Лекции по "Экологии"

Физикалық әсерді нормалау. Электро магниттік сәуле энергия бола отырып заттектер арқылы оңай ұзақ қашықтыққа тарайтын ионданған гамма сәулесі және ренген сәулелері. Гамма сәулелері тірі дегенде клеткалар тобынан оңай өтіп, оған әсер етпеуі мүмкін. Ионданған сәулелердің әсер етуіне байланысты болған ультракүлгін сәулелер әсерін адамдардың белгілі органдары зақымдануы мүмкін.

Радий, уран, плутоний бета сәулелерін шығаратын стронций, итрий. Ионданған  сәулелердің өтуіне байланысты адамдар  созылмалы және жеңіл түрдегі сәулелену ауруына ұшырайды.

Ауруға шалдыққан адамның имунитеті  нашарлап, сүйек кемігінің қызметі  бұзылып, қаны азаяды.

Сәлеленудің денені өлтірітін шамасы бас арқылы 2000 радиан, іштің төменгі  қуысы арқылы 5000 радиан, көкірек 1000 радиан, аяқ-қол арқылы өтсе 20000радиан.

Гамма сәулелерінің мөлшерін жартылай төмендететін қабаттар

Гамма сәулелерінің энергиясы Мэ.В	Жартылай төмен қабаттың шамасы
0,5 Мэ.В	Ауа	Алюминий	Қорғасын
1,0	85	4,4	1,0
2,0	120	6,0	1,4

 

Интернационалдық жүйе бойынша  сәулелену дозасы 3В (зивертпен өлшенеді). Бір жыл ішінде адам орташа есеппен 0,1-3В доза алады. Ағзаның

Радиациялық әсерді нормалау. Радиациялық әсердің шекті рауалы деңгейі. Радиациялық әсер радиоактивті заттектерден шығатын иондаушы сәулелерді айтады. Кейбір химиялық элементтердің және олардың изотоптарының атом ядролары өздігінен иондаушы сәуле шығарып, ыдырайды. Ионданушы сәулелердің үш түрі бар:

1. Көп электр зарядын алып жүретін гелий ядросының екі бөлшектер ағымы;
2. Электрондар мен бетта бөлшектер ағымы
3. Қысқа толқынды электромагнитті гамма сәулелері  2-бөлшектер адамның киімі арқылы да, тері эпителий арқылы да өтпейді.

Альфа сәулелер организмдегі биохимиялық  процесстерді өзгертіп физикалық, химиялық және физиологиялық потологияға  әкеледі, одан кейін сәулелену ауруы пайда болады. Альфа бөлшектерімен салыстырғанда бетта бөлшектері организмге ену қабілеттігі жоғары. Организм ұлпасына 1-2 см тереңдікке ене алады. Теріге енгеннен кейін оны күйдіреді және жара пайда болады.

Гамма сәулесінің ену қабілеттігі  өте жоғары тек қорғасын қабатымен және бетон плиталарымен қорғануға болады.

Бірақ, үш сәулеленудің ішінде бірдей дозаны қарастыратын болсақ, ең қауіптісі  гамма сәулелері болып табылады. Оның қауіптілігі басқа сәулелерден 20 еседей артық. Адам қоршаған табиғи ортаны сақтау мақсатында назар аударатын обьект ретінде шекті рауалды деңгейден жоғары сәулелену дозасын беретін радиацияның көзі саналады. Оларға атом реакторлары, ядролық сынақтар және мекемелерде қолданылатын радиоактивті материалдар жатады.

Шу, вибрация, магнит өрісінің әсерін нормалау.Шу, діріл, магнит өрістері шартты түрде акустикалық түрге жатады. Акустиалық ластану обьектілерінің тигізетін әсері адам және оның денсаулығы. Адам құлағы қабылдайтын сыртқы ортаның механикалық теңселуі дыбыс деп аталады.

Естілетін дыбыс 16-20 гертс. Инфра дыбыс-16 гертс төмен.

Ультра дыбыс -1ге гертсқа тең. Ультра дыбысты газдар мен  салыстырғанда сұйықтықтар бірнеше жақсы сіңіре алады. Ауада ультра дыбыстың сіңу коэфиценті сумен салыстырғанда мың есе жоғары.

