ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ  МИНИСТРЛІГІ 

Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ Ұлттық Техникалық Университеті 

Қаз ҰТУ  колледжі 
 

 

Курстық жұмыс 

Тақырыбы: «Кәсіпорынның пайдасы, оның түсінігі және мәні» 
 
 
 
 

                                                                                                                              

                                                                       Орындаған: Абдикаримов А.

                                                                          Қабылдаған: Кұрманғалиева Г.С       

                                                                          Мамандығы: менеджмент

                                                                         Тобы: 08-11к-0515                      
 
 
 
 
 
 
 

                           Алматы, 2010 

МАЗМҰНЫ 
 

 

КІРІСПЕ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 - 4 

НЕГІЗГІ БӨЛІМ 

2.1 Пайданың мәні, мазұмұны. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 - 6 
 

2.2 Пайданы бөлудің принциптері мен қызметтері . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 -11 
 

2.3 Пайданы бөлудің қажеттілігі  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 - 18 
 

2.4 Пайда нысаныдары және олардың жолдары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 - 26 

ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 - 28 
 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

КІРІСПЕ

 

      Экономикада пайданың мәні өте үлкен. Оны білу әрбір кәсіпкердің міндеті. Өйткені капиталдың дұрыс жүруіне ықпал ететін негізгі фактор - пайда. Пайда болмаса, кәсіпорын немесе өнеркәсіп, яғни жалпы тілмен айтқанда, капитал, жүрмей, кәсіпкер банкротқа ұшырап, мекеме жабылып қалады. Осыны біле отырып, кәсіпкер қауіпті іспен шұғылданады. Мұндағы қауіпті іс деп отырғанымыз - бизнес. Бизнес шынында да қауіпті іс болып саналады. Өйткені банкротқа ұшыраған кәсіпкердің ұзақ уақыт бойы істелінген жұмысының күлі көкке ұшырайды. Сондықтан, пайда табуды білген кәсіпкер бұндай қауіпке ұшырамаудың жолдарын зерттеп білгені дұрыс.

      Пайда - экономикалық теорияда ең күрделі  және қарама-қайшы мәселелердің бірі болып табылады. “Пайда” сөзі түсіндірме сөздіктерде “көбею” деген мағынаны білдіреді екен. Демек, бастапқы капиталға жұмсалған үстеме болғаны. Пайданы зерттеген атақты экономисттер көп, бірақ олардың арасында көзге түсетіндер Карл Маркс, П. Самуэльсон, Дж. М. Кейнс және тағы басқа бірқатар атақты да ұлы экономистер болып саналады. Экономикадағы пайданың мәні көбіне артық сөзсіз-ақ түсінікті, бірақ ол пайданы қалай табуға болатынын, қалай қолдану керектігін, қалай сақтап, пайдалануға болатындығын қазіргі өтпелі экономикалық кезеңдегі қазақстандықтардың көбі толығымен біліп қойған жоқ. Ал капиталмен айналысу үшін пайданы таба және қолдана білу - капиталистің басты мәселесі болып табылады. Осы заңдылықтарды білмеген адам капиталмен айналысатын болса, біраз уақыттан кейін банкротқа ұшырайтыны экономисттер үшін айқын.

      Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда  түсімі болып табылады. Пайда дегеніміз  – тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Былайша айтқанда, пайда – бұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын білдіретін кәсіпорын қызметінің нәтижелі экономикалық көрсеткіші. Кез келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің тек бір бөлігінің ғана орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлігі – қосымша еңбек-қосымша өнім немесе құн жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз жалпы тауар өндірісінің болуы мүмкін емес. Шынында да, сатқанда бұйым тек жұмсалған шығынды ғана өтеп, ешқандай пайда келтірмесе, кәсіпорынға бұйым шығарудың қажеті қанша?

      Кәсіпорынның пайдасы әр түрлі қызмет есебінен алынуы мүмкін. Барлық пайданың жиынтық деңгейі – кәсіпорынның жалпы пайдасы. Жалпы пайданың негізгі жиынтық элементтері болатындар:

• өнімді сатудан, қызмет атқарудан, қызмет көрсетуден түсетін пайда;
• негізгі қорлар, сол сияқты басқа да кәсіпорынның мүліктерін сатудан түсетін пайда;
• өткізуден тыс операциялардың қаржы нәтижелері.

