Лекции по "Бюджету"

3. Бағдарламаларды жасау  үшін іс-шаралар кешені мен  міндеттер құрамы қалыптасады.  Негізгі тапсырмалар құрамы мақсаттар  иерархиясын құру арқылы жасалады. Әрбір тапсырмалар бойынша оларды  орындау этаптарының реті жасалады.

4. Бағдарламалардың ресурстық  қамтамасыз етілуі мен негізгі  көрсеткіштері есептеледі. Бағдарламаларды  жасауда ресурстар (материалдық,  еңбектік және қаржылық) шығынын  кешенді бағалау жүзеге асырылады.  Жеткізушілерімен оны қабылдаушылары  көрсетілген материалдық ресурстар  тізімі қалыптасады және оларды  қолданудағы экономикалық әсері  анықталады. Бағдарламалар уақыт  бойынша, әдетте өте маңызды  міндеттерді қамтамасыз ететін  аймақтар, салалар қамтылады.

5. Бағдарламалық құжаттарды  дайындау, бағдарламаларды бекіту  және келісу жүргізіледі. Бағдарламаларды  орындау бойынша тапсырмалар  орындаушыларға дейін ұсынылады.

 

Тақырып 14. Қазақстандағы макроэкономикалық   тұрақтандырудың ерекшеліктері  мен даму кезеңдері

 14.1 Макроэкономикалық тұрақтандырудың ерекшеліктері. Республика экономикасының циклдік даму сатысы.

14.2 Экономика тиімділігін және құрылымын, өсу қарқынын қалыптастыру.

 

1-сұрақ. Қазақстандағы әкімшілдік- әміршілдік экономикадан нарықтық экономикаға қозғалыс ерікті экономикаға қарай қозғалысының даму процестерінің классикалық қағидаларына сай жүргізілді. Олар:

• Бағаны ырықтандыру, бағаларды сұраныс пен ұсыныс механизіміне сәйкес қалыптастыру;
• Мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру;
• Жеке меншіктің басымдылығына ұмтылу, оның ішінде ауыл шаруашылығында;
• Экономиканы тікелей мемлекеттік реттеуді шектеу;
• Монетарлық сипаттағы макроэкономикалық тұрақтандыруға қол жеткізу;
• әлеуметтік бағдарланған ашық типті нарықтық шаруашылықты қалыптастыру, еркін сауда қатынастары, шетелдік инвестицияларды тиісінше қорғау.

 

Кесте 2 - Республика экономикасының циклдік даму сатысы

 

Фаза атауы	Кезеңдер	Қысқаша сипаттамасы
Дағдарыс	1989-1993	Ұлттық экономиканың барлық көрсеткіштерінің күрт төмендеуі. «Тітіркендіру  терапиясын» қолданғаннан кейінгі  бағаны ырықтандыру мен шағын  жекешелендірудің (1992-1993) жүргізілу  салдарынан кейінгі халық әл- ауқатының барынша нашарлауы. Инфляцияның асқынуы, қайтарымсыз несиелердің етек алуы. Макроэкономикалық саясаттың Ресейге тәуелділігі
	1994-1998	Дербес макроэкономикалық  саясат жүргізу. Орын алған гиперинфляцияны  ауыздықтау үшін қатаң қаржы- несие саясатына көшу және нарықтық институттардың қалыптаса бастауы. Оңтүстік- Шығыс Азия елдеріндегі дағдарыстың кері әсері.
Тоқырау	1999-2000	Классикалық тоқырауға сай  нарықтық экономика субъектілерінің  жаңы ойын ережелеріне бейімделуі. Шикізат өндірісінің қарқын ала  бастауына байланысты ЖҰӨ өсуінің байқалуы. Банк секторының реформасы.
Жандану	2000-2004	Шикізат өндірісі мен экспорттының тиімділігіне байланысты басым түрде сол бағытта инвестициялық белсенділіктің артуы.
	2005-2010	Шикізаттық қана бағдар ұстанудан аластанудың негізін қалау, экономиканы диверсификациялау. Сыртқы сауданы ырықтандыру, Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болу.
Өрлеу	2010 кейін	Экономиканың дамуы, жалпы  экономикалық өсу байқалады.

