Қазақстан Республикасы экономикасының даму сипаттамасы және оны мемлекеттік реттеу

Инвестициялау объектісіне  байланысты инвестиция түрлері:

- айқын инвестиция (кәсіпорынның  физикалық капиталына салынған  қаржылар, мысалы, жаңа негізгі қорларды  құру, ескі қорларды жаңартуға  немесе оларды қайтадан техникалық  жағынан жарақтау);

- қаржылық инвестиция (инвестордың  қаржылық капиталын арттыру мақсатында акцияларды және басқа да бағалы қағаздарды сатып алуға, басқа да қаржылық құралдарды пайдаланудағы салымдар);

- ғылыми – техникалық  өнім инвестициясы;

- материалдық емес инвестиция (мүліктік құқықтарға, интеллектуалды  жеке меншік құқығына салынатын салымдар).

Инвестициялау үрдісіне қатысу сипатына байланысты бөлінуі:

- тікелей инвестиция (инвестициялау  объектісін таңдауға инвестордың  тікелей қатысуы);

- тікелей емес инвестиция (үрдісті  инвестициялық компания және  басқа да қаржылық делдалдар  жүргізеді).

Кәсіпорынның инвестициялық саясатының негізгі бағыттары:

1) кәсіпорын қызметінің тиімділігін жоғарлатуға бағытталған инвестициялар. Бұл инвестиция мақсаты – ескірген қондырғыларды ауыстыру, персоналды қайта оқыту немесе өндірістік қуатты өндіріс және өтім шарттары өте тиімді аймақтарға ауыстыру арқылы кәсіпорын шығындарын төмендету үшін жағдайлар туғызу;

2) өндірісті кеңейтудегі инвестиция. Бұл инвестициялар мақсаты - әрекеттегі  өндіріс негізінде қалыптасқан  нарыққа арналған тауарлар мен  қызмет түрлерінің өндіріс көлемін  кеңейту; 

3) жаңа өндірісті құрудағы инвестиция. Бұл инвестициялар кәсіпорынмен бұрын өндірілмеген тауарлар мен қызмет түрлерін шығару үшін жаңа технологияларды игеру және тіптен жаңа қуаттарды құруға арналған;

4) мемлекеттік басқару органдарының  талаптарын қанағаттандырудағы  инвестициялар (жаңа экологиялық нормалар немесе қауіпсіздік стандарттары).

Осы әдістемелік нұсқауға сәйкес инвестициялық  жобалардың тиімділігін бағалауда  қолданылатын түсініктер:

- коммерциялық (қаржылық) тиімділік  жобаға тікелей қатысушылар үшін  жобаны жүзеге асырудың қаржылық  салдарын анықтайды;

- бюджетті тиімділік жобаның  аймақтық және жергілікті бюджетіне  қосатын үлесінің қаржылық салдарын  көрсетеді; 

- экономикалық тиімділік жобаны  жүзеге асыруға байланысты шығындар  мен нәтижелерді есепке алады,  олар инвестициялық жоба қатысушыларының тікелей қаржылық мүдделері шегінен шығып кетуі мүмкін және құндық өлшемді қажет етеді.

Инвестициялық жоба тиімділігі инвестициялық  үрдіске қатысушылардың мүдделерін ескере отырып шығындар мен нәтижелердің арақатынасын көрсететін көрсеткіштер жүйесімен сипатталады.

Инвестициялық жоба тиімділігін бағалау  кезінде қарастырылған көрсеткіштерді салыстыру кезіндегі құнға келтіру (дисконттау) керек, өйткені түрлі  уақыт кезеңдеріндегі шығындар мен  қаржы түсімдері бір мәнді  болмайды (бұл салыстыруды жүргізгенде қиынға соқтырады), яғни алдыңғы кезеңде алынған табыс құны соңғы кезде алынған табыс мөлшерінен жоғары болады.

Есепті баға – базистік бағаны жалпы инфляция индексіне сәйкес келетін дефляторға, яғни экономикадағы  немесе нақты ресурс, өнім, қызмет түрі бағасының орташа деңгейін жоғарлату индексіне көбейту арқылы анықталады.

