Экономикадағы банктердің ролі

Мазмұны  

Кіріспе 

1. ҚР-ғы банктердің қызметтерінің экономикалық мәні мен  ерекшеліктері

1. Экономикадағы банктердің қызметтері .....................................5

2. ҚР-ның Ұлттық банкі- «Банктерінің банкі» ..............................8
3. ҚР-ның екінші деңгейдегі банктердің жалпылама сипаттамасы...........................................................................................12
4. ҚР-ның банк қызметіндегі шетел тәжірибесі ..........................15

 

2. ҚР-ның  банк қызметінің рөлі мен жағдайын талдау
1. ҚР банк қызметінің қазіргі таңда экономикадағы рөлі..........19
2. Ұлттық банк қызметін талдау....................................................23
3. Екінші деңгейдегі банк қызметін талдау..................................27

 

3.  ҚР банк қызметінің экономикадағы рөлі мен қызметтерін жетілдіру жолдары
1. ҚР-ғы банк қызметіндегі мәселелер..............................................
2. ҚР-ғы банк қызметін жетілдіруге рөлін арттыру жолдары........

    

 Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер 
 
 
 

Кіріспе 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     

1. ҚР-ғы банктердің қызметтерінің экономикалық мәні мен ерекшеліктері

1. Экономикадағы банктердің қызметтері 
   

     Банк  өзіндік ерекшелігі бар кәсіпорын  ретінде материалдық өндіріс  саласындағы өнімдерден көп өзгешелігі бар өнімді өндіреді. Ол тек жай  ғана тауарды емес, ақша және төлем құалдары түріндегі айрықша тауарды өндіреді. Қолма-қол ақшаны шығару- бұл банк монополиясы, оны тек банк шығара алады.

     Банктің қызмет көрсету саласындағы негізгі  өніміне заттай өндіріс, тұтыну заттары  емес, кредит ұсыну жатады. Әрі- беріден  соң кредит қандай да бір соманы білдіріп қоймайды, ол ссудалық пайыз түрінде пайда әкелетін капитал ретінде анықталады.

     Банктің уақытша пайдаланылмайтын, шоғырланған  бос ресурстары ұдайы өндіріс  пайызында өнімді пайдаланылады.

     Банк  өнеркәсіп және сауда кәсіпорындарынан өз өнімінің өзіндік ерекшелігімен айрықшаланса да ол мекеме мен ұйымға қарағанда кәсіпорынға ұқсайды, өйткені оның қызметі үлкен деңгейде өндірушілік сипатымен алға шығады.

     Кредит  ісі- банк негізі, бұл оның негізгі  ісі болып табылады. Әрбірден соң, ол шаруашылық жүргізуші субъектілерінің және жеке тұлғалардың төлем айналымын қолма-қол ақшасыз формада реттейтін институты болып табылады.

     Банк  теориясының негізгі мәселесіне оның қызмет ету аясы туралы мәселе кіреді. Оны банк мәнін талдау барысында пайдаланылатын әдістемелік тәсілдемелердің көмегімен анықтау керек. Банктің қызмет ету аясы- бұл басқа экономикалық институттарға қарағанда тек банктің өзіне ғана тән қызметі.

     О.И. Лаврушин банктің 3 қызмет ету аясын  былайша анықтап берді. Оның біріншісі- ақшалай қаражатты шоғырландыратын қызметі. Уақытша сақтауға құндылықтарды қабылдау, сақтаулы операция ежелгі банк операцияларының бірі болып табылады. Мәселенің мәні мынада.

     Кейін пайдаланылуы үшін қаражатты жинау  процесі тек банктерге ғана тән  емес. Алайда уақытша бос ақшаны шоғырландырудағы банктің бірқатар ерекшеліктері болады:

• Шоғырландырылған уақытша бос бөтен қаражат банктің өз қажеттілігіне емес, басқалардың қажеттілігіне қайта бөлу тәртібімен пайдаланылады;
• Шоғырландырылатын және қайта бөлінетін қаражаттың меншік иесі- бастапқы кредит беруші;
• Қаражатты шоғырландыру тек арнайы рұқсатпен жүзеге асырылады әрі банктің негізгі қызмет түріне айналады.

     Екінші  қызмет- ақша айналымын реттейтін  қызмет. Банк кредит беруші мен қарыз алушының арасындағы, сатушы мен сатып алушының арасындағы делдал болып табылады. Банк арқылы үлкен мөлшерде контрагенттердің арасындағы есеп айырысулар, айырбас, ақшалай қаражат айналымы, капитал үзеге асырылады. Ақшалай қаражат айналымы экономиканы және халықты кредиттеу, төлем құралдарын шығар арқылы реттеледі.

