Лекции по "Микроэкономика"

1. Басым болып тұрған стратегияның (бағыттың) тепе-теңдігі (оптимум) – бір ойыншының іс-әрекеті басқасының іс-әрекетінен тәуелсіз ең жоғары нәтижені қамтамасыз етеді («Тұтқын дилеммасы» ойында нәтиженің бұндай нұсқасы мүмкін емес).
2. Нэштің пікірі бойынша тепе-теңдік (оптимум) – бір ойыншының стратегиясы екінші ойыншы тарапынан белгіленген іс-қимылдардың (әрекеттердің) барында ғана ең жоғары нәтижені қамтамасыз етеді, себебі екеуінің біреуі де жалғыз ең жоғары нәтижеге жетпейді (Нэш бойынша, тепе-теңдік тұтқындардың екеуі де бір жылдан бас еркінен айырылған ахуалда жетеді).
3. Парето бойынша, тепе-теңдік (оптимум) – бір ойыншы жағдайының жақсаруы екінші ойыншы жағдайының нашарлауынсыз болмайды (тұтқындар 1 жыл немесе 3 жыл бас бостандығынан айырылған ахуал).
4. Штакельберг бойынша, тепе-теңдік (оптимум) – ойыншы нәтижесінің жақсаруы екінші ойыншының белгілі шешімін қабылдау нәтижесінде болады (әр ойыншы үшін ол мына ахуалда болады: біреуі босатылып, екіншісі 15 жыл бас бостандығынан айырылғанда). «Тұтқын дилеммасы» ойыны бір кезеңдік ойын, онда ойыншылар өзара әрекеттесте 1 рет. Көп кезеңдік (динамикалық немесе қайталанатын) ойындар да болады. Бұндай ойындарда ұзақ мерзімді бағытты таңдаудың маңызы зор.

 

3. Бәсекелестіктің  бағалық кемсітуі және бағадан тыс факторлары

 

Бағалық кемсіту – сапасы бірдей өнімді әр түрлі бағамен әр түрлі сатып алушыларға сату, яғни, бағаның әртараптануы. Бағалық кемсітудің көптеген мысалдарын келтіруге болады: дәрігерлердің гонорарлары аурулардың табыстар деңгейіне, телефон байланыс қызметінің тарифтері тұтынушылары заңды немесе жеке тұлға болуына байланысты және т.б. Алайда, бағалық бәсекелестік нарық билігін іске асыру нысаны ретінде өзін монополия және олигополия жағдайларында көрсетеді. Тұтынушылардың әр топтар сұраныс икемділігінің айырмашылықтарын пайдалана отырып, өндіруші тұтынушы артығын өз пайдасына қайта үлестіре алады. Бағалық кемсіту нәтижесінде өндіріс көлемі кеңееді де, пайда өседі, (себебі жоғарылау баға бойынша тауардың көбірек бірлігі сатылады). Бағалық кемсітудің 3 дәрежесін айырады: бірінші дәрежедегі бағалық кемсіту тұтынушы табысына байланысты бағаның әртараптануын және әр тұтынушы үшін жеке бағаны белгілеуін ұйғарады. Бұл жағдайда фирма тұтынушының барлық артығын тұтастай алады да оның пайдасы ең жоғары болып шығады. Екінші дәрежедегі бағалық кемсіту – тұтыну көлеміне байланысты сатып алушылардың әр топтарына бағаны әртараптандыру (сатып алушы тауардың неғұрлым көп бірліктерін сатып алса, баға да соғұрлым төмендейді). Тұтынушылар тобы артығының бір бөлігі (аздау санын сатып алатын) өндірушінің пайдасына қайта бөлінеді, ал екінші бөлігі – тұтынушылардың екінші тобының пайдасына үлестіріледі (көптеу санын сатып алатын)), мұндай кемсітуді мемлекет қолдайды. Үшінші дәрежедегі кемсіту – тауардың өзіне байланысты бағаның әртараптандыруын ұйғарады (тауардың әр топтарына әр түрлі бағаларды белгілеу). Ол нарықтың сегменттеуіне, бөлінуіне байланысты, яғни бір белгілер бойынша нарықтың сегменттерге (бөліктерге) бөлінуі, бұнда бағалық икемділігі нарықтың әр бөлігінде әр түрлі. Мысал ретінде авиабилеттердің сатуын қарауға болады. Сатып алушылар нарығы 3 сегментке (бөлікке) бөлінеді дейік: (іс сапарға бара жатқандар, олар бағасына қарамай билетті алады – икемсіз сұраныс), студенттер (олар билетті бағасы төмен болса ғана алады – икемді сұраныс) және басқалар. Сонан соң баға осы топтардың әрқайсысы үшін әртараптанады. Тұтастай алғанда, олигополия жағдайларындағы баға бәсекелестігі бәсекелестер үшін күрестің ауыр әдісі, сондықтан оны көбінесе қолдай қоймайды. Демек, олигополия жағдайларында маңызды рөл бағадан тыс бәсекелестікке беріледі. Мұндай бағадан тыс бәсекелестіктің ұтымдылығы көрініп тұр. Соның арқасында ұзақ мерзімді және тұрақты артықшылықтарды алуға болады. Бағадан тыс бәсекелестіктің нысандары: тауардың әртараптануы, сатудың жеңілдіктерін беру (шегерім, несие және т.б.), сатудан кейінгі қызмет көрсету, нарықты сегменттеу (бөлу), жарнама және т.б. маркетинг тәсілдері.

