Экономика, есеп және аудит

 

  Бұл жағдайда егер А елі Т тауар өндірісін 1 данаға қысқартса, ол оған 6 сағат үнемдеуіне мүмкіндік беріп, S тауарының 2 данасын шығаруға пайдалануына болады. Осындай жағдай В елінде де болады. Бұл жерде өндірістің бірден қысқаруы арқылы 12 сағат үнемделіп, Т тауарының 3 қосымша данасын шығаруға болады.

Жалпы алғанда қосымша  ресурстарды пайдаланбай-ақ ХЕБ  арқасында S тауарының әлемдік өндірісі бір данаға, ал Т тауарының өндірісі екі данаға ұлғаяды.

XVIII ғасыр соңында шикізат  тауарларының саудасы басым болып, А.Смиттің осы теорияны жасауына себеп болды. Шындығында цитрустарды Англияда емес, тропикалық елдерде өсіру тиімді екені белгілі. Бірақ сол кездің өзінде Англияның сыртқы сауда айналымының жартысынан астамы Еуропа елдеріне келген болатын. Әрине абсолютті артықшылықтар теориясы тек табиғи ерекшеліктерге ғана негізделуі мүмкін емес еді. Осыған байланысты А.Смит табиғи артықшылықтарымен қатар иеленген артықшылықтар барын көрсеткен.

Кесте 3

	Мемлекет А	Мемлекет В
Тауар S	3 сағат	12 сағат
Тауар Т	6 сағат	4 сағат

 

А.Смит бір елдің барлық тауар бойынша абсолютті артықшылыққа ие болған жағдайды қарастырмайды (таб 2.3). Оны өзінің «Саяси экономия бастамасы  мен салық салу» (1819) еңбегінде  Давид Рекардо жасады. Ол еңбегінде  А.Смит моделі жекелеген жағдай ретінде енетін, халықаралық мамандану мен өзара тиімді сауданың жалпылама принциптерін жасады.

Д.Рикардо ХЭҚ ерекшеліктерін атай отырып, халықаралық өзара тиімді сауда үшін А.Смит принциптерін ұстан  кедергі келтірмейтінін көрсететін модель жасады. Д.Рикардо салыстырмалы артықшылықтар (comparafive advantage) заңын ашты: ел өндіруде ең көп абсолютті артықшылықтарға ие тауарларға (егер ол екі тауар бойынша абсолютті артықшылыққа ие болса) немесе аз абсолютті артықшылыққа ие емес (егер бірде-бір тауар) бойынша абсолютті артықшылығы жоқ болса) тауарлар экспортына мамандануы қажет. Ол хрестоматиялық мысал болып кеткен ағылшын матасын португалдық шарапқа айырбасын келтірген. Шарап пен матаны өндірудің абсолютті шығындары Португалияда Англиядан төмен болғанымен, айырбас нәтижесінде екі ел де пайда табады. Осы мысалдың бастапқы шарттары кесте 4 келтіріпген.

Кесте 4

 

	Англия	Португалия
п/мата	100 жұмыскер/жыл	90 жұмыскер/жыл
п шарап	120 жұмыскер/жыл	жұмыскер/жыл

Кесте 4 таблицасынан көріп отырғанымыздай, Англиядан (п) матаның белгілі мөлшерін өндіру үшін жылына 100 жұмысшы қажет. Осы мата мөлшеріне Англия өзінде өндіріске жылына 120 жұмысшы қажет ететін (т) Португалдық шараптың бір бөлігін сатып алады. Сондықтан Англияға Португалияға мата сату арқылы оның шарабын сатып алу тиімді. Португалияда бұл өнімідерді өндіруге 90 және 80 дана жұмысшы еңбегі жұмсалады, сондықтан оған матаны шарапқа айырбастау тиімді. Д.Рикардоның пікірінше Ю.О ағылшын жұмысшысымен 80 португалдық жұмысшының еңбектерінің теңсіз айырбасы елдер арасындағы өндіріс факторларының ауысуындағы қиындықтарға байланысты болады.