Жобалық және есепті баға инвестициялық  жобаның техника-экономикалық түсініктеме  беру кезеңінде қолданылады. Техника-экономикалық түсініктемеде есептеулер отандық  базисті, керек жағдайда - әлемдік баға бойынша жүргізіледі.

Егер шығындар мен нәтижелердің ағымдағы мәні болжамдық бағамен  есептелген жағдайда тиімділіктің интегралды көрсеткіштерін анықтауда есепті баға пайдаланылады. Бұл инфляцияның  түрлі деңгейінде алынатын нәтижелерді  салыстыру үшін қажет.

Базисті, болжамдық және есепті баға теңгемен есептелуі немесе  тұрақты  шетел валютасымен есептелуі  мүмкін (АҚШ доллары, герман маркасы, экю және т.б.)

Инвестициялық жобалар тиімділігін  бағалаудағы есептеулерде сату көлемі өзгерісі әсерінен болатын өнім және тұтынылатын ресурстар бағасы өзгерісінің әсерін міндетті түрде ескеру керек (тауарлар мен қызмет түрлері нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың қанағаттандырылуына әсері).

Инновациялық қызмет – аяқталған  ғылыми зерттеулер мен өңдеулер  немесе нарықта өткізілетін жаңа немесе қасиеттері өзгертілген, яғни жаңартылған өнімнің, қызметте пайдаланылатын жаңа немесе жетілдірілген технологиялық үрдістің ғылыми-техникалық жетістіктерін, және осылармен байланысты болатын қосымша ғылыми зерттеу мен өңдеу нәтижелерін таратуға бағытталған үрдіс.

Инновация (жаңалықтар енгізу) – нарықта  өткізілетін жаңа немесе жаңартылған  өнім, қызметте пайдаланылатын жаңа немесе жетілдірілген технологиялық үрдісі түрінде нарықта өткізуге болатын  инновациялық қызметтің соңғы  нәтижесі.

Инновация бұл тек өндіріске  енгізілген ғана емес, сонымен бірге  тиімді және жоғары пайда әкелетін объект. Инновацияны жүзеге асыру  үрдісінде жүргізілетін ғылыми-техникалық, технологиялық және ұйымдастырушылық өзгерістердің жиындығын инновациялық үрдіс деп атауға болады, ал жаңа енгізулерді жасауға, таратуға және оны пайдалануға кеткен уақытты инновациялық кезең деп атайды.

Зерттеу объектісіне байланысты инновацияны  келесідей қарастыруға болады:

а) инновация  – үрдіс ретінде (Б. Твисс, А. Койре, И.П. Пинингс, В. Раппопорт, Б.Санта, В.С. Кабаков, Г.М. Гвишиани, В.Л. Макаров және басқалары);

б) инновация  – жүйе ретінде (Н.И. Лапин, Й. Шумпетер);

в) инновация  – өзгерістер ретінде (Ф. Валента, Ю.В. Яковец, Л. Водачек және басқалары);

г) инновация  – нәтиже ретінде (А. Левинсон, С.Д. Бешелев,   Ф.Г. Гурвич).

 

10-тақырып. Өнімді өткізу және өндіріс шығындары

Оқылған сұрақтар:

- Шығындар түсінігі, түрлері және құрамы, түрақты және өзгермелі шығындар;

- Кәсіпорынның шығындарын құрайтын  шығындар жіктелуі;

- Кэсіпорындағы шығындар құрамы;

- Калькуляциялау, оның түсінігі  және қағидалары;

- Калькуляциялаудың үрдістік, шекті  және тапсырмалық әдістері;

- Қосымша шығындар, олардың құрамы және бөлу белгілері. Қосымша  шығындарды   бөлуәдістемесі;

- Өндіріс   шығындарын толықтаудағы шет елдер тәжірибесі. Өнімнің өзіндік құнын азайтуының мэні, көздері және факторлары.

