Қазақстандағы өсімдіктер мен жануарлар дүниесі. Қызыл кітапқа енген жануарлар мен өсімдіктер

II— саны күрт азайып бара  жатқан түрлер;

III—сирек кездесетін түрлер;

IV—толық зерттелмеген түрлер;

V— қалпына келтірілген түрлер.

Қызыл кітапқа енген түрлер заң  жүзінде катаң қорғалады.

      Адамдар мыңдаған жылдар бойы өсімдіктер мен жануарлар дүниесін пайдаланып келді және де өзінің жан- жақты тіршілігінде жануарлар мен өсімдіктердің пайдалы қорын қолданып ғана қойған жоқ, сонымен бірге табиғатты өзгерту арқылы көптеген түрлердің өмір сүру жағдайларына әсер етті. Табиғатқа антропогенді ықпал етудің әсерінен жер бетінде өсімдіктер мен жануарлардың кейбір түрлерінің жойылу процесі басталды.

 Ғылыми- техникалық прогресс  адамдардың қолына табиғат әлеміне  әсер ететін күшті құралдар  берді. Бұл құралдар қаншалықты  пайдалы болса, соншалықты зиянды. Адамдар көбінесе кейде түсінбей, кейде салақтықтан табиғатты  қалпына келтіру үшін ұзақ  уақыт қажет болатынын ойламастан, оған қалай болса солай қарайды.  Сыңсыған орманның орнындағы  жанған түбірлер, су шайып өткен  тау беткейлеріндегі жыртылған  жерлер, ағаш ағызу кезінде ластанған  өзендер. Осының бәрі сирек  кездесетін көптеген бағалы аңдар  мен өсімдіктердің құруына әкеп  соғады.

 Табиғатта пайда болған әрбір  түр өзінші бірегей және ешқашан  қайталанбайды, сондықтан да оның  жойылуы - орны қайта толмайтын  нәрсе. Және де бұл жоғалту  қауымдастықтың бүтінділігі мен  табиғаттағы жалпы тепе- теңдіктің  бұзылуына әкеп соғады. Сондықтан  да қазіргі кезде табиғатты  қорғау мәселесі дүниежүзілік  мәселеге айналып отыр. Бұл мәселе  бүкіл әлемде маңызды мемлекеттік  мәселе ретінде қаралады.

Қызыл кітапқа тіркелген өсімдіктер тізімі — Қазақстан өсімдіктер әлемінің асыл қазынасы - Қызыл кітапқа еңгізілген өсімдіктер жайлы төменгі кесте  ұсынылған. 140 түрдің таралуы, олардың  қорғау мен мәдени түрде өсірілуі жайлы мәліметтер берілген.

Өткен ғасырдың 60 - шы жылдарында адамзат  алдында өсімдіктер әлемінің қорғауға тікелей кірісу туралы мәселе туындады. Дүние жүзі көлемі және жекелеген  мемілекеттер ішінде жануарлар мен  өсімдіктерді қорғау туралы комиссиялар  құрылып, сирек кездесетін және құрып  бара жатқан түрлер тізімі жасалды.

Қазақстанның Қызыл кітабында  сирек және жойылып бара жатқан түрлердің  тізіміне енгізілген жабайы омыртқалылардың 87 түрінің және алтай таулары өсімдіктердік 303 түрінің қазіргі таралуы, санының жай- күйі, биологиясы туралы мәліметтер келтірілген.

Қызыл кітапқа ресми енгізілген өсімдіктердің 16 түрі Батыс Алтай  мемлекеттік табиғи қорығының аумағында  тіркелген. Алайда Алтай ботаника бағының  ғылыми қызметкері б.ғ.к. Ю.А. Котуховтың жұмысының нәтижесінде сирек, осалдау  және жойылып бара жатқан түр мәртебесіндегі тағы да 50 түр анықталды.

Қызыл кітап - бұл қауіп - қатер дабылы. Түрдің бұл кітапқа енгізілуі, оған ерекше көңіл бөлу керек екендігін  білдіреді, көбіне арнайы қорғау шаралары қажет, әйтпесе түрдің мүлдем жоғаліп  кетуі мүмкін. Қазақстан үкіметі 1978 жылдың қаңтарында Қызыл кітапты  құру туралы қаулы шығарды. Мүк, қына, санырауқұлақтарды қосқанда, құрамында 300 түрден аса өсімдіктер бар кітап, 1981 жылы акедемик Б.А.Быковтың жетекшілігімен жарық көрді.

Қызыл кітапқа енгізілген өсімдік  ереке қорғауға алынады. Оларды жинауға  тыйым салынған (тек ерекше жағдайда арнайы рұқсатпен ғана). қызыл кітапқа  енгізілген өсімдіктерді заңсыз жинаса немесе зақымдаса, әрбір данасына 360 теңге айып төлейді )

1 Қалқан асаймұса 

2 Кәдімгі өрік

3 Шолпаншаш сүмбілі 

4 Көктем жанаргүлі 

5 Линчевский кемпіршөбі 

6 Ірі жапырақты алкор 

7 Аққаңбақтүсті аллохруза 

8 Жұмыр бозтүк 

9 Корольков шаяноты 

10 Мияжапырақ таспа 

11 Шегіршінжапырақ тасжаңғақ және т.б.