Д.Рикардоның моделіне байланысты, Португалия Англияға қарағанда екі тауар бойынша абсолютті артықшылыққа ие болып отыр, бірақ Португалия шарап өндіруде салыстырмалы артықшылыққа ие, өйткені оны өндіру үшін Англияға қарағанда 67 % (80/120 хЮО ) шығынын жұмсайды, ал мата өндірісіне - 90% (90/ 100x100). Сондықтан Португалия үшін шарапты, Англия үшін матаны өндіру мен экспорттау тиімді болып табылады.

Д.Рикардо өз моделінде  өндірілетін тауарлар (шарап пен  мата) мөлшерін өзгеріссіз алып, оларды өндіруге кететін жұмыс уақыты шығындар айырмашылығын қарастырады. XX ғасырда бұл тәсіл альтернативті шығындар (немесе орнын басу шығындары) ұғымы негізінде өзгешеленеді.

Бұл талдауға тағы бір шартты енгізейік:

10 шарт. Әрбір елдегі  технологиялар мен факторлар  саны өзгеріссіз.

Енді салыстырмалы басымдылық принципін осы тұрғыдан қарастырып көрейік. Д.Рикардо мысалындағы кейбір бастапқы шарттарын қолданайық: екі ел ( Англия, Португалия) және екі тауар (шарап пен мата) бар. Англиядағы 1м² матаны өндіру үшін 100 сағат жұмыс уақыты, ал 1 л шарапқа - 120 сағат қажет дейік. Англия осы жылы 220 сағат жалпы жұмыс сағатына ие болсын. Сөйтіп Англияда 2200 м. мата (220 мың сағ/100 с), немесе 1833 л шарап (220 мың с/120 с) немесе екі тауарлар осы шектердегі кез келген арақатынасында өндірілуі мүмкін.

Португалияда жалпы жұмыс сағатының мөлшері 170 мың сағатқа тең. 1м² матаны өндіруге - 90 сағат, ал 1 л шарапқа - 80 сағат қажет. Сөйтіп Португалияда 1899 мата ( 170 мың с/90с) немесе 2125 л шарап (170 мың с/80 с), немесе екі тауар осы шектеріндегі кез келген арақатынасында өндірілуі мүмкін.

       

 

Сурет 1. Өндірістік мүмкіндік шекаралар Англия мен Португалия өндірістік мүмкіндік шекаралары көрсетілген.

Англияда 1м² мата 4/5 литр шарап көлемінде тұрса, Португалияда ол 6/5 л шарапқа тең. Бұл салыстырмалы бағалар Англия мен Португалия арасында сауда жоқ деп есептелгендіктен, автаркиялық деп аталады. Егер де транспорт шығындарын қарастырмай, екі ел арасындағы саудада ешбір кедергі жоқ болса, Англия өзінде салыстырмалы бағасы төмен матаны Португалияға сатып, Португалия өзінде салыстырмалы бағасы төмен шарапты Англияға сатады.

Осындай сауда, екі жабық  рыноктардағы әр түрлі бағалардың орнына бірдей әлемдік баға орнауына әкеледі. Мысалы, 1м мата 4/5 пен 6/5 литр шарап  арасында әлемдік баға қалыптасады. Мысалға оны 5/5 немесе 1 деп алайық. Осы баға бойынша мата Англияда да, Португалияда да сатылады. Енді Англияда шарап өндірушілерінің пайдасы төмендеп, мата өндірушілерінің пайдасы жоғарылайды. Осының нәтижесінде шарап өндірісі қысқарып, мата өндірісі ұлғаяды. Португалияда жағдай керісінше дамиды.. Осының бәрі Англияның матаға, ал Португалияның шарапты өндіруі мен экспорттауға мамандануына әкеледі.

Сөйтіп, еркін сауда  әр елдің өндірісінің салыстырмалы артықшылыққа ие тауарлардың дамуы  мен өндірістің мамандануына және бүкіл  әлемде тауар өндірісі көлемінің ұлғаюына әкеледі. Бұл орын басу шығындарының (орроrtunity costs) тұрақты болуын немесе бір тауар өндірісін ұлғайту үшін басқа тауардың бір бөлігінен бас тарту мөлшерінің өндірістік шығындарын керсетеді. Біздің мысалымызда Англияда 1м матаны өндіру үшін 4/5 л шараптан, ал Португалияда мата өндірісінің жалпы көлеміне қарамастан 6/5 л шараптан бас тарту қажет. Мысалға Португалияда матаны өндіруде бірінші квадрат метрі ме, 1899-шы метр ме бәрібір қосымша 1м² матаны өндіру 6/5 л шарапқа тең болады.