Организмге тигізетін зиян әсерінерв жүйесінің бұзылуына, тамырдағы қысым мөлшерінің қанның құрамы мен қасиетіне себебін тигізеді. Ультра дыбыс ауа және сұйық, қатты орта арқылы өтеді. Қатты үздіксіз дыбыс шу деп аталады.

Дегеніне қарай шу адамның ағзасына қолайлы және қолайсыз әсер етеді.

Табиғи шу жапырақтың сылдыры, өзен ағысының дыбысы, құстар әні адамдарға  қолайлы әсер етеді және нерв жүйесінің  ауруларын емдеуге көмектеседі. Қатты шудың пайда болуы адамның  естуін төмендетеді, нерв ауруларын  көбейтеді. Ұзаққа созылған қатты шу жүрек, бауыр жұмыс істеу қабілетін бұзады және нерв клеткаларына әсер етеді. Қатты шу жануарлар мен организмдерге де әсер етеді.

Шу әсерінің шекті рауалды деңгейі  дицибельмен белгіленеді. 20-30 дисц. Шуда адам организміне зиянын тигізбейді. 135 дисц. Адамға қолайсыз әсер туғызады. 150 дисц-ді адам организмі көтере алмайды. Шудың шекті деңгейі 80 дисцибел.

Әртүрлі мақсаттағы жерлерге белгіленген шудың рауалды деңгейлері

Жер	Шудың рауалды деңгейлері
	түн	күн
Елді мекендердің орналасқан жерлері	45	60
Көпшілік демалатын жерлер	35	50
Ауыл шаруашылығына бағытталған  жерлер	45	50
Қорықтар мен қорықшалар	30	35

 

Өзін-өзі тексеру  тапсырмалары:

1.Шуддың әсерін нормалау қалай жүргізіледі?

2.Экожүйелерді нормалаудың  сандық қандай тәсілдері бар?

 

1. Буторина М.В., Воробьув П.В. Инженерная экология и экологический менеджмент. М: Логос, 2003

2.Галаневич А.Г. Оценка воздействия  на окружающую среду и экологическая  экспертиза. Экологическая экспертиза.  М. 1999

3.Гончарук Е.И., Сидоренко Г.И.  Гигиеническое  нормирование химических веществ в почве. М., 1986

4.Донченко В.К. , Питулько В.М., Растоскуев  В.В. и др Экологческая экспертиза  М.: Издательский центр «Академия», 2004

 

Лекция 5 Атмосфералақ ауа сапасын  нормалау

Мақсаты: Атмосфералық ауа сапасын нормалау  негіздерімен танысу

Жоспары:

1. Атмосфераны ластаушы компаненттер. бақылау параметрлері.

2.Атмосфераның ауаның ластану мөлшерін нормалау.

3.Ауа ортасының жай күйін бақылау әдістері мен аспаптары.

 

Лекцияның қысқаша мазмұны. Атмосфералық ауа сапасын бақылау.

Өнеркәсіп өндірісінің жедел дамуы, техникалық прогресс, іштен жану двигательдерінің транспортта кеңінен қолданылуы атмосфераға бөлінетін газ мөлшерін арттырып, ауа сапасының төмендеуіне әкеліп соқтырып отыр.

Дүниежүзілік ақпарат ұйымының мәліметтеріне сүйенсек, ауылды жерлердегі елді мекендерге қарағанда, қалалардағы атмосферадағы ауа құрамында зиянды газ күйіндегі заттар 10-25 есе, ал тозаң 10 еседей артық мөошерде ұшырасады. Өнеркәсіп шоғырланған жерлерге қыс айларында тұманның жиі түсетіндігі, ал жауын – шашынның қалыптағыдан 5-10 есе артық жауатындығы да байқалады.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау комитетінің сараптау жұмыстары  нәтижесінде, әр түрлі заттармен  ауаның ластану деңгейінің шекті  шамасы (допустимые уровни загрязнения)белгіленеді, бұлар орташа жылдық, орташа маусымдық, орташа тәуліктік мәндерімен сипатталады. Мысалы, күкірт тотықтарының орташа жылдық ластану деңгейінің шамасы – 60 мкг/м³. Ал көміртегі тотықтары үшін орташа мерзімдік (8 сағат ішінде) ластану деңгейі – 10 мкг/м³. Ластану деңгейінің жоғары мәні осы мерзім ішінде мкг/м³ болуы мүмкін.