 

Сұрақтар мен  тапсырмалар

Талқылауға  арналған сұрақтар

 

1. Олигополия нарығын сипаттаңыз. Оның ерекшелігі неде?
2. Олигополия үлгілердің жіктеуін келтіріңіз.
3. Олигополияның әр түрлі үлгілерін сипаттаңыз. Әрқайсысы олигополиялық бәкелестің қай жақтарын көрсетеді?
4. Бағалық кемсіту деген не? Бағадан тыс бәсекелестіктің мәнін түсіндіріңіз.

 

Есептер, жаттығулар, тестілер

 

1. Монополистік  бәсекелестік нарығы және олигополияның бірдейлігі неде?

а) нарық кіру кедергілері  жоқ

б) фирмалар стратегиялық мінез-құлқымен сипатталады

в) бәсекелестердің аз ғана саны әрекетте (бар)

г) фирмалар нарық билігіне ие

2. 2 фирма өзара  қатынасын Курно дуополиясы ретінде  жіктеуге болады, егер

а) бәсекелес бағаларды қолдау саясатын жүргізетініне фирмалар сенеді

б) бәсекелес өз шығарымын  өзгертпейтінін әр фирма үйғарады (сенеді)

в) фирмалар бірлесіп өндіріс  көлемін таңдайды

г) барлығы да дұрыс (жоғарыда айтылғандар)

3. Ойындар теориясына  сәйкес олигополистердің шешімдері қабылдау процесі (үдірісі) ұйғарады:

а) бәсекелес үшін фирмалар кез келген стратегия нәтижесін  бағалап талдайды

б) фирмалар өз әрекеттеріне бәсекелестің іс-қимылдарын (әсер тигізуін) есептемейді

в) фирмалар әрқашан бәсекелестер сәйкес стратегияны таңдайды деп ұйғарады

г) барлық жауаптар дұрыс  емес (қате)

4. Курно үлгісіндегі нарық сұранысының қисық сызығы

Р = 200 – Q теңдеуден берілген. А фирмасының шекті шығындары шығарудың әр көлемі үшін 30 тең.

Келесі сауалдарға жауап  бер:

а) егер В фирмасы өнімнің 50 бірлігін өндірсе, оған ең жоғары пайданы қамтамасыз ету үшін А фирмасының көлемі қандай болу керек?

б) А фирмасы В фирмасының өндіріс көлемі 60 бірлікті құрайды деп санаса, оның өз шығаруы қалай өзгереді?

5. Баға көшбасшы – фирманың шекті табыс функциясы: MR = 9 – q. Шекті шығындар функциясы: MR = 1+q. Саланың қалған фирмалар ұсынысының қисық сызығы: S_n = 2 + 2q. Салалық ұсынысты анықтаңыз.

6. 2 олигополист – фирмалар өніміне деген сұраныс функциясы белгілі: Q₁ = 20 – 3P₁ + 2P₂ және Q₂ = 20 – 3P₂ + 2P₁, сонымен бірге олардың валдық (жалпы) шығындары: TC₁ = 3Q₁ және TC₂ = 3Q₂. Фирмалардың әрқайсысы балама бағалық стратегиясының біреуін таңдап алуға тиісті: нарықты иелену мақсатымен 10 долларды құрайтын бағаны қалдыру немесе оны 8 долларға дейін түсіру. Ойындар теориясы методологиясын пайдалана отырып, есепті шығарыңыз.

