Шетел инвестициялардың қолдану тиімділігі

Қазақстан Республикасының  статистикалық жылдығы (ежегодник) // Абдиев К.С. редакциясында, Алматы қаласы: Қазақстан Республикасының статистика агенттігі, 2009 ж., 315-316

Кесте 2

Қазақстан Республикасына қызметтер нысандары  бойынша тікелей шет инвестицияларының 1998 – 2009 жылдары келіп түсуінің салмақ үлесі

(%)

Қазақстан Республикасының  стаистикалық жалдығы (ежегодник) // Абдиев К.С. редакциясында, Алматы қаласы: Қазақстан Республикасының статистика агенттігі, 2009 ж., 317-318  бет.

Қазақстанның  жағдайында өзінің экономикалық мәселелерін  шешу үшін шетел фирмалары өзін-өзі  қамтамасыз ету қағидасымен жұмыс  істейтін шаруашылық ұйымдарды құруы  мүмкін. Мұндай ұйымдар қамтамасыз ету және бөлу торымен иемденуі керек. Мұндай жағдай батыстың шаруашылық тәжірибесіне қарама-қарсы, ол жерде жетілген рынокта  бәсекелестің көбеюі кезінде компаниялар  товарлармен қызметтердің бар түрлерін шығаруға, рыноктің бос жерлерін іздеуге  саясат жүргізеді.

Қазақстанда бұл үрдістер керісінше жүреді, әсіресе  экономикалық құлдырау және валюталық  жүйенің тұрақсыздығы кезінде бартерлік  және басқа да формалды емес мәмілелердің жасалуы өзіндік қамтамасыз ету көздерінің болуын талап етеді.

Қазақстан экономикасында тікелей шетел инвестициялары біріккен кәсіпорындар  және 100% шетел капиталы бар кәсіпорындар түрінде ұсынылады (көрсетіледі). Республикада 2008 жылы мұндай кәсіпорынның 6597-сі қызмет етті және Алматы, Астана  қалаларында және Атырау облысында орналасқан (кесте 3).

  Кесте 3

Қазақстан Республикасында  шетелдік капиталы бар кәсіпорындардың саны  

және аймақтардың ондағы үлес салмағы

(дана)

Қазақстан Республикасының  сыртқы саудасы және біріккен кәсіпкерлігі. Стаистикалық жинақ (сборник) // Б.К. Тортаев редакциясында, Алматы қаласы: Қазақстан Республикасының статистика агенттігі, 2009 ж., 220 бет.

Біріккен  кәсіпорындар өзінің қызметтерін ішкі рынокта да атқарады. Шетел инвесторлары Қазақстан экономикасының шикізат  саласына инвестиция салғанды көздейді, әсіресе таукен өндірісі және жылу энергетикалық кешені таукен өндірісі кешенінде ”MINPROKCHILEVICH” және “НАК”, “Алтын - Алмас” фирмалары арасында Семей облысындағы алтын-мышьякті кендерді өндіруге арналған біріккен кәсіпорындар құруға тартылған тікелей шетел инвестицияларын мысалға келтірсе болады. Күтілетін инвестиция көлемі 198 млн.$ жылу энергетикалық кешенінде тікелей шетел инвестициялары негізінде мұнай мен газды өндіру мен іздеу салаларына салынады. Біріккен кәсіпорындардың ішінде белгілісі “TENGIZ - SHEVROIL” АҚШ-тың “SHEVRON OVERSEAS” компаниясы мен бірге олар тенгиз және Корольдік мұнай кен орындарын игереді.

Шетел инвестициясын  тиімді тартып қолдану үшін инвестицияның  ағымын ынталандыратын факторларды  ескеру қажет. Қазақстан Республикасының  инвестициялық қызметтің қаржылық шарттарын сипаттайтын көрсеткіштер 4-ші кестеде келтірілген.

Кесте 4

Инвестициялық қызметтің қаржылық шарттарын сипаттайтын көрсеткіштер

(пайызбен)

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНА ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ТАРТУДЫҢ  БОЛАШАҒЫ

3.1. Шетел инвестицияларын  тартудың негізгі мәселелері

Қазақстанда соңғы жылдары  инвестициялық жағдайдың жақсаруына қарамастан, инвестициялар бойынша  шетелдiк кеңесшiлер аудиторлық және заң фирмаларын қоса алғанда, коммерциялық және экономикалық сұрақтар бойынша шетелдiк елшiлiктердiң атташелерi (олар қызығушылық бiлдiрiп, бiрақ инвестициялауға толық шешiм қабылдамаған мүмкiн инвесторлармен тiкелей таныс) қазiргi күнге дейiн республикада келiссөздер жүргiзу және инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшiн сәйкесiнше жағдайлар жасалмаған деп есептейдi. Олар инвестициялық жағдайлар бойынша халықаралық индекстердi дәлелге алады, мысалы, ЕБРР (Европалық қайта құру және даму банкi), ол бойынша Қазақстан қолайлы емес инвестициялық жағайлары бар елдер қатарына жатады. Олар жемқорлық, мәліметтерді жиі бұзу, инвестициялауды жүзеге асырудағы жоғары шығындар, виза дайындаудағы қиындықтар мен жергiлiктi iскер серiктестерiнiң сенiмсiздiгi туралы айтады. Осы проблемалардың бәрi инвесторларды кен өндiру өнеркәсiбiнен басқа өндiрiс және қызмет салаларына инвестициялаудан шошытады.