Бұл жағдай шындықтан  алыс болғандықтан, талдауымызға енді пайдаланбаймыз. Шындығында, орнын басу шығындарының тұрақты жағдайында, әр ел өзі ие салыстырмалы артықшылықты тауар өндірісіне маманданса, сыртқы сауда да пайдасын максималды ұлғайта алады. Бірақ шын өмірде ол бола бермейді. Барлық елдер өздерінің тұтынуы үшін тауардың бір бөлігін өндіріп, бір бөлігін шеттен әкеледі.

1991 жылы американ экономисі  М.Портер "Елдердің бәсекелестік артықшылықтары" атты зерттеуін жариялады. Бұл зерттеуде халықаралық сауданың мәселелері өте тиянақты карастырылды. Осы тәсілдің бір алғышарты: "халықаралық рынокта елдер емес, фирмалар бәсекелеседі. Бұл процестегі елдің атқаратын ролін түсіну үшін фирмалардың бәсекелік артықшылықты қалай құрып және қалай нығайтатынын түсіну қажет". Сыртқы рыноктағы табысқа жету дұрыс таңдалған бәсекелестік стратегияға байланысты.

Бәсекелестік  артықшылықтар стратегиясы.

М.Портер бойынша  бәсекелестіктің негізгі бірлігі  сала, яғни тауар өндіретін және қызмет көрсететін және өзара тікелей бәсекелесетін бір топ бәсекелестер болып табылады. Салаларда бәсекелестік артықшылықтардың ұқсас негіздері бар өнімдер шығарылады. Фирманың сала ішіндегі бәсекелестік стратегияны тандауына екі басты жағдай әсер етеді:

1. Фирманың іс-әрекеті бәсекелестік ерекшеліктері бар. 
Сала құрылымы. Сала ішіндегі бәсекеге бес түрлі фактор (М-Портер бойынша күштер) әсер етеді.

1. жаңа бәсекелестерінің пайда болуы.
2. орнын баса алатын тауар немесе қызметтің пайда болуы.
3. жеткізушілердің саудаласу мүмкіндігі.
4. сатып алушылардың саудаласу мүмкіндігі
5. бар бәсекелестердің арасындағы жарыс (бақталас)

Осы бес фактор саланың  пайда көлемін анықтайды, өйткені олар бағаға, фирма шығындарына, капитал болуына және т.б. жағдайларына әсер етеді.

Әрбір саланың өз құрылымы болады. Мысалға фармацевтикалық өнеркәсіпте жаңа бәсекелестердің пайда болуы өте сирек, ал ішкі бәсеке баға негізін де емес, ғылыми зерттеулер, жаңа дәрі шығару сияқты факторларға байланысты. Жоғары бағалар тұтынушыларды қорқытпайды, ал жеткізушілер оларға қатты әсерін тигізбейді. Орнын баса алатын тиімді өнімді жасау өте қиын және оған көп уақыт қажет болады.

2.Фирманың салада алатын позициялары (орны). Фирманың саладағы позициясы ең алдымен иеленетін артықшылығымен анықталады. Фирма тұрақты бәсекелестік артықшылықка ие болса, өз қарсыластарынан озады. Ол үшін:

1. Төменірек шығындар. Бәсекелестеріне қарағанда ұқсас тауарды жасау, өндіру мен сатудағы фирмалық аз шығындармен жүзеге асыра алатын мүмкіндігі.
2. Тауарлар дифференциациясы (бөлшектеу). Фирманың тауардың жоғарырақ сапасы, немесе ерекше тұтыну қасиеттері немесе сатудан кейінгі қызмет көрсетудің кең мүмкіндіктері арқылы тұтынушы қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігі.  Бәсекелестік артықшылық бәсекелестерге қарағанда жоғары өнімділікті береді.

Фирманың сала ішіндегі позициясына әсер ететін тағы бір манызды фактор - бәсекелесу сферасы немесе фирманың сала шекараларында бағытталған мақсаттар ауқымы.