7. Олигополия нарығы 2 фирмамен көрсетілген әрқайсысының пайдасы тек қана өз шешімдері емес, бәсекелестер шешеімдерінен де тәуелді. Фирманың әр қайсысы 2 мүмкін стратегиясының 1 таңдайды: бағаны түсіру немесе сол қалпында қалдыру (бәсекелестің іс-қимылын білмей отыра). Мүмкін нәтижелер матрицасы кестеде көрсетілген (1 цифра – 1 фирманың пайдасы, 2 – екінші фирманың пайдасы сәйкес стратегияны таңдаған жағдайда).

1 фирма		2-ші фирма
		Бағаны түсіру	Бағаны түсірмеу
	Бағаны түсіру	(10,10)	(18,5)
	Бағаны түсірмеу	(5,18)	(14,14)

Фирмалар қандай бағалық  стратегияны ұстанады, неге? Олар осылай ең жоғары пайдаға жете ме?

8. Картель құрған 3 фирма шығындарының функциясы келесі кестеде көрсетелген:

 

Q	Жалпы шығындар
	1 фирма	2 фирма	3 фирма
0	20	25	15
1	25	35	22
2	35	50	32
3	50	80	47
4	80	120	77
5	120	160	117

Егер картель өнімнің 11 бірлігін шығарамыз деген шешім  қабылдаса, олар шығындарды азайтуға тырысқан жағдайда осы көлемнің өндірісі 3 фирма арасында қалай бөлінеді?

 

11 тақырып. ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫНЫҢ НАРЫҚТАРЫ

 

1. Қысқа мерзімді  кезеңдегі өндіріс факторларына  деген сұраныс

 

«Микроэкономика» курсының бірінші тақырыптары микроэкономика негізгі субъектілерінің бірі – тұтынушының (үй шаруашылығының) қызмет талдауына арналған. Тұтынушы қызметінің 2 жағын – дайын өнім тауарлар мен қызмет көрсету нарығында, сатып алушы ретінде және өндіріс факторларының нарығында сатушы ретінде зерделедік. Өндіріс факторларының нарығы: еңбек нарығы мен капитал нарығы. Ары қарай біз экономикалық қызметтің 2-ші субъектісі – өндірушінің талдауына көштік. Біз оның дайын өнім нарығындағы сатушы ретіндегі қызметін зерделегенбіз, енді өндіріс факторы нарығындағы сатып алушы ретіндегі оның қызметін қарайық. Сонымен, өндіріс факторларының нарығындағы сұраныс фирмалардан шығады. Өндіріс факторларының нарықтарын құрылымы бойынша айырады. Оларға қатысты нарықтық құрылымдардың 3 түрі бар:

1. Өндіріс фактораларының нағыз бәсекелес нарығы
2. Факторларды сатып алушылар монопсоникалық билікке ие өндіріс факторларының нарығы
3. Факторлардың сатушылары монополиялық билікке ие болған өндіріс факторларының нарығы

Дайын өнім нарығында  сияқты, өндіріс факторларының баға белгілеуі нарық түріне байланысты ерекшеленеді. Алдында факторлардың нағыз бәсекелес нарығын қарайық. Бұл нарықта сатушылар мен сатып алушылар көп, бірақ олардың біреуінде де нарық билігі жоқ. Бәсекелес нарық сатушылар мен сатып алушылардың толық ақпаратталғандығымен сипатталады. Өндіріс факторы нарығының ерекшілігі: нарықтық және салалық сұраныс деген сөздер – синонимдер емес. Факторлар нарығында жеке сұранысты (өндіріс факторларына жеке фирманың сұранысы), салалық сұранысты (осы саладағы әр фирманың жеке сұраныстарын сомалау әдісімен алынады) және нарық сұранысты (факторлар нарығының біреуіндегі сұраныс – еңбек нарығында немесе капитал нарығында, оны салалық сұраныстарды қосу жолымен алады) айырады. Факторларға деген сұраныстың екінші ерекшілігі – ол туынды, яғни тұтынушы сұранысына байланысты. Фирма өндіретін тауарға сұраныс неғұрлым жоғары болса, факторларға деген сұраныс соғұрлым үлкен. Осыған байланысты нағыз бәсекелес өндіріс факторларының нарығы 2 түрге бөлінеді:

1. Өндіріс факторларының нағыз бәсекелес нарығы, дайын өнімнің нағыз бәсекелес нарығынан туынды.
2. Өндіріс факторларының нағыз бәсекелес нарығы, дайын өнімнің монополиялық нарығының туындысы

Факторлар нарығында  тепе-теңдік үлгісін салу үшін фактордың  шекті табыстылығы мен ресурстарға шекті шығындар сияқты категориялардың талдауы қажет. Өндіріс факторының шекті табыстылығы фактордың қосымша бірлігін (шекті өнімді) пайдаланудан алынған өнім өсімінің (шекті табысты) өткізуден алынған қосымша табысқа деген көбейтіндісі ретінде өлшенеді. Ол MRP (marginal revenue product).