Шетел инвесторларының  қатты уайымы инвестициялық процесстерге жемқорлық болып отыр. (Заирдағы Мебуту, Италиядағы бiрнеше даулар т.б.). Жеке мамандардың ойынша жемқорлықтың белгiлi бiр дәрежесiнен құтылу мүмкiн емес. Бiрақ инвестициялық процесстердегi  ақшаны заусыз табу мен пара алу қазiргi кезде экономика мен қаржыны әлемдiк масштабта тұрақсыздандыра алатын көлем алды. Жемқорлықты жою бойынша үлкен жұмысты Халықаралық валюталық қор (ХВҚ) жүргiзуде.

    Көптеген елдерде белгiлi бiр кезеңде жемқорлық дамуды шектеу факторына айналады. Сөйтiп, Венгрияда мыңдаған адамдар инвестициялық жобаны жүзеге асырудың барлық кезеңдерінде  пара күтiп тұрады мұндай жағдайдағы жасампаз және тиiмдi экономикалық қызмет тiптi мүмкiн емес.     Заңды бизнес жемқорлыққа терiс қарайды. Жемқорлықтың мүмкiн деңгейi негiзiнде әрқалай. ХВҚ мәлiметтерi бойынша 2005 жылы әлемде пара мен ақшаны заңсыз табуға $5 млрд шамасында кеттi.

    Әрине, ешкiм өзiне зиян жасап жұмыс iстемейдi және сондықтан барлық паралар жоба құнына қосылады, бұның кесiрiнен оның құны, эксперттер бағалауы бойынша 25-30% өседi. Бұл жағдайда елдiң сыртқы қаразы да өседi, ал жобаны өткiзу мерзiмi жемқорлық кесiрiнен 40%-ке өседi.  Европалық одақта трансұлттық жемқорлық туралы хаттама дайындалып жатыр, ол бойынша  мемлекеттiк шенбердi басқа жақтың сатып алуы қылмыс ретiнде қаралады. ОЭСР-де жемқорлықты болдырмау және онымен күресу туралы конвенция бойынша жұмыс жүргiзiлiп жатыр. Шетел инвесторлары үкіметтік кепілдігі бар жұмысты артық көреді. Сыртқы қарыз алумен сыртқы қарызды басқару туралы Қазақстан Республикасының заңында мұндай кепілдікті беру механизмі берілген. Бірінші кезекте ол сыртқы қарыздың шегімен келісіледі. Кепілдік беретін критершілерге қатысты айтатын болсақ, заңда олардың екеуі қарастырылған: жобаның кұнынан 15 %-тен кем болмайтын мөлшерде өзінің ресурстарының болуы және мемлекеттік бюджет; бюджеттік және бюджеттік емес қорлардың алдында қарыздың болмауы. Ал қалғандары жобаны қабылдайтын ведомствалардың қарауына қалады. Осылайша іріктеп алу мәселесінде бәсекенің тазалығы кепілденбеген. ТШИ-ді  тиімді  пайдаланған  кезде  ол  республикалық  бюджетке  қарыздық  жүк  болмайды. Қазақстан  экономикасы  үшін  маңызды  өндірістерге  қаржылық  ресурстар  алуға  мүмкіндік  береді. Бірақ  бұл  кезде  шетел  инвесторын  таңдауда  мұқият  ыңғай  табу  керек. Көбінесе  мәмілеге  отырғаннан  кейін  инвестордың  өз  міндеттемелерін  орындауға  қабілетсіздігі  анықталады. Осылайша, тек  1995 жылдың  екінші  жартысында  отырған  21  мәміленің  7-і  бұзылды. Республиканың  экономикалық  даму  шындығы  шетел  тікелей  инвестицияларының  сыртқы  қаржыландыру  көзі  ретіндегі  басымдылығы   жеңді бұл  орта  мерзімді  инвестициялық  бағдарламалар  жобасынан  көрінді. Бұдан ТШИ  тартудың  мүмкін  теріс  жақтарын  объективті  бағалау  маңыздырақ, оларды  есепке  ала  отырып  бұл  процестің  барлық  артықшылықтарын  толық  көлемде  қолдануға  болады. ТШИ  республиканың  сыртқы  қарызын  көбейтпейді  деп  есептелінеді. Оған  қарамастан  қазіргі  кезде  ТШИ  құрлымында  бірлескен  және  еншілес  кәсіпорындардың  шетел  тікелей  инвесторларынан  алған  ссудалары, несиелері  мен  қарыздары басым  болып  келеді, олар  фирмалық  қарызды  құрайды.

