Банк жүйесінің қалыптасуының теориялық ерекшеліктері

МАЗМҰНЫ

Кіріспе...................................................................................................................3

1. Банк жүйесінің қалыптасуының теориялық ерекшеліктері
1. Банк жүйесі, оның атқаратын қызметі мен негізгі функциялары........................................................................................5
2. Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің ерекшеліктері.......7
3. Банк жүйесінің шетелдік тәжірибесі................................................11

 

2. Қазақстан Республикасындағы банктік жүйені талдау
1. Екінші деңгейлі банк жүйесінің қызметтерін талдау.....................14
2. Ұлттық банк жүйесінің қызметтері мен көрсеткіштерін талдау..................................................................................................16
3. Қазақстандағы банктік жүйенің негізгі бағдарламасы оның жүзеге асырылуын талдау..............................................................................21

 

3. Қазақстан Республикасының банктік жүйені дамыту перспективасы
1. Қазақстандағы банктік жүйені дамыту мен мемлекеттік қолдау..................................................................................................26
2. Қазақстандағы банктік жүйені дамытудың жолдары....................28

 

Қорытынды..................................................................................................30

Пайдаланылған әдебиеттер.........................................................................32

Қосымшалар 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Несие жүйесінің негізгі буыны  банктер болып табылады. Себебі масштабы және маңызы жөнінен несие қатынастарының басым көпшілігі банктер арқылы өтеді. Банктер мемлекет пен кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің, мектептер мен ауруханалардың, институттар мен бала бақшалардың және халықтың уақытша бос ақшаларын шоғырландырып, оларды іс жүзіндегі капиталға айналдырады. Сонымен қатар банк төлем, есептеу, несие беру, сақтандыру және т.б. көптеген сан алуан операциялар жүргізеді.

К.Маркс банктердің пайда  болуы туралы былай деген: «Кәсіпкерліктің ерекше саласы пайда болды, себебі ол ерекше сала ретінде барлық таптардың ақша механизмін қамтамасыз етеді, ол шоғырланып, ірі масштабта жүргізіледі»

Сонымен қатар банктер  «несие ісінің екінші жағы-өсім әкелетін капиталды да басқарады. Өйткені  банктер фирмалар мен үкімет мекемелерінің және халықтың жинағы мен табыстары сияқты уақытша бос ақша қаражатын өзінде шоғырландырып және оны несиеге беру арқылы несие үшін ақы алып, табыс табады. Банктер іріленген сайын тұтас несие беруші ретінде капиталистік кәсіпкерліктің дербес саласына айналады.

Бүгiнгi таңда ауқымды  өзгерiстер кезеңi қоғам өмiрiнiң барлық саласын жан–жақты қамтуда. Сол  себептi қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, экономикалық-әлуметтiк және рухани дамуға жол ашатын демократиялық  қоғам құруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшу мiндетi тұрды. Қазiр ендi көштiк десек те болады. Осы негiзгi әлеуметтiк, рухани және тағы басқа күрделi мәселелердi шешу – бүгiнгi күннiң басты талабы. Сөйтiп бұл мәселелердi дәйектi түрде жүзеге асыру бүкiл қоғам мүшелерiнiң жаңаша көзқарасына, нақты iс-қимылына және олардың экономикалық бiлiмiне тiкелей байланысты.

Банк жүйесi – нарықтық экономиканың ең маңызды және бiртұтас құрылымдарының бiрi.

Банктердiң және тауарлы  ақшалай қарым - қатынастардың даму тарихи тұрғыдан қатарлас жүрдi және де олар бiр – бiрiмен өзара тығыз байланысты.  Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің «Қазақстан–2030» атты халыққа жолдауында үшінші ұзақ мерзімді басымдық ретінде шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсуді көрсетеді. Бұл басымдықты жүзеге асыру үшін инфляцияны қолайлы деңгейге түсіре отырып, стра-тегиялық күшті ілгерілуге бағытталу көрсетіледі. Бұл орайда, таяудағы жылдарда біз назарымызды экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискальды және монетарлық қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа аударамыз деп көрсетілген.

Қазақстанның алдыңғы  қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды білдіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Банк жүйесінің қалыптасуының теориялық ерекшеліктері
1. Банк жүйесі, оның атқаратын қызметі мен негізгі функциялары

Ғалымдардың пiкiрiнше, алғашқы  банктер капитализм дамуының мануфактуралық сатысында—ХIV және ХV ғасырларда Италияда несие қатынасының кең ауқымды дамуымен байланысты пайда болган. Кейбiр ғалымдар банктердiң бұдан да ертерек феодализм кезiнде төлем делдалдары ретiнде пайда болды деп есептейдi.

      «Банк»  сөзi «үстел» мағынасын беретiн италияндық «Лапсо» сөзiнен шыққан. Банко — үстелдер тауарлардың сауда-саттығы қызу жүретiн алаңдарга қойылатын. Сауда-саттық мемлекеттерде, қалаларда және жекелеген қалаларда шақа соғылатын (чеканившихся) әр түрлi монеталармен жүзеге асырылды. Бұл жағдайда көптеген монетаның әр түрлi айналасынанi хабары бар, айырбас багамы бойынша кеңестер берiп, бағалай алатын арнайы мамандар қажет болды. Бұл айырбастаушы мамандар әдетте өз үстелдерiмен нарықтарда отырады. Х ғасырда Италия әлемдiк сауданың орталыгына айналды, сол себептi де өздерiнiң ерекше банко-үстелдерi бар айырбастаушы банкирлер әйгiлi болады әрі олар Ежелгi Грецияда (трапезиттер деп аталган «трапеза» — үстел), Ежелгi Вавилонда және басқа да елдерде кеңiнен тарайды.

    Бiздiң эрамызға дейiнгi VI ғасырларда Ежелгi Вавилонда салым ақшаларды қабылдау және осы ақша бойынша пайыз төлеу тәжiрибеде кездескен. Мұдай Валюталық және несиелiк операциялар бiздiң эрамызға дейiнгi IV ғасырда Грецияда да тәжiрибеде кездескен.

    VII ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап, банктердегi эмиссиялық операциялар Англияда да жүзеге асатын болды және ХIХ ғасырдың басында оған елдiң эмиссиялық банкiсi деген атақ (статус, мәртебе) берiлдi. Оның банкноттары төлемнiң әмбебеп, заңды құралына айналды.

    1846 жытлы Германияда жергiлiктi 33 эмиссиялық банктердi бiрiктiрген елдiң орталық банкiсi ретiнде Пруссиялық банк құрылды.

    Ресейде банк iсi мемлекеттiк тұргыдан дамиды, ал жекеше эмиссиялық банктер  болған жоқ, тек ХIХ гасырдың  соңында гана (1894 ж.) орталық эмиссиялық банк ретiнде Мемлекеттiк банк пайда болды.

    ХХ гасырдагы  90-шы жылдардың басына дейін  Қазақстанның банктерi болған  емес.

    Кеңес үкiметi  тұсында Қазақстанның өз банк  жүйесi болмады, өйткенi республика  аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесiнiң филиалдары мен бөлiмшелерi жұмыс iстедi. Сол себептi де банк жүйесiнiң тарихы КСРО тарихымен және революцияга дейiнгi Ресейдiң тарихымен ажырагысыз байланыста болды. Патшалық Ресейдiң банк жүйесiне мыналар кiрдi: Мемлекеттiк банк, акционерлiк банктер, өзара несие қогамы, қалалық банктер, ипотекалық несие банкiсi және басқа несие мекемелер.

    КСРО-ның банк  жүйесiнде, оның iшiнде, Қазақстанда  70 жыл бойы қатаң орталықтандыру  мен шогырландыру саясаты үстемдiк  еттi, несие-банктiк ықпал ету әдiстерiнде әкiмшiлiк және ұсақ реттемелеу сондай-ақ шаруашылық органдарының қызметiнде де осындай жагымсыз жагдайлар басым болды.