СҮТҚОРЕКТІЛЕР

  1. Жоңғар  сальпинготусы 7. Тас сусары

2. Жалман                              8. Шұбар күзен

3. Роборовский  атжалманы 9. Түркістан сілеусіні

4. Сары алақоржын              10. Қазақстан арқары

5. Қызыл қасқыр              11. Алтай арқары

6. Сабаншы 

         ҚҰСТАР

1. Қызғылт  бірқазан 18. Жекдуадақ 35. Жұртшы

2. Бұйра бірқазан 19. Тарғақ 36. Ақсұңқар

3. Жалбағай, қалбағай 20. Кіші шалшықшы құс 37. Ителгі

4. Қара дегелек 21. Сүйір тұмсықты шалшықшы құс 38. Лашын

5. Қоқиқаз 22. Қарабас өгіз шағала 39. Тұрымтай

6. Сұңқылдақ аққу 23. Қарамойнақ шағала 40. Үкі

7. Кіші аққу 24. Қарабауыр бұлдырық 

8. Қутұмсық  қаз 25. Ұбақ, қолаңтөс 

9. Қызыл жемсаулы қарашақа 26. Балықшы тұйғын 

10. Қара тұрпан 27. Жыланшы қыран, бүркіт 

11.  Дөңтұмсық  тұрпан 28. Бақалтақ қыран 

12. Ақбас  үйрек 29. Дала қыраны 

13. Алтай  ұлары 30. Қарақұс 

14. Ақ тырна 31. Бүркіт 

15. Ақбас  тырна 32. Ақиық субүркіт 

16. Дуадақ 33. Аққұйрық субүркіт 

17. Безгелдек 34. Сақалтай, қозықұмай 

 БАУЫРЫМЕН ЖОРҒАЛАУШЫЛАР

1. Шұбар батбат кесіртке 4. Шұбар кесіртке

2. Зайсан  батбат кесірткесі 5. Жолақты әбжылан

3. Үлкен көз  кесіртке 

ҚОС МЕКЕНДІЛЕР

 

1.Даната  құрбақасы

БАЛЫҚТАР

1.Таймен                      2. Сылан

 

 Шығыс  Қазақстан облысының Қазақстанның  Қызыл кітабын енгізілген сирек кездесетін, бағалы, жергілікті және құрып кету бар  өсімдік түрлерінің тізімі