 

Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңге басқан алғашқы қадамдарының әлеуметтік салдарлары ауыр болғаны  белгілі. Әлеуметтік- экономикалық жүйесі озық дамыған мемлекеттерде (Германия, Жапония, Швеция) нарықтық шаруашылық эволюциялық жолмен, біртіндеп спецификалық ерекшеліктерін ескере отырып, сатылы түрде қалыптастырылса, біздің елімізде қысқа мерзімде шапшаң жүргізілді. Экономиканы қайта құруды радикалды, тітіркендіру терапиясы таңдалды. Экономикалық өсу резервтерінің жоқтығында мұндай саясатты ұстану дағдарысты асқындырып, тұрақсыздықты орнатты.(кесте-2)

Экономиканы тұрақтандыру кезеңінің  мәнін түсіндіруде қазақстандық белді ғалымдардың іскерлік белсенділіктің циклдік толқуын мойындауы үлкен  ықпал етті. Кезінде экономикалық заңдылық ретінде циклділікті атақты әлемдік дәрежедегі П.Самуэльсон, В. Леонтьев сынды экономистермен қатар  отандық мамандарымызда мойындады.

        2-сұрақ. Экономиканың дамуы өндіріс тиімділігін көтеру деңгейіне байланысты жүреді.

Рынокті экономикада макродеңгейдегі  нәтижелерді немесе әсерді анықтау  үшін Жалпы Ұлттық Өнім (Ж.Ұ.Ө) интегралді көрсеткіші қолданылады:

                        Ә=Δ Ж.Ұ.Ө / К.С

 

Мұндағы  Δ Ж.Ұ.Ө - Ж.Ұ.Ө-нің  өсімі

                   К.С- капиталдық салымдар көлемі.

Бұл көрсеткіш ақшалай  түрдегі барлық ресурс түрлерін қолданудың интегралді тиімділігін көрсетеді.

Жекелеген ресурс түрлерін тиімді қолдануда материал сиымдылығы (М_ш/ Ж.Ұ.Ө); қор сиымдылығы (Н.Қ/Ж.Ұ.Ө); еңбек сиымдылығы (Е/ Ж.Ұ.Ө) және кері көрсеткіштер: материал қайтарымы ( Ж.Ұ.Ө/М_ш); қор қайтарымы (Ж.Ұ.Ө/Н.Қ); өнімділігі (Ж.Ұ.Ө/Е) өлшенеді.

Болжау мен жоспарлау  үдерісі тиімділігінің деңгейі  шығындар және нәтижелік көрсеткіштер динамикасына әсер ететін барлық көрсеткіштерден  тұрады. Егер Ж:Ұ.Ө-нің өсу қарқыны  ресурстардың (шығындардың) өсу қарқынынан жоғары болса, өндіріс тиімділігі жоғарылайды.

Барлық шығындар деңгейіне  әсер ететін басты фактор ғылыми-техникалық прогресс (ҒТП). Материал сиымдылықтың шамамен 90%-ға қысқаруы өңдеуші және өндіруші салаларда жаңа техниканыжаңа  технологиямен қамтамасыз етеді. Жаңа техника, технология ендіру нәтижесінде  еңбек өнімділігі ұлғаяды. Қосымша  жұмыс күшіне қажеттілік төмендейді. Өндіріс тиімділігіне әсер ететін келесі фактор-еңбекті басқарудың және өндірісті  ұйымдастыру деңгейі.

Болжау және жоспарлау  кезеңіндегі макроэкономикалық  көрсеткіш Ж.Ү.Ө-нің өсу қарқыны  төменгі формуламен анықталады:

                           

Ж.Ұ.Ө_{өсу қарқыны}=(Ж.Ұ.Ө _бол/ Ж.Ұ.Ө _б)х100

 

Ж.Ұ.Ө-нің болжамдық шамасын  есептеу үшін барлық факторлардың қосындысының әсерімен анықталады.

Өсу қарқынын негіздеуде факторлар  тобы қолданылады. Олар белгілері бойынша (сипаты, қолданылатын ресурс түрлері  бойынша) жіктеледі. Ол факторлар:

-елдің табиғи-ресурстық  әлеуеті, сапасы, көлемі, құрамы;

-ғылыми-техникалық әлеуеттің  сапасы, құрамы, көлемі;

-өндірістік әлеует сапасы, құрамы, көлемі;

-еңбек әлеуетінің сапасы, құрамы, көлемі;

-қаржылық әлеует көлемі;

-Сыртқы экономикалық  байланыстардың даму деңгейі.