    Ақша-несие  қатынасының қалыптасқан iс-тәжiрибесi  нарық қатынасы тудырған шарттармен  сәйкес келмейдi.

    Социалистiк  жүйе гасырлар бойы қалыптасқан қаржы нарыгының институттары мен аспаптарын жойды. Утопиялық әрi идеологиялық тұжымдаманың негiзiнде КСРО Мемлекеттiк банк түрiнде орасан үлкен дара банк (монобанк) пирамидасы тұргызылды. Ол барлық несие жүйесiн өз уысынан шыгармады, шынайы бәсекелестiктi тәуекелдiктiң бүкiл элементтерiн жойды.

     1990 жылдыiң  желтоқсанында Қазақстан Республикасы  егемендiкке қол жеткiзгеннен  кейiн бiрден нарықтық экономиканың  талаптарына жауап бере алатын  өзiнiң банк жүйесін құруға  кiрiстi. 1991 жылдың қаңтар айында «Қазақ ССР-iнiң банктерi мен банк қызметi туралы» заң қабылданды. Мәнi бойынша бұл заң елдегi банк реформасының бастамасы болды.

    Республикалық  Мемлекеттiк банк Қазақстан Республикасы  Ұлттық банкiсi болып қайта  құрылды. Облыстарда ҚР Ұлттық банктiң бөлiмшелерi ашылды. Республикалық өнеркәсiп құрылыс банкiсi — акционерлiк-коммерциялық банк болып табылатын Тұранбанкке, Аграрлық өнеркәсiп банкiсi — акционерлiк-коммерциялық банк болып табылатын Қазақстан Республикасы Аграрлық өнеркәсiп банкiсiне, Сыртқы сауда банкiсi — акционерлiк-коммерциялық банк болып табылатын Алембанкке, Республика Жинақ банкiсi — акционерлiк-коммерциялық банк болып табылатын Қазақстан Республикасы Жинақ банкiсiне айналды. 1993 жылы бұл банкiстер акционерлiк банктер болып қайта құрылды, ал Жинақ банкiсi Қазақстан Республикасының Халық банкiсi атауына ие болды.

    1989 жылдан бастап  алғаш рет коммерциялық, аралас, кооперативтiк, жәке меншiк банктерi  пайда болды. Осы жылдары коммерциялық банктер — Интеринвестбанк, КРАМДС банк және т.б. ашылды. [1. 23]

      

2. Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің ерекшеліктері

Банк жүйесi — нарықтық экономиканың ең маңызды әрi ажырагысыз құрылымы. Банктер мен ақша-тауар  қатынасы тарихи тұргыда қатар (параллель) дамып, бiр-бiрiмен тыгыз байланыста болды. Банктер басқарудың барлық деңгейiндегi халық шаруашылыгымен күн сайын тiкелей байланысты. Банктер арқылы ұдайы өндiрiс процесiне қатысушылардың экономикалық мүдделерi қанагаттандырылып отырды. Бұл арада банктер қаржы делдалдары ретiнде халықтың жинақ ақшасын, шаруашылық органдардың капиталын және басқа да шаруашылық процесiнен босаган еркiн ақшалай қаражатты тартып, оларды қарыз алушыларга уақытша пайдалануы үшiн бердi, бұл қаражатпен ақшалай есеп айырысуды жүргізді, экономикага басқа да көптеген қызмет түрлерiн көрсеттi. Банктерге шоғырландырылган қаражат өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыруга және қогамдық өнімдердiң айналысқа түсуiне тiкелей ықпалын тигiздi.

   Банктер нарықтық экономикада ең басты қаржылық делдалдар болып табылады. Өз қызметiнiң процесiнде олар ақша нарыгында тауарга айналатын жаңа талаптар мен мiндеттемелердi тудырады. Мәселен, банктер клиенттердiң салым ақшаларын қабылдай отырып, жаңа мiндеттеменi — депозиттi құрады, ал жаңа талаптың ссудасын қарыз алушыга бередi.