     Кәсіпорынның  пайдасы екі көрсеткішке байланысты: өнім бағасы және оның өндіруге кететін  шығындар. Нарықтағы өнім бағасы – сұраныс пен ұсыныстың өзара іс-қимылының нәтижесі. Еркін бәсеке жағдайында нарықтық баға құрылымы заңының әсерін өнім бағасы алушының қалауынша болуы мүмкін емес, ол автоматты түрде теңеседі. 

    2.1 Пайданың мәні, мазмұны

     Пайда - экономикалық теорияда ең күрделі және қарама-қайшы мәселелердің бірі болып табылады. Пайданың қайнар көзі және оның экономикадағы өсуі туралы сұрақтар пікір таласты тудырады. Орыс сөзі "пайда" В. Дальдің "түсіндірме сөздігінде", "өсім", "көбею", яғни бастапқы жұмсалған капитал санына "үстеме" деп түсіндіріледі. Бұл үстеме тауар өндірілгенде емес, сонымен бірге сатылады да көрінеді. Сондықтан пайданы тікелей коммерциялық қызметтегі табыспен байланыстырады. Осыған байланысты заңды сұрақтар туындайды: пайда қандай ортада құрылады? Кім оны өндіреді? Ненің есебінен пайда болады?

     Әр  түрлі механиктер бұл сұрақтарға түрліше жауап береді:

     Меркантелистер пайда  айналыста  пайда  болады  және оның қайнар көзі сыртқы сауда болып табылады деп есептеген. А. Смит және Д. Рикардо пайданы өнімнен жұмысшы еңбегі үлесін алып тастағанға тең деп есептеді.

     Карл  Маркс пайданы тек жалдамалы еңбекпен жасалған екінші, туынды және өзгертілген формадағы қосымша құн деп қарады.

     Бұл категорияның анықтамасы қазіргі батыс  экономистер бойынша түрлі варианттардың  келісімді бірігуі болып табылады. Оның ішінде негізгілері төмендегілер:

     -  пайда - бұл барлық өндіріс факторлардан алынған табыс, яғни рента, процент, жалақы;

     - пайда — бұл кәсіпкерлік қызмет үшін марапаттау және техникалық жетістіктерді енгізуге төлем;

     -   пайда — бұл тәуекел және белгісіздік үшін төлем.

     Қазіргі кездегі пайда туралы түсінік  үш негізгі бағытта жасалынады: кейнсиандық, институционалды - әлеуметтік және неоклассикалық.

     Кейнсиалдықтар пайданың жиынтық тұжырымдамасын макроэкономика деңгейінде ұсынады.

     Институционалды әлеуметтік ілімде пайда әлеуметтік, сыртқы экономикалық факторлар жағынан түсіндіріледі: қоғамның барлық мүшелерінің игілігіне және тағы басқаларына қамқорлық жасау.

     Неоклассикалық ілімде пайданы неғұрлым толық зерттеудің негізгі мақсаты - пайданы максималды ету және жетілген және жетілмеген бәсекелестік жағдайында әрекет ететін жеке фирмалар деңгейінде жүргізіледі.

     Фирма жалпы, орташа және шектік табысты есептейді.

     Жалпы табыс барлық сатылған өнімнің түсіміне тең.

     Орташа  табыс сатылған өнім бірлігіне есептелінеді.

     Шектік  табыс қосымша бірлігін сатқандағы жалпы табыстың өсуі.

     Сандық  жағынан пайда тауарды сатқандағы жалпы табыс пен өндіріс шығындарының арасындағы айырма.

      Бәсеке  рыноктағы тепе-теңдік бағасы сұраныс  пен ұсыныс қисықтарының қиылысу нүктелерімен анықталынады. Сатып алушы тауарды өз қажеттіліктерін өтеу үшін сатып алады. Бұл жалпы және ешқандай даусыз ереже. Біріншіден, адамдардың қажеттіліктерінің үлкен бөлігі ерте ме, кеш пе қанағаттандырмайды, яғни игілікті пайдалануларына байланысты біртіндеп өтеледі. Екіншіден, қажеттіліктерді жартылай қанағаттандырудан толық қанағаттандыруға өту табан астында емес, көптеген сатылардан өту арқылы мүмкін болады. Бірақ, қажеттіліктерді өтеу дәрежесі барған сайын кемісе, игілік пайдалылығы тұтынушыларға да сол игіліктің саны өскен сайын кемиді. Мысалы, адам үшін, бірінші бөлшек тағам ең үлкен пайдалылық болса, тамағы тойған сайын әрбір келесі бөлшек барған сайын аз пайдалылық болады. Пайдалылықтың азаю процесін барынша дәл баяндау үшін экономикалық ғылымда шекті пайдалылық ұғымы қолданылады, яғни тауардың соңғы бөлігіне қосылатын қосымша пайдалылық. Осы ұғымды пайдаланып, шекті пайдалылықтың азаю заңын тұжырымдаймыз, яғни тұтынылған тауардың саны өскен сайын оның шекті пайдалылығы кемиді. 