Ұсынылған әдебиеттер [1-5, 9, 14]

Негізгі түсініктемелер                                                           

Шығындар - нақты уақыт ішінде өнім өндірісі мен оны өткізудің материалдық, еңбек, қаржы, табиғи, ақпараттық және басқа да ресурстар құнының ақшалай бағасы. Анықтамаға сәйкес шығындардың 4 сипатын атап өтуге болады:

- ресурстардың ақшалай бағасы  – барлық ресурс түрлерін бір  өлшемге келтіру;

- мақсатқа бағыттылығы - өнім өндіруге немесе өнімді өткізуге толықтай кәсіпорын немесе құрылымдық бөлімшелері бойынша, толықтай үрдіс немесе оның белгілі бір кезеңдеріндегі мақсаттарға бағыттылығы;

- нақты уақыт кезеңінде болуы  керек;

- қор сіңіргіштік қасиеті – егер шығындар өндіріске жұмылдырылмаса, немесе тізімнен шығарылып тасталмаса, шығындар қорларға айналады, шикізат қорына, материалдар қорына, аяқталмаған өндіріс қорына, дайын өнім қорына айналады. Бұл жағдайда шығындар кәсіпорын активтеріне жатқызылады.

Шығындар түсінігімен бірдей өнімнің  өзіндік құны көрсеткіші қолданылады. Өнімнің өзіндік құны – ақшалай  түрдегі кәсіпорынның өнім өндірісі мен оны өткізудегі ағымдық шығындары.

Нарықтық экономика жағдайында өнімнің өзіндік құны кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің басты көрсеткіші болып табылады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде өндіріс шығындарын есепке алу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау басқарушылық есепте көрсетіледі. Оның негізгі мақсаты – мамандарға, басқарушылық персонал мен кәсіпорын бөлімшелеріне өнімнің өзіндік құнын басқару үшін ақпараттармен қамту.

Өнімнің өзіндік құны калькуляциясы. Калькуляция – барлық тауарлы  өнім мен оның бөліктерінің өзіндік  құнын, нақты бұйым түрінің өзіндік  құнын, өнім өндірісі мен оны өткізудегі кәсіпорын бөлімдерінің шығындарын есептеудегі жүйе.

Калькуляцияның  жеке баптары бойынша шығындарды анықтау тәртібі:

бұйымды дайындаудағы тікелей шығындардың нормативін есептеу;

жанама шығындарды жеке бұйымдардың өзіндік құнына бөлу.

Калькуляциялық  баптар бойынша өзіндік құн құрылымы өнімнің толық өзіндік құнындағы шығындар арақатынасын, не шығындалғандығын, қайда шығындалғандығын, қаржылар қандай мақсаттарға бағытталғандығын көрсетеді. Ол кәсіпорынның әр цехының немесе бөлімшесінің шығындарын бөліп көрсетеді.

Өндіріс шығындарының сметасы тек шығындардың экономикалық біртекті элементтерін бірлестірсе, калькуляция  баптарында кейбіреулері ғана біртекті, ал қалғандары шығындардың әр түрлерін қамтиды, яғни кешенді құрайды. Қолдануға  байланысты калькуляция түрлері бірнешеге бөлінеді.

Жоспарлы калькуляция  – жоспарлы кезеңде өнімді дайындауға қажетті шығындардың максималды мүмкін болатын мөлшерін қамтиды  және жоспарға енгізілген өнімнің барлық түріне жасалады.

Сметалық калькуляция  – жоспарлы сияқты жұмыстың бір түріне және сырттан келген тапсырыс бойынша өнім өндірісіне жасалады. Тапсырыс берушілермен есептесу кезіндегі бағаның негізі болып табылады.

Нормативті  калькуляция – шикізат, материалдар, энергия шығындарының нормасы бойынша  бұйымның өзіндік құнын есептеу.

Жобалық калькуляция - өнім өндірісіне дайындық кезінде  анықталады және жобаланған жаңа өндіріс  пен технологиялық үрдістердің  тиімділігіне түсініктеме беру үшін қажет.