   Жаңа мiндеттеменi және жаңа талапты тудыратын бұл процесс қаржылық делдалдың негiзiн құрайды. Қаржы ресурстарының несие берушiден қарыз алушыга қозгалысы, орналасуы, агылуы және осылармен байланысты болатын қаржы институттарынның қызметi қаржылық делдал деп аталады.

     Банктер  ақшалай капиталды әр түрлi көздерден  шоғырландыра отырып, ақшалай қаражаттың  жалпылама «пұлын» қалыптастырады  әрi оларды қолданысқа түсетiн  капиталга айналдырады және шарттары  әр қилы несиелер талабын қанагаттандырады.

    Банктер нарықтық экономикада монополистерге айналып, барлық қаржылық капиталдарга ие болады. Олар делдалдық қызметтiң негiзiнен шыгып, ұдайы өндiрiстің барлық фазасының салаларына дендей енедi. Несие жүйесi «сыйқырлы күшке» ие және ең қатерлi жолмен нақты өндiрiске араласуы ықтимал. Басқа тұста К.Маркс «Сауда мен өнеркәсiпке үстемдiгiн жүргiзетiн агылшын банкiсi секiлдi мекеменiң орасан зор билiгiне» назар аударады. Банктер шаруашылық өмiрдiң орталыгына, барлық экономиканың ең басты жүйке торабына айналды.

    Банк жүйесінің мақсаттары мен мiндеттерi негiзiнен тұтас экономиканы басқарудың мақсаттары мен мiндеттерiне ұқсас. Алайда, банктер басқарудың қосалқы жүйесi ретiнде экономиканы баскарудың жалпы мақсаттарына қол жеткiзудi қамтамасыз ететiн өзiндiк ерекшелiгі бар жеке мiндеттердi орындайды. Банктердiң рөлi экономиканы басқарудың органы ретiнде өздерiнiң қызметтерiн орындау процесiнде және банк iсiн ұйымдастырудың жалпы принциптерi сақталғанда анықталады.

    Банктер экономиканы  басқару процесiнде экономикалық  қатынасты бiлдiретiн басқарудың экономикалық әдiстерiн пайдалнады, ал, әрбiр когамiның экономикалық қатынасы ең алдымен мүдде ретiнде алга шыгады, ал, экономикалық мүдде өндiрiстiң мақсаты, оның қозгаушы факторы болып табылады. Осыган қарай экономикалық әдістсрдiң көмегiмен басқару экономикалық мүдделерге ықпал етуден тұрады. Мүдденiң осындай ұгымына қарай былайша тұжырым жасауга болады: оларга кажеттiлiктердi канагаттандыру арқылы әсер етуге болады және басқарудың, экономикалық әдiстерiне жүгiну арқылы банктермен, мысалы, әр түрлi несие қаражатына мұқтаж әр қилы экономика буындарының қажеттiлiктерiн канагаттандыратын несиелеу жолымен немесе қогамдық өнімнің ұдайы қозгалысын қамтамасыз ететiн, экономиканың тоқтаусыз (үзiлiссiз) жұмыс істеуi үшiн экономиканың қажеттiлiктерiн қанагаттандыруга арналган қолма-кол ақшасыз есеп айырысуды жүзеге асыру жолымен ықпал етуге болады. Банктер уақытша қайтарылмаган несие үшiн жогары пайызды, мерзiмi кешiктiрiлген төлем үшiн өтемақыны, есеп айырысу операциясы барысында бұрмаланган ереже үшiн айыппұлды  өндiрiп алу арқылы өз мүдделерiн гана емес, сонымен қатар, осы операцияларга қатысушы басқалардың да мүдделерiн қорғайды.

     Банктер  өз қызметтерiн орындау процесiнде  қызметтiк (экономикалық) салалық  (министрлiктер, ведомоствалар, компаниялар, фирмалар) және аумақтық (жергiлiктi органдар) басқару органдарымен өзара тығыз байланысты болады, ягни әрекеттеседі.

    Банктер экономикалық  басқарудың органдары болып табылгандықтан, өз клиенттерiнiң алдындагы олардың  жауапкершiлiгi экономикалық сипатта болады.