Лекции по "Микроэкономика"

Нәтижесінде шекті қоғамдық шығындар шекті қоғамдық пайдалардан асып кетеді, тепе-тең баға Р₁ дейін өсіп, өндірістің тепе-теңдік көлемі Q дейін азаяды. Сыртқы шығындар өнімнің бағасында көрсетілмегендіктен, өнім бағасы соңында төмен болып шығады (тепе-тең бағадан төмен), ал өндіріс көлемі – өте жоғары. Сонымен, жағымсыз сыртқы әсердің салдары – игілікті артық шығару және оны төмен бағамен сату. Осында жағымсыз сыртқы әсердің нәтижесіздігі білінеді. Егер нарық агенттерінің қызметі үшінші тұлғалар үшін сыртқы пайдаларымен білінсе, онда жағымды сыртқы әсер орын алады. Жағымды сыртқы әсер – игіліктің бағасында көрсетілмеген қосымша пайда. Жағымды сыртқы әсерде жеке шекті пайдалылық қоғамдық шекті пайдалылықтан төмен. Жағымды сыртқы әсердің салдары жағымсыз әсерлеріне сәйкес анықталады.

       

          Р                                                           MPC=MSC

 

          Р₁                                                               МС+s

                                                                             

          Р^*                                        Пигу жәрдемақысы

                                                                      MSB

                                                                 MPB

 

                                   Q^*                Q₁                  Q

101 сурет. Жағымды сыртқы әсер әрекетінің салдары

 

Жағымды сыртқы әсер орын алғандықтан MSB>MPB, демек, оңтайлы шығару мен баға – Q мен Р₁ нүктелерінде. Сонымен, жағымды сыртқы әсердің салдары – өндірістің аздығы мен игіліктің жоғары бағасы. Шынында, егер жағымды сыртқы әсер игіліктің бағасына еніп, оны тұтынушы төлесе, баға жоғары, өндіріс көлемі көптеу болушы еді, себебі: жағымды сыртқы әсер жағымсыз сияқты нәтижесіздікке әкеледі.

 

 

2. Коуз теоремасы. Мемлекеттің рөлі: түзету салықтары мен жәрдемақылар

 