Шетелдік  тікелей инвестицияны тартудың басқа  формасы жалға беру мен концессияны  білдіреді, яғни сыртқы кәсіпкерлік  құқық беру, ұзақ мерзімді жалға  беру қызметіндегі шаруашылық қызметтерінің  әртүрлі түрдегі ерекшелігі. Орны толатын және орны толмайтын табиғат  ресурстарын өңдеуге құқық беру, мемлекеттің жеке меншік басқа түрдегі  салалардың ерекшелігі сонымен қатар  елдің заңдастырылған сәйкестіктеріне  сай мемлекеттің монополияны  белгілейтін арнайы уақыттарды бекіту. Біріккен кәсіпорындарының Қазақстандағы  даму перспективаларын бағалаған кезде  ол елге шетел инвестициясын тартуды  көздеу керек және олардың басқа  қаржылық қызметтерінің артықшылығын ескерген жөн. Бірақ оны таңдаулар  кезінде тенденцияның инвестициялар  басымдылық формасын қазіргі уақытта  әлемдегі экспортталатын капиталды  қадағалау болып табылады. Қазақстан  мен басқа да мемлекеттердің әлемдік  нарықтағы әлсіз позицияларына  байланысты шетелдік капиталға баланста сұраныс пен ұсыныс жеткілікті жолдамда, тек олардың өзара бәсекелесу, яғни капиталдың төменгі әлемдік  сегментінде, банк несиелерімен және халықаралық  ұйымдардың ресми несиелері мен  жоюлы кепілдіктерді қамтамасыз етулер арасында.  Бағалау перспективасы  бұл елдердегі шетел капиталының  түсімі 60-70% болса батыс елдерінің  үкіметінің ресми және кепілді несиелерін көрсететін болады, сонымен қатар  халықаралық ұйымдар несиелері. Бұл белгілі жағдайда Халықаралық валюта қорының өсуін оның қысым тұтқасындағы өсуін жеке капиталдың түсіміне әсерін, экономикалық саясаттағы бұл елдердің энергетикалық құрылымдық реформаларын болжайды. Осыған қарамастан Қазақстанның капиталдар экспортында жалпылама мақсатта елдермен байланыста, бірақ мұндай форма шетелдік кәсіпкерлік капиталға тікелей инвестиция тартуды көрсетеді. Бірлескен және толық кәсіпорындарды қалыптастыру формасымен мемлекет пен шетелдік инвесторлар арасындағы кәсіпорынның шарттарын қалыптастыру арқылы ерекшеленеді. Шетел кәсіпкерлігінің капиталдарын тарту сонымен қатар бәсекелестіктің дамуымен және ішкі нарықта монополиямен күрестің активті құралдары болып табылады. Инвестициялық ресурстар көмегімен ұлттық өндірушілер күшінің тиімділігін арттыруға болады. Тікелей шетелдік инвестицияның парасаттылығы экспорт диверсификациясымен салыстырулар бойынша шетелдік несиелермен қосымша жұмыс орындарын пайдалану қабілеті.

Тек шетелдік инвестиция мен бірлескен кәсіпорынды  қалыптастырудан басқа республикадағы шетел капиталының түсім формаларын оның ішінде бірлескен және шетелдік банктерді қалыптастыру арқылы жүзеге асады. Қазіргі уақытта бұндай банктер  мемлекеттік ұлттық банктерге тіркеп қояды. Әлемдік тәжірибе инвестициялаудың басқа формасын иемденеді. Олардың  арасында соңғы он жылдықта «жаңа  формадағы өнеркәсіп инвестициялар» немесе акционерлік формадағы емес инвестициялар деп аталатын ерекше дамуды көрсетті. Оларға лицензиялау, лизинг, франчайзинг, бірлескен өндіріс, құрылыс заводтары жатады. Стратегиялық ынтымақтастықты жүзеге асыру барысында  әрбір нақты жағдай формасында фирма  оңтайлы жағдайларды таңдайды. Қазіргі  уақытта батыстың инвесторлары қаншама  тәуекелділікті қысқартса да капитал  салымдарымен шетелдік инвесторлар  үшін қамтамасыз етудің белгілі артықшылығын ескеріп отырады. Акционерлік бірлескен  кәсіпорынның мүшелік жетекшілік органдары  компания істері шешімдері жөнінде  өзіне жауапкершілікті жүктейді.