Ауа сапасын бақылау үшін белгіленген  нормативтер бар. Олардың қатарына, ауа құрамындағы ластаушы заттар концентрациясын жуықтап бағалайиын болжамды қауіпсіз әсер шамасы – БҚӘШ (ориентировочные безопасные уровни воздействия – ОБУВ) және болжамды зиянсыз концентрация  - БЗК (ориентировочные допустимые концентрации – ОДК) енеді. Жалпы жағдайда аталған нормативтердің орнына уақытша зияны жоқ концентрация – УЗЖК (временно допустимые концентрации - ВДК) шамасы қолданылады.

Алайда ауа тазалығының ең басты  көрсеткіші болып, біздің елімізде заттардың  зияны жоқ жоғары концентрация шамасы – ЗЖЖК (предельно допустимые концентрации) саналады.

1971 жылы бұл норматив бекітіліп,  ЗЖЖК тізіміне ауа құрамын  ластайтын 120- дай зат тіркеледі.

Қалыптасқан жағдайларда қарағанда  өндіріс , өнеркәсіп орындарының  әлі де қалдықсыз технлогия саласын  жетік меңгере алмағандығынан, атмосфераға  әуе кеңістігін ластаушы заттар шығарылып  тұрады. Осы себепті, оның шығарылған жеріндегі мөлшері мен одан тыс жерлердегі мөлшері әр түтлі болғандықтан, бұларды жеке – дара қарастырады. Ластаушы зат түзілетін жұмыс аймағы – ж.а. (рабочая зона, р.з.) мен елді мекендердегі атмосфералық ауа – а.а. (атмосферный воздух – а.в.) құрамдарын сипаттау үшін, осыларға сәйкес – жұмыс аймағындағы зияны жоқ жоғары  концентрация шамасы – ЗЖЖК _ж.а. және елді мекендегі атмосфералық ауадағы зияны жоқ жоғарғы концентрация шамасы – ЗЖЖК_а.а. деген ұғымдар енгізілген.

Жұмыс аймағы – еденнен 2м биіктіктегі  ауа бөлігін қамтитын, жұмысшылардың тұрақты не уақытша жұмыс істейтін кеңістік бөлігі.

ЗЖЖК_а.а. – қоршаған орта мен адамзат өміріне бүкіл тіршілік мерзімінде зиянды әсер етпейтін, ластаушы заттардың ауадағы мүмкін болатын жоғаоғы концентрациясы.

Аталған нормативтерді жеке – дара қарастыру – оларды орташа тәуліктік – о.т. (ЗЖЖК_о.т.) және максималды дүркін – м.д.(ЗЖЖК_м.д.) түрлеріне бөлу жағын да ескереді.

Максималды дүркін шектеуші концентрация шамасы, ауадағы ең жоғары ластаушы заттар мөлшеріне сәйкес келеді де, жұмыс аймағында анықталатын ЗЖЖК_м.д – мәндерімен салыстырылады. Бұл негізінде дұрыс емес, өйткені жұмыс аймағындағы бір дүркін ЗЖЖК_ж.а. түптеп келгенде жұмыс аймағындағы бір дүркін шығарылатын максималды концентрация ЗЖЖК_м.д. – ны білдіреді.

ЗЖЖК_м.д. шамасының ЗЖЖК_м.д. – дан айырмашылығы – ол жұмвс аймағынан өзге жерлердегі, яғни – елді мекен – жайлардағы ластаушы заттардың максималды концентрациясын сипаттай алады, ал ЗЖЖК_ж.а. тек жұмыс аймағына ғана тән.

Осы себепті мына теңсіздік орынды:

ЗЖЖК_ж.а. > ЗЖЖК_м.д. (ПДК_р.з.>ПДК_м.р.)