Есепті калькуляция - өнім бірлігінің нақты өзіндік  құнын көрсетеді, онда бұйымға кепілдік жөндеу және кепілдік қызмет көрсету шығындары, дұрыс жасалмаған бұйымдар шығыны және т.б. ескеріледі.

Өнім өндірісі мен өткізу шығындар сметасы. Өнім өндірісі мен оны өткізудегі шығындар сметасы  кәсіпорынның жалпы шығындарын анықтау  мақсатында есептелінеді. Шығындар сметасын құрудағы әрекеттер:

1) қосымша цехтар  шығыны сметасын анықтаумен басталады,  өйткені олардың өнімдері кәсіпорынның  негізгі цехтарымен пайдаланылады  және бұл цехтар шығындары  негізгі өндірістік цехтар өнімінің  өзіндік құнына енеді; 

2) содан соң  кәсіпорынның негізгі цехтары  бойынша шығындар сметасы есептелінеді, оның негізінде шығындардың өндірістік (зауоттық) сметасы қалыптасады және  тауарлы, өткізілген өнімнің өзіндік  құн көрсеткіштері анықталады.

Шығындар элементі:

1) материалдық  шығындар;

- шикізат және  негізгі материалдар;

- сатып алынатын  бұйымдар;

- қосымша материалдар;

- сырттан сатып  алынған жанармай;

- сырттан сатып  алынған энергия;

2) өнеркәсіптік-өндірістік  персонал еңбегін төлеу шығындары;

- жұмысшылардың  еңбекақысы;

- инженерлі-техникалық қызметкер еңбекақысы;

- қызметкерлер  еңбекақысы;

3) әлеуметтік  мұқтаждықтарға төленетін аударымдар;

- әлеуметтік  сақтандыру;

- зейнетақы  қоры;

- медициналық  сақтандыру;

- салалық сақтандыру  тарифі;

4) негізгі қорлар  амортизациясы;

- негізгі өндірістік қорларды толықтай қалпына келтіруге аударымдар (үдемелі амортизацияны ескереді);

5) басқа да  шығындар;

- салықтар, жарналар, бюджеттен тыс арнайы қорларға  аударымдар;

- мүлікті міндетті  сақтандыру бойынша төлемдер;

- байланыс, есептеу  орталықтарының, банктердің қызметін төлеу;

- кадрларды  дайындау және қайта дайындықтан  өткізу, іс-сапар шығындары;

- негізгі қорларды  жалға алу төлемдері;

- басқа да  төлемдер.

 

11 тақырып. Кәсіпорынның  маркетингтік және өндірістік  қызметі

Оқылған сұрақтар:

- Маркетингтік тәсіл және стратегиялық жоспарлау;

- Маркетинг стратегиясын таңдау және өткізу жолдары;

- Маркетингтің өндірісті ұймдастыруға  және кәсіпорынның негізгі функцияларына  әсер етуі;

- Кәсіпорынқызметін жоспарлаудың  әдістемелік негіздері;

- Кәсіпорынның жоспарлар құрылымы. Ішкі өндірістік жоспарлау;

- Нарық жағдайындағы кәсіпорынның  өнім шығаруды жоспарлауды ұйымдастыру;

- Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын әзірлеу.

Ұсынылған әдебиеттер [1-5, 7, 15]

Негізгі түсініктемелер                                                           

Маркетинг тұжырымдамасы нарықта  кәсіпорынның белсенді басымдық саясатының стратегиясы мен тактикасы, шаруашылық іскерлігі және барлық өндірістік ресурстар  түрлерін тиімді қолдану нәтижелеріне әсер ететін маңызды құрал.

Бүгінгі таңда маркетингтің дамуында келесі сипатты тенденцияларды бөліп көрсетуге болады:

- маркетинг ғылыми-техникалық прогресстің  айтарлықтай әсерінде болғандықтан, жекелей айтқанда ақпараттардың  көптігіне қарай ақпараттық технологиялар  ерекше орынға ие;

- тұрғындар топтарының әлеуметтік белсенділігінің өсуі маркетинг сипатын анықтайтын айтарлықтай фактор ретінде қарастырылуда;