     Үшінші  қызмет- делдалдық қызмет. Бұл арада  банктің делдалдық қызметін тек  төлемдегі делдалдық ретінде  ұқпау керек. Оған тереңірек үңілуі қажет. Банктер арқылы ақшалай қаражат  пен капитал бір субъектіден  екіншісіне, экономиканың бір саласынан екіншісіне құйылады. Банк шоты бойынша жүзеге асырылатын оперияларымен капиталдың қозғалысы қамтамасыз етіледі, яғни оларды экономиканың бір секторына шоғырландыра отырып, басқа салалар мен аймақтарға қайта бөледі. Қайта бөлінетін банк ресурстары жұмыс істеу саласы бойынша да, мерзімі бойынша да, мөлшері бойынша да бір- бірімен сәйкес келмейді. Бүкіл экономикалық өмірдің ортасында болатын банк капиталдың мөлшерін, мерзімін және бағытын шаруашылықтың қажеттіліктеріне қарай түрлендіру мүмкіндігіне ие. Сонымен, делдалдық қызмет- бұл тәуекелдікті азайтатын әрі ұдайы өндіріс субъектілерінің арасындағы қаынасты кеңейтетін, ресурстарды түорлендіретін қызмет.

     Қазақстан Республикасының банк заңнамасында банктердің қаржылық трақтылығын қамтамасыз ету, олардың депозиторларының мүдделерін қорғау, сондай-ақ ҚР ақша-кредит жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін Ұлттық банк пен ҚҚА банк қызметін реттеудегі жүзеге асырады, деп атап өтіледі.

     Банктер қызметін реттеу жекелеген банкке қатысты  да, сондай- ақ жинақталған негізде де, яғни банк топтарына қатысты да жүзеге асырылады. Жинақталған қадағалау тәртібін Ұлттық банк пен ҚҚА жасайды.

     «Қазақстан  Республикасының Ұлттық банкі туралы»  ҚР Заңында Ұлттық банктің реттеуші функциялары ҚР ақща-кредит жүйесінің тұрақтылығын сақтауға, банк кредиторларының, салымшылары мен клиенттерінің мүдделерін қорғауға бағытталғаны атап көрсетеді.

     Бұдан жекелеген банктің заңдар мен  Ұлттық банктің, ҚҚА-ның нормативтік  құжаттарын сақтамауы тұтастай алғанда  банк жүйесінің тұрақтылығына теріс әсер ететіні, салымшыларының, кредиторлар мен инвесторларының мүдделеріне жағымсыз ықпал жасайтыны көрінеді. Мәселе банктердің сатушылар мен сатып алушылар, кредиторлар мен инвесторларының арасындағы делделдар болып табылуында. Олар ерекше институттар болып табылады, олар кредиторлардың, салымшылар мен клиенттерінің бөтен ақшасын пайдаланады. Банктерінің пассивтеріндегі еншікті қаржысы 8-10% ақ құрайды. Мәселе банктердің жарым- жарты резерв жағдайында жұмыс істеуінде. Бұл әр банк өз пассивтерін қамтамасыз ету үшін өз міндеттемелерінің шағын ғана бөлігін құрайтын өтімді қаржының ең қажетті минимумын ғана ұстайды дегенді білдіреді. Әдетте баланс пассивінің 90%-на дейінгі, яғни оның ресурстары бөтен ақша, кәсіпорындардың, компаниялардың, фирмалардың, жеке адамдар мен мемлекеттің резервтері болып табылады, олар банктегі есеп айырысу шоттарында және ағымдағы есептерде сақталады.

     Бұл жағдай мемлекет тарапынан банк қызметін реттеу қажеттілігін түсіндіреді және банк реттуі мен қадағалауының басты  мақсаты салымшылар мен кредиторлардың мүдделерін қорғау, банк жүйесінің тұрақтылығын сақтау болып табылатынын көрсетеді.

     «Қазақстан  Республикасының Ұлттық банкі туралы», «Қазақстан Республикасындағы банктер  мен банк қызметі туралы», Қазақстан  Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі туралы» ҚР заңдарында, оларға енгізілген өзгертулер мен толықтыруларда «реттеу» мен «қадағалау» терминдері бірге және бірдей қолданылады. Ұлттық банк пен ҚҚА-ның ережелері мен нұсқауларын сақтауын бақылау мақсатында банк қызметінің барлық параметрлерін байқау, бақылау, тексеру мен талдау тұрады. Бұл орайда қадағалушы органдар банктердің оперативтік қызметіне араласпайды.

     Сапалы  да пәрменді қадағалау жалпы алғанда  қоғамның мүддесін көздейтін Ұлттық банк пен ҚҚА-ға қажет, олардың міндеті бүкіл банк және ақша жүйесінің жұмыс істеуі үшін көпшілікке бірдей жағдайлар туғызу болып табылады. Мұның өзі банктерге де қажет, себебі осы арқылы қоғамның жүйеге деген сенімі қамтамасыз етіліп, тұрақтылыққа қатер төндіретін тенденцияларды ертерек танып-білуге мүмкіндік туады. Қадағалау сондай-ақ банкаралық рынокта кредитор мен заемшы болып жүрген банктерге де қажетті нәрсе болып табылады.

     Қадағалаудың  мақсаты банк қызметінде қателіктерде, заң бұзушылық пен олқылықты табу, осы үшін қызметкерлерді жазалау ғана емес, кемшіліктерді жою, болдырмау жолдарын нұсқау, әдістемелік және қаржылық көмек көрсету болып табылады.

