының көлемінің көбеюін сипаттайды және абсолютті, салыстырмалы шамада өлшенеді. Экономикалық өсудің өзгеруін сипаттауда қоғамның өндіріс динамикасы қолданылады, олардың көрсеткіші болып өсу темпі және артуы табылады. Экономика дамуының жоспарлау және болжау тәжірибесінде жылдық өсу темпі және артуы, сондай-ақ орта жылдық өсу темпі қолданылады.

Жылдық өсу темпі - екі  нақты жылға экономикалық өсімді сипаттайтын көрсеткіштің физикалық  көлеміне қатынасы ретінде есептеледі.

• Jt=Пt / Пб*100, бұл жерде

Jt - жылдық өсу темпі, (%).

Пt және Пб - ағымдағы болжанған  және сәйкес базисті жылдағы көрсеткіштердің  деңгейі (базис - белгілі бір даму кезеңіндегі экономикалық құбылыс).

Ал, артудың (өсудің) жылдық темпі былайша анықталады: Өсу  темпі мен 100% арасындағы айырмашылық.

• ∆Jt(%) = Jt(%) - 100

Орта жылдық өсу темпі  – болжанған кезеңдегі жылдар бойынша өсу темпі көрсеткіштері  бойынша есептеледі.

Экономикалық өсімге және олардың темпіне, сапасына әсер ететін негізгі факторларды атайық:  еңбек және табиғи ресурстың саны және сапасы; негізгі капиталдың көлемі; ҒТП; қоғамның жиынтық  сұранысы. Экономикалық өсімнің маңызды көзі болып- инвесторлар  табылады. Экономистердің зерттеуі бойынша  нарықтық жүйеде тауарлар мен қызметтердің өндірісін ұлғайтуға салынған қаражат  табысты көбейтетін нәтиже береді. Бұл нәтиже «мультипликациялы» деп  аталады, ал мұндай көбейту дәрежесін  сипаттайтын сандық көрсеткіштерін – мультипликатор деп аталады. Мәселен, 1млн теңге көлеміндегі қаражат 2.5млн теңге табыс әкелсе, онда мультипликатор 2.5-ке тең яғни 2.5млн / 1млн.

Экономиканың өсуін болжауға мемлекеттің барлық жағдайы бар. Жер реформасы мен халықтың өсуін  ұстау – басты міндет болып  табылады, әл-ауқатты жоғарылату үшін мемлекеттің кірісуі керек. Тек  мемлекет қана дамуға жол аша алады. 

Макроэкономикалық мақсаты және көрсеткіштері:  Экономиканы тиімді басқару үшін макроэкономикалық мақсаттарға сүйену қажет -  экономикалық теорияға байланысты оларға жататындар: өндірістің ұлттық көлемінің тұрақты өсуі, бағаның тұрақты деңгейі,  жұмысбастылықтың жоғары деңгейі,  сыртқы сауда балансының тепе-теңдігін ұстау. Бұл мақсаттар өзара байланысты және өзара тәуелді.

Экономика нәтижелігінің  негізгі критерийі болып тұрғындардың жан басына шаққандағы өндіріс көлемінің  максималдығы, ал экономиканың жағдайын сипаттаушы индикаторына өндірістің ұлттық көлемі жатады. Өндірістің ұлттық көлемін  өлшейтін 2 негізгі әдіс бар:

• біріншісі, ұдайы өндірісті есептейтін маркстік теориямен анықталса,
• екіншісі, БҰҰ-ның бекітілген ұлттық есептер жүйесімен анықталады. Қазіргі кезде барлық мемлекеттер БҰҰ бекіткен бір әдісті қолдануға көшуде. Макроэкономикалық көрсеткіштер жүйесі өндірісті, жұмысбастылықты, бағаның және жалақының орташа деңгейін, сыртқы сауда ағыстарын, салықтық түсімдерді және мемлекеттік шығындарды, ақша массасын және т.б. сипаттайтын көрсеткіштерден тұрады. Маркстік теориямен анықталатын орталық жоспарлау жүйесінде экономика дамуын келесі макроэкономикалық көрсеткіштер сипаттайды: жиынтық қоғамдық өнім, ұлттық табыс және соңғы өнім. Негізгі мақсат - материалды өндірісте болған, ал өндірістік емес саласы - қызметтің нәтижелері көлеңкеде қалып қойған.  1988 жылы ұлттық есептер жүйесіне өтуге байланысты экономикалық қызмет нәтижелерін нақты есептеу қалыптасып, халықаралық салыстыруды қамтамасыз ету мақсатында макроэкономикалық көрсеткіштер жүйесіне ЖҰӨ енгізілді. ЖҰӨ-нің негізгі ерекшеліктері: ол экономикалық қызмет нәтижелерін материалды өндіріс, сондай-ақ материалды емес өндіріс саласында есепке алады. Экономикада статистика курсына байланысты 4 негізгі есеп шот бар:

1. Ішкі өнім өндіріс шоты.

2. Табыс есеп шоты.
3. Капиталмен операция жүргізу шоты.
4. Төлем балансы.

Шетелдік тәжірибеде, ЖҰӨ, (ЖІӨ)-ді жоспарлауда экстраполяция, дефляция, экономика-математикалық  модель (факторлы, салаарлық, эконометриялық), өндірістік, бөлу және ЖІӨ-ді соңғы  пайдалану әдістері қолданады.

2-сұрақ. Экономика құрылымы - салалар, өңірлер, өндіріс құралдарының және тұтыну заттарының өндірісі, ұдайы өндірістің құндық элементінің (қайтару, тұтыну және жинақ қоры) қатынастарын сипаттайды. Сондықтан, экономика өзгерісі әртүрлі факторлардың әсерінен жүзеге асырылады. Салалық құрылымға әсер ететіндер: қоғамның тұтыну құрылымы; экономикалық даму темпі; жаратылған табиғи ресурстардың болуы (пайдалы қазындылар, жер, т.б.); интреграциялық процестертің дамуы; ҒТП маңызы мен темпі. Өңірлік құрылымдарды анықтайтын факторлерге жататындар: елдің территориясы бойынша тұрғындардың сұранысқа төлем қабілеттілігін бөлу; әртүрлі экономикалық аудандар тұрғындарының өмір сүру деңгейін теңестіру және олардың кешенді дамуын қамтамасыз ету қажеттілігі; шикізат, жанар май, энергия көздерін орналастыру; елдің территориясы бойынша жұмыс күшін бөлу және олардың жұмысбастылық мәселесін тұрғындарды көшіру мүмкіндігі есебімен шешу.

  Экономика құрылымын  - тұрғындардың және кәсіпорының  сұранысын сыртқы сауда мүмкіндіктері  есебімен және бар ресурсты  тиімді пайдалану есебімен максимальді  қанағаттандыру жағдайында ғана  тиімді деп есептеуге болады. Экономика құрылымын қалыптастыру  процесінде бағдарлы-мақсаттық және  экспортты бағалау әдістері негізгі  рольді атқарады. Әлеуметтік салада  құрылымдық қозғалыстың негізгі  критерийіне - тұрғындарды маңызды  қызмет түрімен қамтамасыз ету  нормативтерін орындау болып  табылады.