1. Верещагин сазшөбі – сирек, жергілікті түр

2. Қыртысты  жуа – сирек, аз жергілікті түр, құрып кету қаупі бар

Ұсақ торлы жуа – сирек түр

Көп тамырлы жуа – сирек түр

Ақшыл секпілгүл  – сирек, жергілікті түр

Ала күлтелі  қызғалдақ – сирек түр

Сібір қандығы, жауқарын – сирек, таралу аймағы азайып бара жатқан түр

Людвиг құртқашашы – сирек, аз жергілікті түр

Ірі гүлді шолпанкебіс  — сирек, таралу аймағы азайып бара жатқан түр

Нағыз шолпанкебіс – сирек, таралу аймағы азайып бара жатқан түр

Секпіл шолпанкебіс – сирек, таралу аймағы азайып бара жатқан түр

Телпек сүйсін– саны азайып бара жатқан сирек түр

 Алтай  рауғашы – таралу аймағы азайып бара жатқан сирек түр

 Ақ тұңғиық,  аққугүл – сирек түр

 Дала  шұғылығы, сәлдегүл – таралу аймағы азайып бара жатқан жергілікті түр

 Сауыр тегеурінгүлі – сирек, аз жергілікті түр

 Көктем  жанаргүлі– сирек түр

 Алтай  гимноспермиумы – көп жерлерде азайып бара жатқан сирек түр

 Қар дәуаяғы  – сирек түр, көне түр

 Сабақсыз  ашықжеміс  – сирек, жергілікті түр

 Жебе жапырақты ергеш – өте сирек, жергілікті көне түр

 Қызғылт  семізот, алтын тамыр – саны қатты азайып бара жатқан  бағалы түр

 Алтай  суық шөбі – саны азайып бара жатқан сирек түр

 Сиверс алмасы – саны қатты азайып бара жатқан түр

 Павлов  итмұрыны – сирек, жергілікті түр

 Ледебур бадамы – сирек, жергілікті түр

 Ховен майқарағаны– сирек, жергілікті, көне түр

 Ақ түкті  таспа – Зайсан ойпатының жергілікті түрі

 Тәтті жапырақты таспа – сирек, көне түр

 Жіңішке  сабақты таспа – сирек, жергілікті түр

 Инелі кекек – өте сирек, жергілікті түр

 Шыбықша  тиынтағы– өте сирек түр

 Ледебур қоянбұршағы – сирек, жергілікті түр

 Алтай  қасқыржидегі– сирек, жергілікті, көне түр

 Тарбағатай  таушешегі – сирек, жергілікті түр

 Су жаңғақ  — сирек, таралу аймағы азайып бара жатқан көне түр

 Еуропа орманоты — сирек, көне түр

 Қылтанды  дәлен– өте сирек, көне түр

 Желбезекше ледебуриелла – сирек, жергілікті түр

 Мейр шоқгүлі – саны аз сирек түр

 Саз қазанақ  – сирек түр

 Кәдімгі  аюжидек, аюбүлдірген – сирек түр

 Ұсақ  жемісті мүкжидек – сирек түр

 Тарбағатай  кемпіршөбі – сирек, аз таралған жергілікті түр

 Резниченко  кермегі – сирек, көне, жергілікті түр

 Попов  дембеті – сирек, жергілікті түр

 Тарбагатай  дембеті– өте сирек, аз жергілікті түр

 Кірпі қаратұқым – сирек, аз жергілікті түр

 Тарбағатай  қандыгүлі– сирек, аз жергілікті түр

 Резниченко  рияны – сирек, аз жергілікті түр

 Дауыр бақаауызы– сирек түр

 Келлер кесте жусаны– сирек, аз жергілікті түр, көне түр

 Зайсан  лаксасы – сирек, аз жергілікті түр

 Сафлор  тәрізді аюдәрі (марал тамыры) – саны қатты азайып бара жатқан түр

 Таңдамалы  сушырмауық – өте сирек түр

 Тамыр сүйгіш полипорус – сирек түр

 Кладина, бұғы мүгі– қынаның сирек түрі

     

Қазақстанда өсімдік дүниесінің 303 түрі Қызыл кітапқа енген және оның сақталуына мемлекеттік қорықтар қамқорлық жасайды. Өйткені шөп  қоры мал жайылымы есебінде бағалы, ал орман өндіріс үшін керекті  материал болып саналады.

 Қазақстан дүние жүзі бойынша  орманы аз елдердің қатарына  жатады. Бүкіл аумағының 11,4 млн  гектар жерін (4,2%) ғана ормандар  алып жатыр. Ол табиғатты тазартуда,  топырақты эрозийдан сақтап, оның  тамырын бекітуде, егіндік-шабындық  жерлерді қорғау мен құм көшкіндерін  бөгеуде аса маңызды рөл атқарады. Ауаны шаң-тозаңнан тазартып, аңызақ  желден, құрғақшылықтан сақтауда  да ормандар мен жасыл өсімдіктер  пайдалы.

Қазақстанның жануарлар дүниесі  казір сүтқоректілердің 178, кұстардың 489, балықтың 104 және омыртқасыздардың 50 мыңнан астам түрлерінен тұрады. Таралуы жағынан олардың мекендері бірнеше зоогеографиялық аудандарға бөлінеді. Оларға дала және орманды дала (Солтүстік Қазақстан, Ертіс өзені бойы), шөлейт және шөл (Каспий теңізінің солтүстік және шығыс жағалары, Жайық бойы, Торғай, Қызылкұм, Балқаш пен Зайсан көлінің жағасы, Бетпақдала, Сарысу, Сырдария жағалауы, Үстірт), таулы аудандар (Алтай, Сауыр, Тарбағатай, Жетісу Алатауы, Тянь-Шань, Қаратау, Ұлытау, Қалба, Сарыарқа) жатады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды.

       Қорыта келгенде  Қазақстанда өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне бай. “Қазақстанның Қызыл кітабы” – Қазақстан Республикасы аумағында жойылып кету қаупі төнген және сирек кездесетін жануарлар мен өсімдіктердің сипаттамасы берілген арнайы басылым. 1978 жылдан шығарыла бастады. Оның омыртқалы жануарларға арналған бірінші бөлімі жеке кітап болып 1978 ж. жарық көрді. “Қазақстанның Қызыл кітабының” екінші бөлімі 1981 ж. өсімдіктерге арналып шығарылды.

     Жойылып бара жатқан өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің алғашқы тізімін 1963 жылы Халықаралық табиғат және табиғат ресурстарын қорғау одағының (ХТҚО) арнайы комиссиясы құрастырды. Бұл комиссияға әлемдегі әр түрлі елдердің ғалымдары енді. Тізім жарияланып, «Деректердің Қызыл кітабы» («Red Date book») деген атау алды. Қазіргі кезде көптеген елдерде Қызыл кітап жарық көрді. Қазақстанда Қызыл кітап жасауға құлшынушылардың бірі белгілі ғалым -зоолог A. А. Слудский болды. Оның еңбектері Қазақстан жануарлар әлемін қорғауға арналды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

 1. “Қазақ Энциклопедиясы”

2. Балалар Энциклопедиясы, 6 том.