Сыртқы әсерлердің салдарын қарастыра отыра, біз 2 жағдайда да нәтижесіздіктің  орын алғанына көзіміз жетті. Нәтижелілік ережесіне сәйкес осы мәселенің шешімі – шекті шығындарға шекті пайданың теңеуін қамтамасыз ету, яғни MSC = MSB. MSC мен MSB мағыналарын қойып, келесіні аламыз: МРС + МЕС = МРВ + МЕВ. Сонымен, жағымсыз сыртқы әсерлерге қатысты МРС – МЕС шамасына, ал жағымды сыртқы әсерлерге қатысты МРВ – МЕВ шамасына үлкейту керек (өндіріс бағасы мен көлемі тепе-теңдік мағынасына жету үшін). Ресурстардың нәтижелі қайта үлестіруі сыртқы әсерлерді ішкі шығындар мен пайдаларға түрлендіргенде қамтамасыз етіледі. Осы мақсатпен жағымсыз сыртқы әсерді жою үшін фирма өнім бірлігіне салықты енгізу шарасын қолданады. Бұл салықтың аты – Пигу салығы. Пигу салығы фирма ұсыныс қисық сызығын МС+t күйіне жылжытып, шығару көлемін оңтайлы деңгейге дейін шектейді (100 сурет). Бірақ тәжірибеде Пигу салығын енгізу қиынға түседі, себебі сыртқы шығындар шығару көлемімен бірге өзгереді де, оларды анықтау оңайға түспейді. Жағымсыз сыртқы әсерлерге сәйкес, жағымды сыртқы әсерлерді әкелетін өндірісті ынталандыру үшін Пигу субсидиясын енгізуге болады. Ол фирма ұсыныс қисық сызығын МС+S күйіне жылжытады (101 сурет). Пигу субсидиясы тұтынушыға төленуі мүмкін, бұл жағдайда ол жағымсыз сыртқы әсер графигінде Пигу салығына сәйкес. Пигудың салығын немесе субсидиясын енгізу сыртқы әсерлерді интернационалдауға мүмкіндік береді. Сыртқы әсерді интернализациялау – өндірушінің (тұтынушының) жеке таңдау үдерісіне кіретін ахуалды жасау (құру) процесі. Меншік құқығы анықталған жағдайда ғана өндірушілер мен тұтынушылар сыртқы әсерлерді интернализациялау мүмкіндігін алады. Тәжірибеде бұл да қиынға түседі, кейде тіпті болмайды, трансакциялық шығындар болу себебінде. Егер трансакциялық шығындар «0» тең болса, ал меншік құқықтары айқын анықталса, жеке және қоғамдық шығындар мен пайдалар теңеліп, ресурстардың нәтижелі қайта үлестіруі болушы еді. Бұл – Коуз теоремасы. Коуз теоремасы бойынша, мәселенің шешімі сыртқы әсерлерге меншік құқықтарын белгілеуде, еркін нарық айырбаста және трансакциялық шығындардың жоғында жатыр. Бірақ бұл шарттар болжауда ғана мүмкін. Сондықтан осы мәселе мемлекет арқылы, яғни әкімшілік және экономикалық сипатты шаралар кешені арқылы шешіледі. Әкімшілік шараларға өндірісті немесе игіліктерді шектеу, экономикалық шараларға салықтар мен субсидиялар кіреді. Жағымсыз сыртқы әсерлерді реттеудің ең жиі қолданатын әкімшілік шаралары – зиянды ластау бойынша стандарттар. Реттеудің осындай әдісінің мақсаты – жағымсыз сыртқы әсерлермен өндіретін игіліктердің ұсынуын азайту. Бірақ стандарттар ресурстардың нәтижелі реттеуін қамтамасыз ете алмайды. Бұл мағынада ең тиімдісі – экономикалық шаралар, мысалы ластаған үшін төлем (салық) еңгізу. Өндірілген игіліктерге немесе ластауға белгіленген салық МЕС шамасына тең болу керек, сүйтіп ол шекті шығындарды MSC деңгейіне дейін көтереді. Бірақ салық салудың да кемшіліктері бар. Ең бастысы – бағалардың өсуі. Ұтымды шара – сыртқы әсерлерге меншік құқықтар нарығын құру (жеке алғанда, ластауға құқықтар нарығы), яғни ластайтын заттарды лақтырып тастауға лицензияларды, келісімдерді сату-сатып алу. Ластау (лимитін) шегін анықтап, мемлекет ластайтын заттарды лақтырып тастауға рұқсат беретін (белгіленген көлемін) лицензияларды шығарады. Олар нарық айналымына түседі. Келісімдер (мысалы, өтемақы механизмі). Ол фирмалар арасындағы ластауға құқықтармен айырбастасу – фирма екінші фирмадан лақтыруға құқығын сатып алады, ал екінші фирма ақша үшін лақтыруды азайтады. Жағымды сыртқы әсерлерді реттеудің мақсаты: игілікті тұтыну көлемін MSВ деңгейіне дейін түзету. Оған жәрдемақылардың көмегімен жетуге болады. Олар сұранысты немесе ұсынысты ынталандырады.

 

Сұрақтар мен  тапсырмалар 

Талқылауға  арналған сұрақтар

 

1. Жеке пайдалар (шығындар) және сыртқы пайдалар (шығындар) деген не? Қоғамдық пайдалар (шығындар) қалай анықталады?
2. Жағымсыз сыртқы әсер деген не? Жағымды сыртқы әсер деген не? Олардың салдары қандай болады?
3. Коуз теоремасын ашыңыз (түсіндіріңіз).
4. Меншік құқық нарығының құру механизмін және салдарын ашып көрсетіңіз.

 

Есептер, жаттығулар, тестілер

 

1. Сыртқы әсерлер  пайда болады...

а) нарық тепе-теңдік салдарынан

б) өндірістің қоршаған ортаға келтіретін зиянның салдарынан

в) нарық бағаларына қосымша  пайдалар мен шығындардың кірмейтіндігінен

г) фирмалардың нарық  билігінен

2. Төменде келтірілген  сыртқы әсерлерден жағымдылары:

а) мұнай саңылауында бұрғылау технологиясын бұзу нәтижесіндегі Каспий теңізінде мұнайдың кемуі

б) химия комбинатымен қоршаған ортаны ластау

в) қораларын тазартқаннан кейін науарларды өзенге тастауы

г) тұрғындарды егу

д) экономиканың милитаризациясына мемлекет шығындарын көбейту

3. Сыртқы әсерлер  әкеледі...