3-сұрақ. Баға - тарихи сипаттамасы бар эканомикалық категория болып табылады. Баға тауар құнының ақшалай көрінісін көрсетеді, дегенмен кез-келген тауар өндірісінде баға құнынан ауытқиды. Директивті жоспарлауда баға ауытқуы жоспарлы түрде белгіленген және өндіріске, өткізуге және өнімді қолдануға мемлекетпен жоспарлы әсер ететін эканомикалық құрал ретінде қолданылды. Ал, өтпелі кезеңде баға нарық пен мемлекеттің әсерімен анықталды, бұл жағдайда бағаға әсер ететін негізгі факторлар: өндіріс және айналым шығындары; ұсыныс пен сұраныс байланысы; бәсеке; өнімнің сапасы мен пайдалылығы; сыртқы экономикалық факторлар (басқа елдермен ұзақ мерзімді экономикалық келісім-шарттар); ақша айналысының жағдайы (ақша массасының көбеюі бағаның өсуіне әкеледі); бағаны мемлекеттік реттеу. Бағаның ең төменгі шегін өндіріс шығындары қалыптастырады. Микродеңгейде баға кәсіпорынның өндірістік- шаруашылық және коммерциялық қызметінің реттеушісі болып табылады. Макродеңгейде экономика құылымын қалыптастырады және диспропорциялардың пайда болуын ескертеді. Баға келесі қызметтерді атқарады: жоспарлы-есептік, реттеушілік, бөлуші және қайта бөлуші, баланстаушы және ақпараттық.

Инфляция – ұдайы өндіріс  диспропорциясынан туындаған күрделі  әлеуметтік - экономикалық құбылыс. Инфляцияны  анықтаудың критерийлерінің бірі- баға өсімінің темпі болып табылады. Инфляцияның  келесідей түрлері бар: тәжірибеде көбінде сұраныс инфляциясы және ұсыныс инфляциясы кездеседі. Инфляциялық  процестер қағаз ақшаны эмиссиялауда, мемлекеттік бюджеттің дефициті көбейгенде, кәсіпорынның төлем қабілеттілігі  төмендегенде күшейе түседі. Инфляция темпі - оның қандай қозғалыспен өзгеретінін  немесе өткен жылға қарағанда  ағымдағы болжанған кезеңде қалай  өзгеретінін көрсетеді. Инфляция тұтыну бағасының индексі (ТБИ) көмегімен  өлшенеді.

•   Ифляция темпі, % = ТБИ ағымдағы кезең-ТБИ базистік кезең / ТБИ базистік кезең * 100.

Тауар-ақша қатынастары жағдайында материалды және материалды емес ресурстарды  пайдалану ақша қаражаты қозғалысымен жүзеге асырылады, бұл процесте экономикалық қатынастар субьектілері арасында экономикалық операциялар жүзеге асады. Көбінде  мұндай операциялар тауарлар мен  қызметтерді қаржы активтеріне (ақшаға сату) айырбас түрінде немесе қаржы  активтерін басқа да қаржы активтеріне (құнды қағаздарды ақшаға сату) айырбас  түрінде болады. Белгілі бір уақыт  аралығындағы экономикалық операциялар  жиынтығы «тасқын» деп аталады, яғни толассыз, үздіксіз өндіріс процесі. Сондай-ақ, сол уақытта белгілі-бір  көрсеткіштердің қалдық көлемін  көрсетуші запас (ресурс) термині  қолданылады.