Фирма өзі үшін, қанша түрлі тауарды шығару, сатудың қай каналдарын пайдалану, қай тұтынушыларға қызмет көрсету, әлемнің қай аймақтарында өз өнімін сату мен қандай ұқсас салаларда бәсекелесу қажеттігін шешуі керек.

Салалар бөлектенген, сондықтан, фирма бәсеке сферасын таңдау барысында ауқымды бағытта ма, рыноктың бір бөлігіне ғана нысаналап бәсекелесетінін шешуі қажет.

Сурет 2 фирманың сала ішінде позицияларын анықтауда пайдаланатын негізгі типтік стратегиялар көрсетілген.

 

		Бәсекелестік  артықшылық
		Төмен шығындар	Дифференциация
Бәсекелесу аумағы	Кең нысана	Шығындарды үнемдеу  есебінен үздік шығу	Дифференциация
	Тар нысана	Шығындарға  барлық көңілді бөлу	Диффернциация

Сурет 2.Стратегия типтері

Типтік стратегиялар концепциясының мәні болып, әр стратегия  бәсекелестік артықшылыққа негізделген, сондықтан фирма қолда бар  артықшылыққа байланысты өз стратегиясын таңдауы керек.

Бәсекелестік артықшылыққа фирма өз іс-әрекетінің жекелеген түрлерін ұйымдастыру мен орындау негізінде қол жеткізеді. Осының нәтижесінде сатып алушылар үшін белгілі бір құндылықтар жасалады. Түпкілікті құндылық фирма ұсынған тауар мен қызметі үшін тұтынушының қанша ақша төлеуге дайын болуына байланысты. Әрине, қажетті іс-әрекеттер шығынынан жоғары болғаны дұрыс. Бәсекелестік артықшылыққа жету үшін, сатып алушыларға бәсекелестердегі құндылығы бар тауарларды ұсынып, бірақ оны төменірек шығындарымен өндіру (аз шығындар стратегиясы) қажет немесе сатып алушыларға жоғары баға алуға болатын жоғары құндылықты тауар ұсыну дифференциация (бөлшектеу) стратегиясы.

Фирма құндылықтарының  тізбегі - бір іс-әрекетті жүзеге асыру  әдісі басқа іс-әрекетті түрлерінің тиімділігі немесе құнына әсер етуінен пайда болған байланыстар негізіндегі іс-әрекет түрлерінің жүйесі. Осы байланыстарды басқару бәсекелестік артықшылықтардың шешуші негізі болуы мүмкін.

Фирмалар өз саласында  бәсекелесудің жаңа түрлерін тауып, онымен рынокқа шықса бәсекелестік артықшылыққа қол жеткізеді.

Бәсекелестік  артықшылыққа жетудің жаңа түрлерінің пайда болу себептеріне:

жаңа технологиялар (Германиядағы рентген аппаратурасының 
өндірісі);

сатып алушылардың жаңа немесе өзгерген сұранысы (тез 
тамақтанудың американ компаниялары);

. саланың жаңа бөліктерінің (сегменті) пайда болуы (Жапонияда көп мақсатты, аз көлемді автокөтергіштер өндірісі);

өндіріс құны немесе компоненттерінің өзгеруі (елдердегі еңбек 
күші құны қатынасының өзгеруі);

мемлекеттік деңгейдегі реттеу (стандарттар, қоршаған ортаны 
қорғау, сауда шектеулері, т.б. сияқты).

Халықаралық бәсеке ерекшеліктері

Жоғарыда  бәсеке мен бәсеке стратегиясы туралы айтылғанның бәрі сыртқы және ішкі рынокқа бірдей дәрежеде қолданылуы мүмкін. Соған қарамастан, халықаралық бәсекенің ерешеліктері бар.

М.Портер бәсеке ерекшеліктеріне  қарай екі сала түрлерін өзгешеледі.

• көп түрлі ұлттық (multido mestic) салалар. Халықаралық 
ауқымда ондай сала ұлттық салалар жиынтығы болады да және елде бәсеке әр түрлі өтуімен сипатталады.

Бәсекенің бір стратегиясын мұндай салаларда жүргізу мүмкін емес.. Мысалға жинақ банктер саласын келтіруге болады;