MRP = MP·MR; MRP_L = MP_L·MR; MRP_K = MP_K·MR

Тиісті мағыналарды  қойғаннан кейін, аламыз:

MRP_L = MP_L·MR = (ΔQ/ΔL)·( ΔR/ΔQ) = ΔR/ΔL

MRP_К = MP_К·MR = (ΔQ/ΔK)·( ΔR/ΔQ) = ΔR/ΔK

Ресурстарға сұранысты  анықтайтын негізгі фактор – өндіріс  факторлар шекті табыстылығының шамасы екендігі айқын көрініп тұр. Бұдан басқа, оған ықпал жасайтын ауыстырушы ресурстардың, комплементарий – ресурстардың бағалары және өндіріс технологиясының ерекшілігі. Дайын өнімнің нағыз бәсекелес нарығында фирма өз өнімін Р нарық бағасымен сатады дейік. Онда факторлардың шекті табыстылығы өнім бағасына көбейтілген фактордың шекті өнімі ретінде анықталады. Нағыз бәсекелестік жағдайларда MR = P болғандықтан:

MRP = MP·P; MRP_L = MP_L·P; MRP_K = MP_K·P

Өндіріс факторына деген  сұранысты талдағанда, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді уақыттың кезеңдерін айырады.Өндіріс факторына деген сұраныстың қысқа мерзімді қисық сызығын салу шарты болып тек бір ғана ауыспалы фактордың бары саналады. Осы фактор ретінде еңбекті алып, оған деген жеке сұраныстың қисық сызығын салайық. Ол үшін алдымен еңбек табыстылығының қисық сызығын сызайық. 82 суретте дайын өнімдер нарығындағы фирма үшін MRP_L қисық сызығы көрсетілген (жоғары қисық сызығы). Жұмыс уақыты көбейген сайын кемушілік қайтарым заңының әрекеті салдарынан шекті өнімнің шамасы түседі. Сондықтан MRP_L қисық сызығының жағымсыз еңкіштігі бар, өнімге деген баға тұрақты болса да. 82 суреттегі төменгі қисық сызығы – MRP_L қисық сызығы дайын өнімдер нарығындағы монополиялық билікке ие фирма үшін. Монополистің бағасы шекті табыстан асады (MR<P), ол өндіріс көлемі үлкейген сайын төмендейді. Шекті табыс қисық сызығымен шекті өнім қисық сызығының жағымсыз еңкіштігі болғандықтан, шекті табыстылық қисық сызығында да жағымсыз еңкіштік бар. Монополист – фирманың MRP_L қисық сызығы бәсекелес фирмаға қарағанда тіктеу және төмендеу жатыр. Монополиялық билігі бар фирма жұмыскерлерді аздау жалдайды.

  Жалақы               MRP_L=P•MP_L

   

 

                 MRP_L=MR•MP_L

                          

Жұмыс уақыты

 

82 сурет. Дайын өнімнің бәсекелес және монополиялық нарықтары үшін еңбектің шекті табыстылығы.

 

Фактордың шекті табыстылығы фактордың көлемімен бірге оның бағасын да анықтайды. Қосымша алынатын түсім фактордың қосымша бірліктерін тартуы бойынша шығындарды жапқанша, фирма өндіріс факторларының қосымша бірліктерін пайдаланады. Жалақы немесе пайыз еңбектің немесе капиталдың шекті табыстылығына тең болған сәтте фирма өндіріс факторлар қосымша бірліктерін тартуын тоқтатады. Нағыз бәсекелес жағдайларда фирма өндіріс факторлардың шекті табыстылығы шекті шығындарға тең болуына ұмтылады:

MRP_L = W; MRP_K = I

      83 сурет Еңбек нарығында жеке фирманың тепе-теңдігін көрсетеді

 

        w

 

          w'                                             S_L

 

                                      MRP_L=D_L

              L'                              L

83 сурет. Еңбек нарығындағы фирманың тепе-теңдігі