«Тасқындар» қаржылық емес (шынайы) және қаржылық болып бөлінеді. Қаржылық емес тасқындарға- тауар мен  қызметтерді алу, өндіріс процесінде жүзеге асырылатын операциялар жатады. Қаржылық тасқындарға -  қаржылық активтер мен пассивтердегі өзгерістерді жатқызамыз. Қаржы ресурстары экономиканың қаржылық жағдайын сипаттайды және бір  уақытта оның дамуының көздері болып  табылады. Қаржылық ресурстары орталықтандырылған (мемлекет деңгейінде) және деорталықтандырылған (кәсіпорындар, мекемелер, бірлестіктер деңгейі)  болып 2-ге бөлінеді. Қаржы  ресурстарын тиімді басқару - оларды болжау мен жоспарлауды қажет  етеді. Дүниежүзілік тәжірибеде қаржыларды болжау мен жоспарлауда эксперттік бағалау,  экспраполяция және модельдеу  әдістері кең пайдалануда. Модельдеуде экзогенді және эндогенді әдістері қолданылады. Экстрополяция әдісінің мәні – кәсіпорын, мекемедегі қазірг жағдайда өндірістік көрсеткіштер өзгерісін ескеретін коэффициенттерді есепке ала отырып, келешекте жоспарланатын кезеңге көшіру. Бұл әдіс кәсіпорын, мекеменің персоналға деген уақытша қысқа кезеңге қажеттілігін жоспарлауға ыңғайлы.   Жасалған қаржы жоспарлары (бағдарламалары) - міндетті макроэкономикалық мақсаттарға жетуге бағытталған кешенді шаралардан тұрады. Қаржы жоспарын қалыптастыру - экономиканың негізгі секторы бойынша белгіленген кезең соңындағы жиынтық көрсеткіштердің есебін енгізеді. Қаржы жоспарын қалыптастырудың алғашқы этабында базистік бағдарлама жасалады, онда елдің экономикалық саясаты өзгеріске ұшырамау мақсаты негізделеді.

 

 

Тақырып 5. Еңбек ресурстарын жоспарлау.

 

5.1. Еңбек ресурстарын  және тұрғындардың жұмысбастылығын  жоспарлау

5.2. Мемлекеттің  жұмысбастылық саясаты

 

1-сұрақ. Жалпы тұрғындар санынан еңбек ресурстарын бөлетін негізгі критерийлерге жататындар:

• Мемлекетпен бекітілген және қоғамдық құрылысқа;
• Адамдардың өмір сүру деңгейіне;
• Басқа әлеуметтік экономикалық факторларға және соған байланысты бекітілген арнайы мемлекеттік актілерге тәуелді;
• Еңбекке қабілеттілік жасының шектеулігі.

Мысалы, АҚШ-та ең төменгі  еңбекке қабілеттілік жасының шегі қыздар мен ұлдарға 14 жас. Жоғарғы  шегі ерлер үшін 65 жас, әйелдер үшін 60 жас. Белорусь Республикасында еңбекке  қабілеттілік жасы ерлер үшін 16-60 жасқа  дейінгілер, әйелдер үшін 16-55 жасқа  дейінгілер. 

Еңбек ресурстары құрамына жататындар:

• Еңбекке қабілетті жастағы еңбекке қабілетті тұрғындар;
• Жұмыс істеуші балалар(16 жасқа дейінгілер);
• Қоғамдық өндіріске қатысатындар, еңбек жасынан үлкен.

Еңбекке қабілетті тұрғындарға, 1-2 топтағы жұмыс істемейтін мүгедектерден  басқа, жұмысқа қабілетті жастағы  тұлғалар жатады.  Еңбек қызметіне  байланысты еңбек ресурстары құрамын  келесідей категорияға бөлуге болады:

• Қоғамдық өндірістегі жұмысбастылық;
• Жеке еңбек қызметіндегі жұмысбастылық;
• Өндіріспен айналыспай оқуда жүргендер;
• Үй және жеке шаруашылықпен айналысатын адамдар;
• Әскери адамдар.

Еңбек балансы жүйесінде  негізгі орынды еңбек нарығын  реттеуде маңызды инструмент  болып  табылатын еңбек ресурстарының  жиынтық балансы алады. Оның негізінде  мемлекеттік жұмысбастылық саясаты  қалыптасады. Баланс екі бөлімнен тұратын  таблицадан тұрады:

1-ші бөлімде: еңбек  ресурстары және олардың құрамы  көрсетіледі;

2-ші бөлімде: еңбек  ресурстары жұмысбастылығы бойынша  халық  шаруашылық саласы және  сферасы бойынша меншік формасы  негізінде бөлінеді. Оның негізінде  жұмыссыздар саны мен жұмыссыздық  деңгейі анықталады. Балансты құру 1-ші бөлімді құрудан жасалады, яғни еңбек ресурстарын анықтау.