     Тексеру, талдау, қадағалау- басты мақсат емес. Қадағалау банкті өз қызметінің өлшемдерін өзгертуге, жаңа бағыт тауып, жұмыс нәтижелерін жақсартуға итермелеу. Әдетте, осындай шұғыл шаралар қолданбағанда банктің, оның клиенттерінің, жалпы алғанда банк жүйесінің қалыпты тірлігіне нұқсан келіп жатады.

     Сөйтіп, банкке Ұлттық банк пен ҚҚА тарапынан  осындай әсер ету шарасы оның қызметін реттеу деп аталады. Сонымен, нақты банктің қызметін қадағалау жолымен жүзеге асырылып, мына төмендегілерден тұрады:

• Банк жүйесінің бір бөлігі ретінде банктің ағымдағы жұмысын және дамуын сырттан басқару, ол бүкіл банктерге қатысты банк заңнамасында Ұлттық банк пен ҚҚА-ның нормативтік актілерінде көрініс табады;
• Алынып отырған нақты банктің ағымдағы жұмысын және дамуын реттеу Ұлттық банк пен ҚҚА-ның нақ осы банкке арналған нормативтік актілерде жүзеге асырылады.

     Осыған  орай «реттеу» ұғымы, менің көзқарасымша, «қадағалау» ұғымынан әлдеқайда ауқымды болып табылады. Реттеу- мемлекеттің банк жүйесін жекелеген банктердің жедел қызметіне араласпай-ақ өз органдары арқылы сырттан басқаруы дегенді білдіреді. Реттеу жоғары тұрған мемлекеттік органдарының барлық кредиттік ұйымдар орындауға міндетті ережелері, нұсқаулары, тапсырмалары арқылы ғана емес, сондай-ақ банктік және басқа заңнамалар, азаматтық, салықтық кодекстер, басқа да құқықтық актілер арқылы да жүзеге асырылады. Оларды бір немесе бірнеше банктің ғана сақтамауының өзі жағымсыз құбылысқа- банк жүйесінің тұрақсыздығы мен дағдарысына, салымшылардың, акционерлер мен клиенттердің мүдделеріне нұқсан келтіруге әкеп соғады. Міне, сондықтан да мемлекеттік органдар тарапынан банк заңдарының, Ұлттық банк пен ҚҚА-ның құқықтық және нормативтік әктілерінің сақталуы мен орындалуына деген пәрменді қадағалау және бақылау тетігі қажет болады. Сөйтіп, банк қызметін реттеу қадағалау мен бақылау арқылы жүзеге асырылатынын көреміз.    

     

2. ҚР-ның  Ұлттық банкі- «Банктерінің банкі»

 

     Ұлттық  валютаның енгiзiлуi сәтiнен бастап, 1995 жылға дейiн Орталық банктiң  қызметiн атқару, жүйе қызметiн реттеп отыратын нормативтiк құжаттарды қарастыру  және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлермен тәжiрибесi жоқ Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелiк саясат жүргiзу тәжiрибесiн қолға алды. Бұл кезең , сондай-ақ ұлттық валютаның бағаларды ырықтандыру саясатына орай шарттасылған ақша –несие құралдарының және факторлардың әрекетiне бейiмделуi болатын. Сонымен бiр мезгiлде, 1995 жылы 15 ақпанда Қазақстан Республикасы Президентiнiң қаулысымен бекiтiлген, 1995 ж. арналған Қазақстандағы банктiк жүйенi реформалаудың бiрiншi бағдарламасы жасалынды.

     Бұл бағдарламаның негізін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы 2006 ж. 30 наурыздағы N 2155 Қазақстан Республикасының Заңы құрады. Қазақстан Республикасының банк жүйесi Қазақстан Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады.

     Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейін білдіреді. Ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстанның Даму банкін қоспағанда, барлық өзге банктер төменгі (екінші)  деңгейдегі банктер болып саналады. 

     Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі басқа елдердің орталық банктерімен және банктерімен, халықаралық банктермен және өзге де қаржы-кредит ұйымдарымен қарым-қатынастарда өз өкілеттігі шегінде Қазақстан Республикасының мүддесін білдіреді. 

     Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының Президентіне есеп береді, алайда өзіне заңмен берілген өкілеттіктер шегінде өз қызметінде тәуелсіз. 
Ұлттық Банк өз қызметін Қазақстан Республикасының Үкіметімен үйлестіріп отырады, өз қызметінде Үкіметтің экономикалық саясатын ескереді және егер бұл оның негізгі функцияларын орындау мен ақша-кредит және валюта саясатын жүзеге асыруға қайшы келмесе, оны іске асыруға жәрдемдеседі. 
Ұлттық Банк сатылы бағыну жүйесі бар бірыңғай орталықтандырылған құрылымды білдіреді. Ұлттық Банктің жоғарғы органы Басқарма, ал оперативті басқару органы – Директорлар кеңесі болып табылады.

     Ұлттық Банктің негізгі мақсаты: Қазақстан Республикасында бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Негізгі мақсатты іске асыру үшін Қазақстанның Ұлттық Банкіне мынадай міндеттер жүктеледі: