Қазақстан Республикасы экономикасының даму сипаттамасы және оны мемлекеттік реттеу

- Табыс – кәсіпорынның шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижесінің жиынтық көрсеткіші ретінде;

- Табыстар түрлері;

- Кәсіпорынның табысын бөлу тәртібі. Кәсіпорын төлейтін салықтардың сипаттамасы;

- Кәсіпорында табысты арттыру резервтері;

- Өндіріс рентабелділігі – кәсіпорын жұмысының тиімділік көрсеткіші ретінде

Ұсынылған әдебиеттер [1-5, 17]

Негізгі түсініктемелер                        

Пайда – кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылады, жалпы түрде өнім бағасы мен оның өзіндік құнының арасындағы айырма арқылы анықталады, ал толықтай кәсіпорын бойынша - өнімді өткізуден түскен түсім мен өткізілген өнімнің өзіндік құны арасындағы айырма ретінді анықталады. Пайда экономикалық категория ретінде кәсіпкерлік қызмет үрдісінде материалдық өндіріс саласында пайда болған таза табысты көрсетеді. Кәсіпорын деңгейінде таза табыс пайда нысанын қамтиды.

Нарықтық қатынастардың басты категориясы ретінде пайда бірнеше қызмет атқарады:

1) пайда – кәсіпорын қызметі  тиімділігінің көрсеткіші, яғни  пайдасы бар кәсіпорын, оның  қызметінің тиімді екендігін  куәлендіреді;

2) пайда – түрлі деңгейдегі  бюджет табысын қалыптастыру  көзі. Ол бюджетке салық түрлері, экономикалық санкциялар арқылы жинақталады және бюджеттің шығыс бөлігінде көрсетілген түрлі мақсаттарға пайдаланылады;

3) пайда – қызметкерлер үшін  еңбек жағдайын жақсарту көзі. Кәсіпорынның өз иелігінде қалған, яғни салықтар мен бірінші реттегі төлемдерді және дивидендтарды төлегеннен кейін қалған пайда есебінен қызметкерлерге материалдық сыйақы, әлеуметтік жеңілдіктер төленеді;

4) пайда – өндірілген өнім  мен негізгі қорларды жаңарту  көздері. Кәсіпорынның иелігінде  қалған пайда мөлшерінің негізінде капитал иесі мен менеджерлер кәсіпорынның даму болашағын ескере отыра, кәсіпорын қызметіне қажетті инвестициялық саясат жүргізу туралы шешімдер қабылдайды.

Кәсіпорын пайдасы – оның экономикалық және әлеуметтік дамуының негізгі факторы, сондықтан оның кәсіпорында қалыптасу механизмін анықтау өте маңызды болып табылады. Оның бірнеше түрлері бар:

жалпы пайда;

баланстық;

салық салынатын (есепті);

таза пайда.

Жалпы пайда тауарларды (жұмыс, қызмет түрлерін) сатудан түскен түсім мен  өткізілген өнімнің толық өндірістік өзіндік құны арасындағы айырма арқылы анықталады.

Баланстық пайда әр қызмет түрлері  бойынша бөлек-бөлек жоспарланады:

товарлы өнімді өткізуден түскен пайда;

басқа өнімдерді және товарлы емес сипаттағы қызмет түрлерін өткізуден  түскен пайда;

негізгі қорларды және басқа да мүліктерді өткізуден түскен пайда;

өткізулерден тыс табыстар мен  шығындардан түскен пайда.

Тауарлы өнімді өткізуден түскен пайда - әрекеттегі бағамен есептелінген өнімді өткізуден түскен түсім мен өнімнің өзіндік құнына енетін тауарлы өнімді өндіру және оны өткізуге кеткен шығындар арасындағы айырма арқылы анықталады.

Рентабелділік – ресурстарды пайдалану  дәрежесін және шығындарды қайтару  деңгейін сипаттайтын өндіріс тиімділігінің  салыстырмалы көрсеткіші.

 

14-тақырып. Кәсіпорын қаржысы

Оқылған сұрақтар:

- Кәсіпорын қаржысы түсінігі және функциялары;

- Кәсіпорындағы қаржы қатынастар  нысандары;

- Кәсіпорынның қаржы қызметінің  негізгі қағидалары мен ұйымдастыру  бағыттары;

- Қаржы механизмі: құрамдық элементтер, құқықтық, нормативтік және ақпараттық қамтамасыз ету;

- Кәсіпорынның қаржы жағдайын  талдау эдістемесі. Кәсіпорындарда  салық салу: мәні, түрлері және  қағидалары;

- Кәсіпорынның қаржы ресурстары;

- Қаржы жоспарлау;

- Кәсіпорыңдағы қаржы ресурстарды  қалыптасу көздері.

Ұсынылған әдебиеттер [1-5,19]

Негізгі түсініктемелер                       

Нарықтык экономика  жағдайында болатын экономикалық қатынастар жүйесінде қаржы маңызды орын алады. Кәсіпорын қаржысы деп оның қарамағындағы барлық ақша қаражаттар жиынтығын, сондай-ақ оны қалыптастыру, бөлістіру және пайдалану жүйесін айтамыз.

Кәсіпорынның шаруашылык іс-әрекеті  барысында қаржылық карым-қатынастар қалыптасады. Қаржылық қарым-қатынастар төрт топтан кұралады:

• өзге кәсіпорын және ұйымдармен;
• өзінен жоғары тұратын және бірлесіп жұмыс атқаратын серіктестермен түзілетін кәсіпорын ішіндегі қарым-қатынас;
• қаржы-несиелік жүйемен карым-қатынас.

Өзге кәсіпорын және ұйымдармен түзілетін карым-қатынастарға жабдықтаушылармен, сатып алушылармен, кұрылыс-күру және тасымалдау мекемелерімен, өндірістік және әлеуметтік инфракұрылым кәсіпорындары және шетел кәсіпорындары арасындағы қарым-қатынастар кіреді. Көлемі жағынан өте көп акша айналымдарына кәсіпорындардың бір-бірімен өзара іске асыратын операциялары кезіндс шаруашылык іс-әрекетті ұйымдастыруға кажетті материалдык кұндылықтар сатып алумен және дайын өнімді сатумен байланысты кажетті акша айналымдары жатады. Мұндай операцияларды ұйымдастыру тікелей түрде кәсіпорын іс-әрекетінің қаржылық нәтижесіне әсер етеді.

Кәсіпорынішілік қаржылык қарым-қатынастарға кәсіпорынның ішкі бөлімшелері арасындағы қаржылық операциялар кіреді. Бөлімшеаралық қатынастар бекітілген басқару жүйесі мен ішкі коммерциялық есеп жүйесіне негізделеді. Олардың қабылдаған міндеттемелердін орындалуы үшін материалдық жауапкершілік пен ынталандырудың тиімді тетігін құруға арналған.

Қаржы-несиелік жүйемен қарым-қатынас әрқилы болып келеді. Ең алдымен, бұл әр деңгейлі бюджеттермен, сақтандыру жүйесімен, бюджеттен тыс қорлар мен несие беру мекемелерімен болатын қарым-қатынас.

Қазақстанның салық  жүйесінің кемшілік тұстары баршылық және ол кәсіпкерліктің дамуына мүмкіндік туғызбайды. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, кәсіпорынның іскерлік және инвестициялық белсенділігін дамыту үшін өндірісті қолдау мен тиімді инвестициялық тетік құру арқылы ғана қол жеткізуге болады. Көптеген елдерде өндірісті дамытуға бағытталған барлық қаржы қаражаттары немесе оның бір бөлігі салықтан босатылады.

Салықтың ауыр қыспағы болған жағдайда кәсіпорынның қаржылык жұмысын ұйымдастырудың басты да маңызды міндеті - бюджетке төленетін салық төлемдерін оңтайландырудың тиімді әдістемесін құру, салық төлемдерін төлеу, күнтізбелік жоспарын жасау, салықтық есеп беруді дайындау жәнс салықтық төлемнің ағымдық қорларын құруды камтитын дербес салық саясатын белгілеу болып табылады.

Қаржылық жүйенің сақтандыру буынымсн арадағы қарым-қатынасы кәсіпорынның мүлкін, валюталық және коммерциялық тәуекелдерін және т.б. сақтапдырғаны үшін тиісті компаниялар есебіне қаржы аударуды үйымдастырудан құр-алады.

Коммерциялық банктермен арадағы қаржылық қарым-қатынас қолма-қол ақшасыз есеп айырысу мен несие алу немесе өтеуге байланысты түзіледі.

Қолма-кол акшасыз есеп айырысу  төлеуші мен төлем қабылдаушы әр түрлі банктер кызметін пайдаланған жағдайда жүзеге асырылады. Мұндай есеп айырысу банктердің корреспонденттік қатынастарын ұйымдастыру аркылы іске асады.

Қолма-кол ақшасыз есеп айырысудың тиімділігі кәсіпорынның қаржылық жағдайына тікелей ықпал етеді.

Несие айналмалы капиталды қалыптастырудың, өндірісті дамытудың көзі болып табылады. Дегенмен, қазіргі уақытта несие мөлшерлемелері жоғары болуына байланысты, ол шын мәнінде инвестиция көзі бола алмай отыр. Банктер үшін ұзақ мерзімді инвестициялық несиелендіру тәуекелділігі жоғары болғандықтан, банк қызметінің аталған дәстүрлі түрі іс жүзінде кең дамымай отыр. Банктер мен өзге де несие институттары кәсіпорындарға дәстүрлі емес қызмет түрлерін де ұсынады. Олар:

• лизинг;
• факторинг;
• форфейтинг;
• траст және т.б.

Кәсіпорынның қаржылық іс-әрекетін ұйымдастырудың маңызды міндеті - әр түрлі ақша қорларын калыптастырып, оларды тиімді пайдалану. Олар арқылы кәсіпорынның шаруа-шылык іс-әрекеті қаржы ресурстарымен камтамасыз етіледі, өндірісті өркендетуді қаржыландыру, бюджетпен есеп айырысу және т.б. іске асырылады.

Мұндай қорларға келесілерді жатқызуға болады:

• жарғылық капитал,
• төленген косымша капитал;
• төленбеген қосымша капитал;
• резервтік капитал;
• бөлінбеген табыс;
• басқа қорлар.

Аталғандардан бөлек, кәсіпорып мезгілді оралымды ақша қорларын құрайды. Мысалы, кәсіпорында айына бір немесе екі рет еңбекақы қоры түзіледі. Қатал мезгілді түрде (салыктарды төлеу күнтізбесіне сәйкес) кәсіпорын бюджетке толенетін салық түрлеріне арнап қор ұйымдастырады.

Оралымды қор жасақтаудың басты міндеті - ағымдық (оралымды) келесі мәселелерді шешу, яғни:

• еңбекақы төлеу;
• салық төлеу;
• несиелік паиыздарды өтеу
• ғылыми-техникалық іс-шараларды қаржыландыру.

Сонымен, кәсіпорынның қаржысын ұйымдастырудын мәні - ондірістін соңғы нәтижесіне барынша тиімді түрде ықпал ету  мақсатымен ақша корын қалыптастыру жәнс ақша ағындарынын қөзғалысымен байланыстырылған қаржылық қарым-қатынас  үйымдастыруды камтитын қаржы тетігін кұру және онын қызмет етуін камтамасыз ету, ягни кәсіпорынның қаржылық тетігі ұзақ мерзімді, орта мерзімдегі және ағымдағы кәсіпорынның қаржылық даму мақсатына жету үшін қаржылық қарым-қатынас пен акша қорынын оңтайлы әрекеттесуін ұйымдастыратын кәсіпорын басқарудағы ішкі жүйесі болып табылады.