Келтірілген теңсіздік, шын мәнінде, жұмыс аймағындағы ластаушы зат  концентрацияларының, атмосфералық аудағы ЗЖЖК_а.а. мәнінен жоғары екендігін көрсетеді, яғни

ЗЖЖК_ж.а. ЗЖЖК_а.а. (ПДК_р.з.>ПДК_а.в.)

Мысалы, күкіртті ангидрид үшін:

ЗЖЖК_ж.а. = 10 мг/м³, ал ЗЖЖК_м.д. =0,5 мг/м³

Ал меркаптан үшін:

ЗЖЖК_ж.а. =0,8 мг/м³,ал ЗЖЖК_м.д.=94 10^-6мг/м³ ,

Жалпы мемлекеттік бақылау орындарынан  келіп түскен байқау нәтижелерінің  деректері көптеген қалалардағы табиғи ортаның, ондағы атмосфераның эколгиялық жағдайы өте ауыр. Барлық қалалардағы жыл ішінде шаңның орта есеппен шоғырлануы, белгіленген нормадан асып кетеді. Мысалы, күкірт пен азоттың қос тотықтары 30-38 есе артық. Еліміздің 46 қаласында ең алдымен қара және түсті металлургия орналасқан кәсіпорындарда 3,4- бензопиреннің орташа концентрациясы 5 есе асып кеткен.

Байқау жүргізілген 161 қаланың 17-сінде, қорғасын мөлшері көбейген. Түсті  металлургия кәсіпорындары орналасқан – Зырянов, Риддер, Өскемен, Рудный, Пристань қалаларында олардың мөлшері орташа деңгейден жоғары болған.

Өзін-өзі тексеру  тапсырмалары:

1. Болжамды қауіпсіз әсер шамасы дегеніміз не?

2.Зияны жоқ жоғары концентрация дегеніміз не?

 

Лекция 5 Су  сапасын  нормалау

Мақсаты Су сапасын нормалау  негіздерімен танысу

Жоспары:

1. Суды   ластаушы компаненттер. бақылау параметрлері.

2.Су сапасын  нормалау.

3.Ауыз судың  сапа нормативтері

4. Шайынды сулардың қосылу мөлшерін  нормалау, шайынды су лимиттері 

 Су ортасының сапасын бақылау. Судың тудыну сапасы және негізгі ластаушы компаненттері. Бақылау параметрлері. Су сапасын нормалау. Ауыз судың сапа нормативтері. Шайынды сулардың қосылу мөлшерін нормалау. Шайынды су лимиттері. Су жұмсау лимиттері. Су ортасы сапасын бакылау әдістері мен аспаптары.

Су ортасының сапасын бақылау. Судың тудыну сапасы және негізгі ластаушы компаненттері. Бақылау параметрлері. Су сапасын нормалау. Ауыз судың сапа нормативтері. Шайынды сулардың қосылу мөлшерін нормалау. Шайынды су лимиттері. Су жұмсау лимиттері. Су ортасы сапасын бакылау әдістері мен аспаптары.

 ШРКс - шаруашылық-ауыз  су мен мәдени-тұрмыстык, жағдайға қолданатын су коймаларындағы заттектердің шекті рауалы концентрациясы, мг/л. Бұл концентрация адамның бүкіл ғұмыры ішінде оның мүшелеріне тікелей немссе жанама әсерін тигізбеуі, сонымен катар келесі ұрпақтардың денсаулыгына да және колданатын сулың гигиеналық жағдайын да төмендетпеуі қажет.

ШРК-балық шаруашылығында колданылатын суаттардың суындағы заттектердің шекті рауалы концентрациясы, мг/л;

Судың интегралдық көрсеткіштері:

ОБҚ - оттекке биологиялык  қажеттілік - сынау инкубациясының белгілі уақыт ішінде (2, 5, 20, 120 тәулік) органикалык заттектердің (нитрификация процесін кіргізбегенде) биохимиялык  тотығу (ыдырау) процестеріне пайдаланылған  оттектің мөлшері, мг О₂/л суға (ОБҚ₅ - 5 тәулік, ОБҚ₂и - 20 тәулік ішінде);