Өндірістің өсу қарқынына  әсер етуші факторлар екіге бөлінеді:

1.Экстенсивті;

2.Интенсивті.

Экстенсивті факторлар-бұл  шаруашылық қызметтегі барлық ресурстарды  ұлғайту факторы. Бұл фактор өндіріс  ауқымының өсуін қосымша табиғат  ресурстарын (көмір, рудалар, орман, қосымша  инвестиция, жұмысшылар т.б.) игеруді  ұлғайту есебінен қамтамасыз етеді.

Интенсивті факторлар-бұл  өндіріс өсімін қолданылатын ресурстар  тиімділігін көтеру арқылы (қор қайтарымдылығының  еңбек өнімділігін көтеру, табиғат  ресурстарын кешенді, тиімді пайдалану  есебінен) жүргізіледі.

Шаруашылық тәжірибеде басқа  да факторлар қолданылады. Егер интенсивті факторлар үлесі өндіріс көлемі өсімінде 50%-дан жоғары қамтамасыз тілсе, онда мұндай экономикалық өсу типін  интенсивті немесе сапалық өсу деп, егер 50%-дан төмен болса, дамудың  мұндай типін экстенсивті немесе сандық өсу деп атайды.

Ж.Ұ.Ө-нің өсу қарқынына  өндірістік және еңбек әлеуеті ықпалын  тигізеді. Есептеу төмендегішерде жүргізіледі.

 

Ж.Ұ.Ө_бол. =НК₁х Қ₁- Δ Н.Кд х К₂

 

Мұндағы, НК₁-базистік кезеңдегінегізгі қор көлемі;

   Қ₁- базистік негізгі қордағы қор қайтарымының болжамдық деңгейі              

           Δ Н.Кд-жоспарлы кезеңдегі болжаудың  негізгі қорының өсімі

    К₂ –жаңа негізгі қордағы қор қайтарымының болжамдық деңгні

            НК₁х Қ₁- бұл экстенсивті өсім;

            Δ Н.Кд х К₂- бұл интенсивті өсім;

Экономикалық өсімге және олардың қарқынына, сапасына әсер ететін негізгі факторларды атайық:  еңбек және табиғи ресурстың саны және сапасы; негізгі капиталдың көлемі; ҒТП; қоғамның жиынтық  сұранысы. Экономикалық өсімнің маңызды көзі болып- инвесторлар  табылады. Экономистердің зерттеуі бойынша  нарықтық жүйеде тауарлар мен қызметтердің өндірісін ұлғайтуға салынған қаражат  табысты көбейтетін нәтиже береді. Бұл нәтиже «мультипликациялы» деп  аталады, ал мұндай көбейту дәрежесін  сипаттайтын сандық көрсеткіштерін – мультипликатор деп аталады. Мәселен, 1млн теңге көлеміндегі қаражат 2.5млн теңге табыс әкелсе, онда мультипликатор 2.5-ке тең яғни 2.5млн / 1млн.

Экономиканы тиімді басқару  үшін макроэкономикалық мақсаттарға  сүйену қажет -  экономикалық теорияға байланысты оларға жататындар: өндірістің ұлттық көлемінің тұрақты өсуі, бағаның  тұрақты деңгейі,  жұмысбастылықтың жоғары деңгейі,  сыртқы сауда балансының тепе-теңдігін ұстау. Бұл мақсаттар  өзара байланысты және өзара тәуелді.

 

Тақырып 15. Ұлттық болжау жүйесі

 

15.1 Мемлекеттік немесе  ұлттық болжау жүйесі туралы  түсінік

15.2  Ұлттық болжауды  жіктеу белгілері

15.3 Болжауды ұйымдастыруда  қойылатын мақсаттар

   

1-сұрақ. Ұлттық (макроэкономикалық немесе мемлекеттік) болжау ұлттық экономиканың даму бағыттары туралы ғылыми негізделген көріністердің қалыптасу жүйесі секілді болжамды зерттеудің жиынтығына негізделеді.