а) ресурстарды нәтижесіз  үлестіруіне 

б) бәсекелестің шарттарын  бұзуына

в) тұтынушы артығын өндіруші алып қоюына

г) нарық билігінің  пайда болуына

 

 

 

 

 

 

 

 

14 тақырып. ҚОҒАМДЫҚ ИГІЛІКТЕР

 

1. Жеке және  қоғамдық игіліктер. Қоғамдық игіліктердің бәсекелессіздігі мен қосылушылығы

 

Игіліктердің қосылатын/қосылмайтын, бәсекелес/бәсекелессіздерге жіктеуі барлық игіліктерді жеке және қоғамдық түрлерге бөлу мүмкіндігін береді. Игіліктерді қосылатын/қосылмайтындарға жіктеу негізінде олардың тұтыну оңайлығы дәрежесі сияқты өлшем жатыр. Игіліктің қосылмайтындығы бір субъекті тұтынатын игілікті екіншісінің тұтынуын болдырмайтындығын ұйғарады. Осы себептен, қосылмайтын игіліктерді тек қана нарықтық айырбастау арқылы тұтынуға болады. Игіліктің қосылатындығы оның барлығымен немесе көп субъектілермен тұтынуын білдіреді. Сондықтан қосылатын игіліктер ақысыз тұтынылады.

Игіліктердің бәсекелес  және бәсекелессізге бөлу өлшемі ретінде  тұтынушылар арасында игіліктерді  үлестіру сипаты болып табылады. Бәсекелес игіліктердің сипаты: олардың өндіру шекті шығындары жағымды (оңды). Бәсекелессіз игіліктер – өндірісінің шекті шығындары «0» тең игіліктер. Бәсекелес игіліктің қосымша бірлігін өндіру үшін шығындарды көбейту қажет, ал бәсекелессіз игіліктің қосымша бірлігін өндіруі ешқандай шығындармен байланысты емес. Осындай игіліктің мысалы – маяк (белгі беретін шам), осы шамды пайдаланатын қосымша кеме пайдалану шығындарға ештеңе де қоспайды.

Таза жеке игіліктер – тұтынуға қол жететін және тек өз иесіне ғана пайдалылық әкелетін игіліктер. Олар қосылмаушылық пен бәсекелестік сипаттарға ие. Таза қоғамдық игіліктер – олардың тұтынуын нарық механизмі арқылы болдырмайтын сипаттары бар. Олар: қосылмаушылық пен бәсекелессіздік. Қоғамдық игіліктің классикалық мысалы – маяк (белгі беретін шам). Басқа мысалдар – ұлттық қорғаныс, телевизиялық сигнал (белгі). Бірақ көптеген қоғамдық игіліктер таза болып келмейді: олар не бәсекелес, не қосылмайтын. Бәсекелессіздік пен қосылмаушылық қасиеттерінің ара қатынастығына байланысты айырады:

1. Жалпы (коммуналдық) игіліктер немесе бірге тұтынатын игіліктер – қосылатын, сонымен бірге бәсекелес қоғамдық игіліктер. Мысалы, қоғамдық тұрақтағы автомобильдерді қоятын орындар бәріне де беріледі, бірақ автомобиль қоятын орынды біреу алған соң, ол орынды басқалар алалмайды. Тағы бір мысал: орта мектепте оқу.
2. Қосылмайтын қоғамдық немесе ұжымдық пайдалар – бәсекелессіз, бірақ қосылмайтын игіліктер. Кабель теледидарға қосылу үшін төлем оны қосылмайтын қоғамдық игілікке айналдырады.
3. Шамадан артылатын қоғамдық игіліктер – тұтынушылардың тек белгіленген ғана санына бәсекелессіз болатын қоғамдық игіліктері, сонан соң олар бәсекелеске айналып, олардың басқалар үшін пайдалылығы азаяды. Мысалы, бұған көлік инфрақұрылым объектілері – жолдар, көпірлер және т.б. жатады. Иеленушілер саны көбейген сайын, жолды пайдалану шамадан артылып, оның пайдалылығы төмендейді (қозғалыс жылдамдығы азайып, автомобильдер көбейген сайын көп қиындықтар туады).
4. Клуб игіліктері – ол игіліктерді пайдалану бір ұйымдардағы мүшелікпен шектелген.