    2.2  Пайданы  бөлудің  принциптері мен  қызметтері 

     Шығындар  құрамына не енетініне байланысты экономистер  бухгалтерлік және экономикалық пайданы  айырады.

     Бухгалтерлік  пайда - бұл жалпы табыс пен  өндірістегі бухгалтерлік шығындар арасындағы айырма.

     Экономикалық  пайда - бұл жалпы табыс және экономикалық шығындар арасындағы айырма. Дәл осы экономикалық ілімді зерттеудің пәні болып табылады.

     Егер, фирманың жалпы табыстары оның шығындарына  тең болса онда экономикалық пайда  нөлге тең немесе қалыпты болады.

     Қалыпты пайда - бұл неоклассиктердің "жетілген бәсекелестік" моделіндегі пайданың негізгі түсінігі.

     Қалыпты (Марксте - "орташа") пайда - бұл  фирманы істе ұстауы үшін оның сондай үлкен табысы.

     Жетілмеген  монополиялық жағдайды иеленсе (газ, мұнай  теміржол, тағы басқалар), онда ол пайдалы  табиғи жағдайларда сирек кездесетін пайдалы қазбалар жерінде, қолайлы климатта және тағы басқаларында пайда болатын монополиялық пайда алады.

     Фирма үшін үлкен табыстың қайнар көзінің  маңыздылығы,  ашық   жазылу   бойынша   акцияны   сатқаннан   алынған   шамамеі кәсіпорындарға салынған нақты капитал арасындағы айырмашылық құрылтайшылар пайда болып табылады. Оны берілген акционерлік қоғамның құрылтайшылары меншіктенеді.

     Фирмаға қатысты табыс көлемі қалыпты  пайда көзі болып сипатталады.

     Пайда нормасы - бұл процентте өрнектелген, пайданың өндіріс шығындарына қатынасы.

     Банктік пайда табыс пен шығыс арақатынасы арқылы анықталады.

     Банктік пайданың нормасы төмендегі формуламен анықталады:

    

     Банктік жалпы пайдасы - Банктік істі жүргізу  жөніндегі шығындар Банктік меншік капиталы

     Банктік пайда - қарыз капиталының  меншік иесініц табысы.

     Сауда пайдасы нарықтық экономиканың негізгі  пайдасы болып табылады. Сауда  пайдасы дегеніміз жай ғана үстеме, тауарлардың бағасын өз құнынан  асыра нақтылап бәстеу десек, ол сыртқы көрінісі ғана болар еді.

     Көпестің  өз пайдасын тек сататын тауарларының бағасынан ғана шығара алатыны түсінікті, ал енді оның өз тауарларын сатып тапқан пайдасы сол тауардың алу бағасы мен сату бағасының арасындағы айырмашылыққа  тең болуы тиіс екені, сату бағасының  алу бағасынан артылған мөлшеріне тең болуға тиіс екені одан бетер түсінікті.

     Құрылтай  пайдасы акция құны курсы мен  өндіріске жұмсалған капитал  сомасының айырмасы. Оны компанияны құрушылар иемденеді. Мұндай пайданы  алудың екі жолы бар:

     1. Құрылтайшылар акция шығарып, оны сатады, бұл кезде өндіріске түскен қаржының жартысын жүмсап, қалғанын өздеріне қалдырады. Мұндай пайда бүркемеленген жолмен алынады. Қоғамды ұйымдастырғанда    құрылтайшылар акцияның бір  бөлігін  сатады.  Курстың келесі  өскенінде қағаздың   қалған   бөлігін сатады. Қоғамды  құрушылар акцияны  сатып  алған  бағасы  мен  одан кейінгі  бағаның айырмасын өздері иемденеді.

     2. Пайда  алудың  бұл  жолы  капиталдың  екіге  бөлінуі   деп аталады, яғни құрылтайшылар  акцияны капиталдың кәсіпорындарға  қосқаннан элдеқайда артық бағамен сатады.