Ұлттық болжау маңызы ұлттық экономиканың дамуында тиімді шешімдерді қабылдауда көрінеді. Ұлттық экономиканың даму болжамы (ұлттық болжам) сапалық  және сандық формада көрсетілген  және ұлттық экономиканың дамуының алдағы уақыттағы көрсеткіштері туралы көрініс беретін дәлелденген  жорамалдардың кешенін білдіреді.

Ұлттық болжау негізінде  ұлттық экономиканың өткені мен қазіргі  жағдайына байланысты оның болашақ  жағдайы анықталады. Ұлттық экономиканың өткен, қазіргі және болашақ жағдайы  өз маңызында объективті заңдар мен  заңдардың тұрақтылығына, процестер  мен құбылыстардың үдемелілігі  мен қайталанушылығына байланысты, заңдардың сандық және сапалық сипаттамасына  сай, ақпараттардың толықтығы мен  сенімділігі негізінде ұлттық экономиканың болашақ жағдайлары анықталып көрсетіледі. Ұлттық болжауда үш кезең қолданылады:

 

• Қысқа мерзімді (2-3 жыл);
• Орта мерзімді (5-7 жыл);
• Ұзақ мерзімді (15-20 жыл).

Ұлттық болжауды өңдеу  үдерісін жіктеу:

1. Объектілердің немесе үдерістердің өзгеру бағатын сипаттау тәсілі бойынша;
2. Объектілердің немесе үдерістердің сипаттамаларын беретін көрсеткіштерді қалыптастыру тәсілі бойынша.

Сипаттау тәсілі бойынша  болжамды екіге бөлуге болады:

• Тренділік- бір сандарды өсумен немесе кемумен сипатталатын көрсеткіштерді болжауға қолданылады;
• Факторлық- болжанатын объектіге әсер ететін факторларды және өзара байланысты үлгілер шеңберінде анықтауға болады.

Көрсеткіштерді қалыптастыру тәсілі бойынша:

• Генетикалық (ізденістік, ресурстық)- ұлттық болжауда экономикалық дамудың инерциялық сипатын бейнелейді және ұлттық экономиканың дамуындағы тұрақты бағыттарды болжауға негізделеді;
• Нормативтік (мақсатты) тәсілдер- экономикалық реттеушілікпен байланысты, даму мақсаттарына сай болжау кезеңі анықталады. Бұл тәсілдің құрылымы экономикалық өсудің мақсаттарына жету үшін қажетті ұдайы өндіріс көрсеткіштерін анықтауда қолданылады.

Генетикалық және нормативтік  әдістерді бірге қолдану негізінде  болжамдық есеп айырысу жүргізу  кезінде ұлттық экономиканың дамуының келесі варианттары дайындалатын болады:

1. генетикалық тәсіл→ пессимистік (түңілу) вариант;
2. генетикалық және нормативтік әдістердің ұштастырылуы→ ықтимал балама болжамдар жүйесі;
3. нормативтік тәсіл негізінде→ оптимистік (дүниеге сеніммен қарау) вариант;

Мемлекеттік реттеу құрамы бойынша болжаудың негізгі мақсаты:

• ұлттық экономиканың болашақ жағдайының тұтас суретін анықтау;
• ел дамуының сандық және сапалық көрсеткіштерін анықтау;
• ұлттық экономика дамуына қажетті ресурстар бағасы;
• жекелеген шаруашылық субъектілерінің өзінің дамуының стратегиясын таңдауда ақпараттық қамтамасыз ету.

Мемлекеттік болжаудың маңызды  объектілері:

• бүтіндей ұлттық экономика, экономика салалары, қызмет салаларының қоғамдық маңызды аймақтары;
• ҒТП және соның әсерінен болатын өндіріс құрылымында, инновацияда және инвестициядағы әлеуметтік- экономикалық өзгерістер;
• Жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныс, материалдық және қаржы ресурстарының ағымымен анықталатын рыноктік орта динамикасы, макроэкономикалық жағдай;
• әртүрлі факторлар әсерінен ұлттық экономиканың дамуының экономикалық көрсеткіштерінің өзгерісі (оның ішінде әлеуметтік, сыртқы экономикалық, экологиялық және әскери- стратегиялық сипаттама)

 

2-сұрақ. Мемлекеттік болжау процесі мына элементтерді қарастырады: