Бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының қызметінталдау

5. Клиент брокерге  мәміледегі барлық тапсырманы  уақытынан 
бұрын тоқтатуға үкім бере алады.

Дилерлер — олар да делдалдар. Олардың брокерлерден айырмашылығы шарт жасасқанда өзінің (дилерлік фирманың) капиталын жұмсайды. Дилердің қызметін мына мысалмен түсіндіруге болады. Мысалы, қалалық әкімшілік көрсетілген құны 100 теңгелік облигация шығаруға шешім қабылдады делік. Эмиссиямен шұғылданатын оның өз аппараты жоқ, сондықтан әкімшілік дилерлік фирмаға тапсырма береді. Егер қалалық заем бірнеше миллион теңгеге шығарылатын болса, онда үлкен көлемді іспен тек маманданған фирмалар, мысалы, коммерциялық банктер шұғылданады. Оның делдалдық механизмі төмендегідей.

Әкімшілік дилерге 100 теңгелік облигацияны кемітілген бағамен (дисконтпен), мысалы, 98 теңгеге, яғни номиналынан 2 теңгеге  кем сатады. Дилердің, облигацияларды сатуға кеткен шығынымен одан түскен пайда 2 теңгеге кем болмауы тиіс. (Бұндай операцияны «дисконтпен сату» деп атайды).

Бағалы қағаздар операциясына маманданған дилерді жауапкершілігі шектеулі дилер деп атайды. Олардың  бағалы қағаздарды сатып алу-сатуға тәуекелмен шығарған шығыны, эмитенттер мен инвесторлардың шығынынан әлдеқайда аз. Себебі сатып алу-сату аз уақыт аралығында өтеді.

Дилердің атқаратын  қызметі:

Багалы қагаздар нарыгындағы  езгсрісіерді бақылап оты- 
ру. Егер багалы қагаздарды сату-сагып алу баяуласа (мысалы. 
сатушылар жэие сатып алуіиылар жеііспсй қалса), онда бағалы 
кағаздардың багамын түрақтаидыру мақсатында дилер өз ессбінеи 
опсрация жүргізеді.

Қазақстан Республикасының  резиденті шетел мемлекетінің территориясында  эмиссиялық бағалы қағаздарды шығаруға және орналастыруға мына жағдайда ғана ие: егер де оның алдында шығарылған эмиссиялық бағалы қағаздары Қазақстан Республикасының территориясында қызмет атқаратын қор биржасының тізіміне енгізілген болса.

 

 

3.  Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының қызметін жетілдіру жолдары.

Қазіргі кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы қалыптасу шағында. Оның даму жолында алғашқы іс-шаралар жүргізілуде. Бюджеттің кемшілігін толтыру мақсатында мемлекет бұрыңғыдай ақша белгілерін шығармай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздарды, мысалы, мемлекеттік органдардың және жергілікті әкімшіліктердің бағалы қағаздарын шығаруда. Алайда, бағалы қағаздар нарығын дамыту жолында шешуін талап ететін экономикалық және әлеуметтік-психологиялық мәселелер бар.

Экономикалық мәселелерге:

-      нарықты реттейтін механизмнің нашар дамығаны;

-      нарықты дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің жоқтығы;

-      заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;

-      салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;

-      бағалы қағаздар нарығының материалдық-техникалық негізінің аздығы;

-      нарықтық инфрақұрылымның өсу деңгейінің төмендігі жатады.

Ал, әлеуметтік-психологиялық  мәселелерге бағалы қағаздар нарығында  маман кадрлардың аздығы мен халықтың инвестициялық белсенділігінің  төмен деңгейлігі жатады. Бұ мәселелер  халықтың басым көпшілігінің бағалы қағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігінің және здерінің уақытша бос ақшаларына бағалы қағаздарды сатып алуға психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды.

Бағалы қағаздар нарығына мамандарды Бағалы қағаздар жөніндегі  Ұлттық комиссияның осы іспен  шұғылдануға рұқсат берген Оқу орталықтары дайындаған болатын. Олардың жұмысын Ұлттық комиссия  төрағасының жарлығына сәкес құрылған Аттестациялық комиссия үйлестіріп отырды. Оның құрамына Ұлттық комиссияның бір мүшесі басқарушысы болып, ал мүшелері және хатшы болып бағалы қағаздар нарығынреттейтін БАс басқарманың мамандары кірген. Оқуды ойдағыдай бітіріп, мамандық туалы бірінші санатты куәлік алған 1500-дай адам брокерлік, дилерлік іспен айналасуға құқық алып, қызмет атқаруда.

Әлемдік нарық тарихында  бағалы қағаздар нарығының негізгі үш үлгісі бар. Олар:

1. 1.   Банктік үлгі – онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы банкетр қаржы қорларын бөледі (ол Германияда, Австрияда, Бельгияда көп тараған). Бұл үлгі бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттік бюджет кемшілігін жоюды банкетр өз міндетіне алады.

2.Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі – онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы елдің қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер арқылы елдің қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер шұғылданады (мысалы, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Малайзияда, Пакистанда, Сингапурде). Бұл үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы десократиялық жолмен өркендейді. Қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың ақшасы. Ол – банкетн алған ақшаға қарағанда – «арзан» ақша болып келеді.

3. Аралас үлгі – онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы қаржы қорын бөлумен банкетр де, банк емес мекемелер де шұғылданады ( мысалы, Жапонияда).

Қазақстан Республикасындағы  бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі – мүлікті кіші және жалпы жекемешіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын жалпы өзгертуге жеке инвесторлар ретінде өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдегендей банкетр бағалы қағаздар нарығында жеке үстемдік (монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік мемлекеттердің бағалы қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан біздің елдегі экономикалық өзгеріс әлеуметтік бейімделген бағалы қағаздар  нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық бағалы қағаздар нарығының құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәо осы мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі, яғни нарықтық үлгісі асыра алады деген пікірлер молшылық.

Бағалы қағаздар нарығының  нарықтық үлгісінің банктік үлгіден айырмашылықтары мыналар:

- Нарыққа акционерлік  капитал үлесінің көптігі;

- Үлестік бағалы қағаздардың  қарыз қағаздарынан көптігі;

- Өндірісті қаржыландырудағы  тура банктік несиенің аздығы;

- Нарықтағыбанк емес  мекемелердің көптігі.

Бұлардан басқа Қазақстан  бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісін таңдап алуға себепші  болған үш фактор бар.

Олар:

1. Өндірісті өркендету  үшін шығарылып сатылатын акциядан  түсетін ақша – «арзан» ақша. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік  қоғам етіп қайта құру — өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің де, онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешіледі.

2. Әлі көп уақытқа  дейін Қазақстан нарығында өндіріс  саласын өз активтерімен инвестициялайтын  отандық ұйымдар болмайды деген  болжамдар көп. Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты кәсіпорын басқаруға тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкіндік туғызады.

3. Саясат факторы –  дүниежүзіндегі сисяқты Қазақстанда  да бос ақша көздерінің негізгі  иесі – халық. Мемлекеттік мүлікті жекеменшіктендіру купондары арқылы әрбір адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқығын жүзеге асыру (халықтың социалистік менталитетін есептегенде) – бүгінгі кездегі ең өзекті саясат.

Қорыта айтқанда, Қазақстан  Республикасында қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының үлгісіне нақты біріңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі қажет.

Қазақстан өз қаржы жүйесін  дамытпай, экономиканың нақты секторында табысқа жетуі мүмкін емес. Бұл ретте 2003 жылғы 4 шілдедегі «Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалу туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес құрылған Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау Агенттігі қаржы жүйесін жетілдіру жөнінде бірсыпыра жұмыстар атқарғанын айтқан жөн. Солардың кейбіріне тоқалар болсақ, банк секторында банк топтарын қадағалауды жән реттеуді одан әрі дамыту мақсатында Агенттіктің Шоғырландырылған қадағалау тұжырымдамасы бекітілді. Операциялық және несиелік тәуекелдерді ескере отырып, төлем қабілеттілігін және қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары капиталының жеткілікті нормативі қайта қаралды.

Қазақстан ұжымдық инвестициялау  нышандарының дамуын жетілдіру және ынталандыру, жеке инвесторлардың қаражатын жұмылдыратын инвестициялық қорлардың пайда болуы үшін «Инвестициялық қорлар туралы» заң қабылданды. Сондай-ақ бағалы қағаздар нарығы қызметінің стандарттарын белгілеу, корпоративтік басқаруды жақсартуға арналған ынталандыру шараларын пайдалану және тәуекелге барынша бейім қаржы нарығының сегменттерінде қадағалау ресурстарын шоғырландыру үшін өзгертілген және толықтырылған «Бағалы қағаздар нарығы туралы» Қазақстан Республикасының жаңа Заңы қабылданып, оның негізінде Агенттік Бағалы қағаздар нарығын дамытудың 2009-2011 жылдарға арналған бағдарламасын бекітті.

Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесін одан әрі дамыту, салымшылар мен алушылардың құқықтарын қорғау, ұзақ мерзімді ішкі инвестициялар көзі ретінде зейнетақы активтерін тиімді басқаруды жетілдіру мақсатында Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды. Несие нарығын дамыту және займшылардың шарт тәртібін жоғарлатуға елеулі әсері бар 2004 жылғы 6 шілдеде «Қазақстан Республикасындағы кредиттік бюролар және кредиттік тарихты қалыптастыру турал» қабылданған заңды іске асыру займшылардың барынша айқындығына, олардың несиелік қабілеттелегі мониторингін жетілдіруге мүмкіндік жасай отырып, банкетрдің тәуекелін азайтуға және тәуекелді басқарудың сапасын жақсартуға ықпал етті. Кредиттік бюроның тиімділігі және оның нарыққа ықпалы бірсыпыра уақыттан кейін сезіле бастайды..

Ал 2010 ж. 1 қаңтарында қолданыстағы акциялар шығарылымы бар акционерлік  қоғамдардың жалпы саны 2 196 құрады. 2009 жылғы 444 акциялар шығарылымы тіркелді (оның ішінде шығарылымдар проспектісіне енгізілген өзгерістер), акциялардың шығарылымы жəне орналастыру қорытындысы туралы 667 есеп бекітілді, сондай-ақ 260 акциялар шығарылымы жойылды. Агенттік 2009 жыл ішінде жалпы көлемі 3 356 658 млн. теңге болатын мемлекеттік емес облигациялардың 89 шығарылымын тіркеді. 2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша жиынтық номиналды құны 5 216 267 млн. теңгені құрайтын қолданыстағы облигациялар шығарылымының саны 395 болды, олардың ішінде рейтингтік бағасы бар 30 шығарылымы, 177 шығарылымы – бірінші шағын санаттың рейтингтік бағасы жоқ, 30 шығарылымы – екінші шағын санат рейтингтік бағасы жоқ жəне 78 шыңарылымы – буферлік санат KASE ресми тізіміне енгізілген.

Бірақ табысты отандық  компаниялардың акциясын Қазақстан  азаматтарына сатып алып дивидендтке  қол жеткізуіне құқықтық негіз болмауда. Керісінше, осындай табысты компаниялардың акциясын (мы. Казақмыс) Лондон қор биржасында батыс елдердің инвесторлары сатып алуда. Сондықтан көпшілік отандық инвесторлардың қор нарығы, бағалы қағаздар туралы сауатын ашатын үкімет тұрғысынан білімін жетілдіру бағдарламасын тарату қажет.

Сөйтіп нарық жағдайларының  шапшаң өзгерістерге ұшырауын ескере отырып, оның құқықтық негіздерін тез арада одын әрі жетілдіру қажет. Себебі кейбір заңнамалық актілерде көптеген шектеу нормаларының болуы қор нарығын жандандыруға мүмкіндік туғызбауда. Бұл біріншіден. Екіншіден, мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша табысты есептеу мен оны төлеу тәртібі заң жүзінде анықтауды талап етеді.

Қазақстандағы қор нарығының  қазіргі даму кезеңінде Қазақстандағы  акциялар нарығын белсенділігін  арттыру ісінде мемлекеттік органдардың  келесі әрекеттерін атап өту қажет. Мысалы, Ұлттық Банкі мемлекеттік  қызметкерлер акциясының жалпы санынан 2/3 бақылаудағы пакетті сақтау арқылы жеке ұлттық компаниялардың қор нарығына мемлекеттік акция пакеттерін қайта жаңғырту бойынша үкіметке ұсыныс енгізді.

Ұлттық Банкі үкіметке 30% дейін дауыс беруші ұлттық компаниялардың акцияларын шығару мүмкіншілігін қарастыруды «банктер еркін қаражаттарының және зейнетақы активтерін салуға мүмкіндігі бар болатын» ұсынғандығы туралы Ұлттық Банкінің төрағасы  Григорий Марченко 2007 жылдың 27 қарашасында Астанадағы кезекті жиналысында атап айтты. Оның айтуы бойынша, зейнетақы жинақ қорлары акцияларға және қазақстандық кәсіпорындарының корпоративті облигацияларына 100 млн АҚШ долларын салуға мүмкіндігі бар. Ұлттық Банкінің төрағасы, егер барлық эмиссияларды есептесе, елдің қор нарығының теорилық капиталға айналуы 4 млрд АҚШ долларынан асатынын ерекше атап өтті.

Одан басқа, Ұлттық Банкінің төрағасы Қазақстанның банк жүйесінің  ары қарай капиталға айналуының қажеттілігі 2007 жылдың екінші жартысында акция нарығына күрделі банктерді  алып келеді деп санады. Алғашында дамымаған акция  нарығына банктер келді, содан кейін  — корпоративті эмитенттер келді. 2007 жылдың екінші жарытсынан бастап, осы нарыққа бірталай банктер шықты және 2008 жылы оған копроративті эмитенттер шықты.

Несиелі базаның жедел  өсуі, акционерлер ортасының кеңейуіне банктерді бөгеттейді. Депозиттерді және синдицирленген қарыздарды недәуір көбірек тартса, соншалық капиталдың өсуіне сұраныстар тез пайда болады. Қазақстандық банктерге капиталдың қажеттілігі артса, қазіргі акционерлер арасында өздерінің жаңа эмиссияларын орнату қиындай түседі.

Бұл әрекеттердің барлығы, берілген үрдіс 2008 жылдың екінші жартысында акция нарығының әлемдік дағдарысына  қарамастан маңызды жандандыруына  алып келді — өйткені, жеткілікті капитал бойынша сұранысты ешкім төмендетпейді. 1996-1997жж реттеуші органдардың әрекеті, реттеуші органдар корпоративті облигациялар нарығынан бұрын дамытуға ниеттенген акция нарығын дамыту бойынша революциялық әрекеті болды. Ол кезде политикалық жағдайларға байланысты бұл әрекет оңды болған жоқ.

Қазіргі кезде, мемлекеттік  құнды қағаздар нарығы құрылып, ал 600 млн АҚШ доллар көлеміндегі корпоративті акциялары нарығы ресейлік сапасына жол бермейді және жеткілікті тұрақты  дамып отырған кезде, акция нарығының  жандануына уақыт келді.

Акция нарығына, 5 млрд доллардан асып кеткен активтер және 1,1 млрд доллардан аса жиналған зейнетақы қорларының өсуі банктердің еркін қаражатының жедел өсуі қосымша күш береді. Қазіргі таңда, зейнетақы қорының 61 пайыз активтері мемлекеттік құнды қағаздарына салынған (екі жыл бұрын мемлекеттік құнды қағаздар үлесі зейнетақы қор активтерінде 90 пайызды құрған).