 

2. Қоғамдық  игіліктер сұранысы мен ұсынысының қисық сызықтары. Тепе-теңдік

 

Қоғамдық игілігіне  деген сұраныс қисық сызығының  жағымсыз еңкіштігі бар, өйткені  қоғамдық игіліктерге қатысты, жеке игіліктерге де сияқты, шекті пайдалылықтың  кемушілік заңы әрекетте болады. Сонымен бірге қоғамдық игіліктерге деген сұраныстың бірқатар ерекше қасиеттері бар:

1. Қоғамдық игіліктер бөлінбейді, (яғни қосылатын), сондықтан олар бір емес, бірнеше тұтынушылармен пайдаланады. Барлық тұтынушылар берілген баға бойынша игіліктердің бірдей бағасын тұтынады, әр қайсысының тұтыну көлемі игіліктердің ұсынысына тең: Q_S = q₁ = q₂ = … = q_n.
2. Барлық тұтынушылар қоғамдық игіліктерді тұтынудан пайданы (пайдалылықты) бір мезгілде алады, олардың сұраныс қисық сызықтары әр қоғамдық игілігінің көлемін тұтынудан алынған шекті пайдаларды (пайдалылықтарды) көрсетеді. Демек, қоғамдық игіліктің берілген көлемін тұтынудан шекті қоғамдық пайда барлық шекті жеке пайдалардың сомасы:

MSB = MB₁ + MB₂ + … + MB_n = ∑MB_n,

мұнда  MSB – шекті қоғамдық пайда;

MB_n – n-тұтынушының шекті пайдасы

Сонымен, қоғамдық игілікке деген сұраныс тұтынушы үшін бағаның  әр деңгейінде шекті пайда ретінде  анықталады. Осыдан қоғамдық игілікке деген жиынтық сұраныс көлемі әр берілген баға үшін жеке сұраныстардың  сомасына тең. Қоғамдық игіліктің бағасы ауыспалы шама емес. Сондықтан, қоғамдық игілікке деген сұраныстың қисық сызығы жеке сұраныс қисық сызықтарын тік қосу жолымен қалыптасады. 4 тең игілік көлемінде А тұтынушы игіліктің 3 тең қосымша бірлігі үшін төлеуге дайын, ал В тұтынушы – 8. екеуі де игіліктің бірдей санын тұтынатындығынан, олардың жалпы шекті пайдалылығы тең: 3+8=11 (тік қосу жолымен біз сұранысты анықтаймыз). Нәтижесінде алынған нарық сұранысының қисық сызығы графикте қалың сынық қисық сызықпен көрсетілген.

           Р

          16           10

          11          

            8

                         6

                        

            3

 

                           D^A                        D^B                       

   4                       9                          15                 q

102 сурет. Қоғамдық игілікке нарық сұранысының қисық сызығы

 

Қоғамдық игіліктің  сұранысы жеке игілік сұранысынан айырмашылығы бар. Қоғамдық игілікті тұтыну процесіне (үдерісіне) қосымша пайдаланушыларды тарту (енгізу) игіліктің пайдалылығын азайтпайды. Қоғамның игілікті тұтыну процесіне (үдерісіне) барша көп тұтынушылар тартылғанына қоғам мүдделі. Осылай, қоғамдық игіліктің нәтижелі көлемін өндіру мәселесі туады. Осы мәселенің шешуінде шекті пайдалылықтың шекті шығындарға теңдігінің жалпы қағидасы қолданады (бұл жағдайда қоғамдық игілікті пайдаланудан шекті пайда), яғни MSB = MSC, мұнда MSC – қоғамдық игілікті өндірудің шекті қоғамдық шығындары. 103 суретте D_A – А тұтынушының қоғамдық игілікке сұранысы, D_В – В тұтынушының қоғамдық игілікке деген сұранысы. Олардың төлеуге жалпы дайындығы (мүмкіндігі): MSB = МВ_А + МВ_В = a+b. Екі тұтынушының да игіліктің қосымша бірлігі үшін төлеу мүмкіндігі МС шекті шығындарға, яғни Q тең жағдайда, өндіріс көлемі нәтижелі. Қоғамдық игілікті өндіру көлемінен ауытқу (осы нүктеден), оның өндірісін көбейтуін немесе азайтуын білдіреді.