Кәсіпорынның қаржы  тетігінің жетекші түрде болуы  материалдық өндіріс саласында каржының жетекші рөл атқаруымен түсіндіріледі. Кәсіпорынның каржы тетігі қаржының өз қызметін толықканды әрі барынша тиімді түрде іске асыруына жағдай жасауы тиіс. Кәсіпорынды кажетті қаржы ресурсымен қамтамасыз етуге де дәл осы каржы тетігі көмегімен кол жеткізеді.

Кәсіпорынның каржылық іс-әрскеті  дербес құрылымдық бөлімшесі қаржы  бөлімімен жүзеге асырылады. Қаржы белімінің бастығы тікелей кәсіпорын басшысына бағынады. Қаржы бөлімінің жұмысында пайданы бөлу, өнімнің өзіндік құнын төмендету мәселелері маңызды орын алады. Осыған байланысты, қаржы бөлімінің міндетіне мыналар кіреді:

1. Өндірістік және әлеуметтік дамуға қажетті қаржы ресурстарын құру, пайданы үлғайту, табыстылықты арттыру.
2. Қаржылық жоспарында көрсетілген бюджет, материал мен жабдықтаушылар, акционерлер алдындағ, сондай-ак басқа да қаржылық міндеттемелерді орындау және есеп айырысуды ұйымдастыру.
3. Өндірістік корлар мен инвестицияларды неғүрлым тиімді жолмен пайдалануға көмек көрсету.
4. Қаржылык, иесиелік және кассалық (қазынагерлік) жоспар әзірлеу.

5. Қорларды тиімді пайдалану,  мсншікті айналмалы капитал мөлшерін экомикалық түрқыдан негізделген нормативтерге жеткізу жоніндегңі іс-шаралар кешенін жобалау, айналмалы капиталдың айналымдылығын жеделдетуді қамтамасыз ету, қаржы ресурстарының дүрыс пайдаланылуын қадағалау.

6. Дайын өнім үшін есеп айырысуды тиімді түрде ұйымдастыру және өнім сату жоспарынын орындалуын, түсетін пайданы үздіксіз қадагалап отыру және басқа да міндсттер.

Қазіргі таңда көптеген кәсіпорындардың қаржылық жағдайында қиын күйде қалып отыр (өндіріске қажетті капиталдың тапшылығы, несиелік мөлшерлемелердің тым жоқары болуы, төлемдердін дер кезінде өтелмеуі жэне т.б.), сол себепті дәл қазір кісіпорынның қаржылық күйін нығайту басты міндет болып табылады.

Кәсіпорынның қаржысын тұрақтандырудың  негізгі жолдары пайдаланымдағы ақша қаражаттарын оңтайландырумен және олардың тапшылығын жоюмен байланысты каржылык жұмыстарды жетілдірудің басты бағыттары келесі болып саналады:

1. Кәсіпорынның іс-әрекетін ұдайы әрі жүйелі түрде талдау.
2. Кәсіпорынның стратегиялык қаржы саясатын эзірлеу 
   жэне оны іске асыру.
3. Кәсіпорында қаржылык жоспарлаудың тиімді жүйесін ұйымдастыру.
4. Кәсіпорыннын мүліктік құрылымын және олардың құралу көздерін оңтайландыру арқылы нәтижесі томен теңдестік құрылымының орын алуына жол бермеу.
5. Пайданы пайдалануды оңтайландыру және неғүрлым тиімді дивиденд саясатын таңдау.
6. Бухгалтерлік есеп жүйесін қаржыны басқару міндеттеріне қарай беймідеу
7. Қаржы ресурстары көздерін ынтайландыру мақсатыида 
   несие бсруіпілер мен инвесторларман қарым-қатынасты дамыту
8. Кәсіпорын шығындарын оңтайландыру.

Кәсіпорынның іс-әрекетін кешенді түрде жан-жақты талдап. Кәсіпорынның мақсатын орындауға бағдарланған бірыңгай, кешенді даму стратегиясына сәйкес кәсіпорын жумысын ұйымдастырған жағдайда ғана жоғарыда айтылған түйт-кіл мэсслелерді шешу мүмкіи болады.