          Р           

                 D=MB_A+MB_B                                   MC

 

               D_B

        a+b

           b₁

           b        

          c      

           a₁

           а

                                                  D_A

Q^A           Q^B   Q^*                                                   Q

103 сурет. Қоғамдық игілік өндірісінің нәтижелі көлемі

 

Қоғамдық игіліктің  сұранысы мен ұсынысын талдауының кейбір ерекшеліктері:

1. Қоғамдық игілік өндірісінің нәтижелі көлеміне жету оның бірлескен тұтынуын қажет етеді. 100 суреттегі графикке сәйкес, тұтынушының біреуі де қоғамдық игілік үшін қажетті Q* көлемде төлей алмайды. Сондықтан, егер игілікті әр қайсымыз жеке тұтынсақ, бұл пайдалылықтың төмендеуіне әкелуші еді. Қоғамдық игілікті бірлесіп тұтыну тұтынушылардың әл-ауқатының өсуіне мүмкіндік туғызады.
2. Пайдалылықтың әр түрлі деңгейі бар, қоғамдық игілікке бірдей бағаны белгілеу тұтынушылар үшін Парето бойынша нәтижесіз. Тағы да 100 суретке назар аударайық: С нүктесіне сәйкес қоғамдық игіліктің бірыңғай бағасы А тұтынушы оның тұтынуын тоқтатуына әкеледі. В тұтынушының төлеуге мүмкіндігі жоғары болғандықтан, ол игіліктің тұтынуын жалғастыра береді, бірақ ақшасын артық төлеп отырады (өйткені b₁>b). Егер игілікке бағалар әр түрлі болса (А тұтынушы үшін аздау болса, В тұтынушыға қарағанда), екі тұтынушы да бұдан үлкен пайда алушы еді, яғни пайдалылық өсіп, шығындар азаюшы еді.

 

3. Қоғамдық  игіліктерді пайдалануға беру тәсілдері

 

Қоғамдық игідіктерді  пайдалануға беруде «билетсіздік»  мәселе кездеседі. Бұл мәселенің  мәні: тұтынушылар қоғамдық игіліктер  өндірісін қаржылаудан қашады немесе олардың төлеміне кететін шығындарды азайтқысы келеді, басқаларға сеніп, яғни солар төлесін деп. «Билетсіз» басқаның есебінен пайда түсіру үшін игілікті тұтынудан алынатын пайдалылықты әдейі төмендетіп, қоғамдық игіліктің құндылығын азайтады. Осыған байланысты қоғамдық игілікті өндіру мен қаржыландыру ахуалында оны пайдалануға беру тәсілдерін таңдау мәселесі тұрады. Қоғамдық игілікті пайдалануға берудің 2 нұсқасы мүмкін: нарық арқылы немесе мемлекет арқылы. Қоғамдық игілікті нарық арқылы пайдалануға беру қосылмайтын қоғамдық игіліктерді жеке спектр арқылы өндіру. Бұл жағдайда қоғамдық игіліктер жеке игіліктер сияқты сатылады. Мысалы, әр түлі ойын-сауық шараларға билеттерді сату, кабель теледидар үшін, телекоммуникация немесе компьютерлік желістерге қосылу үшін төлем енгізу. Қоғамдық игіліктерді нарық арқылы пайдалануға берудің екінші нұсқасы – өзара келісілген қаржыландыру, бұл бірыңғай пакетте қосылатын қоғамдық игілік пен қосылмайтын жеке игілікті сату немесе қосымша (жанама) өнімді сату. Мысалы, қоғамдық теледидардың қаржыландыруына жіберілетін жарнама роликтерінің төлемі. Нарықтық қаржыландырудың үшінші тәсілі – жеке жәрдемдерден қоғамдық игіліктердің төлеуін ұйғаратын жәрдемақы. Бұндай жәрдемақылардың себебі: жеке тұлғалардың немесе ұйымдардың материалдық емес пайда алуы қоғамдық бедел немесе қоғамдық игілікті жоғары бағалауы. Мысал – қоршаған ортаны т.б. қорғаудың қоғамдық бағдарламаларына қатысу. Қоғамдық игіліктердің өндірісі салықтар арқылы қаржыланады.