Бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының қызметінталдау

. Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығы туралы заңдылығы Қазақстанның Конституциясына негізделген және ҚР Азаматтық кодекісінен, ҚР нормативтік құқықтық актілерден тұрады. Егер де Қазақстан Республикасы қол қойған келісімшарттарда заңда қарастырылғаннан басқа ережелер бекітілген болса, онда халықаралық келісімшарт ережелері қолданылады.

Құрылымы бойынша қаржы  нарығы үш нарықтан тұрады. Сол нарықтың бірі бағалы қағаздар нарығын Қазақстанда толық қалыптастыру үшін ұлттық өндіріс пен ішкі ұлттық нарық жүйесін  қалыптастырып, тереңдету керек. Бұл жерде айрықша атап өтетін мәселе бұл саланың құқықтық базамен толық қанды қамтамасыз етілуі, қолданыстағы заңнамалардың қазіргі заман талаптарына сай жасалуы, бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының арасындағы қатынастардың бір жүйеге келтірілуі болып табылады.

Қазіргі таңда Қазақстан  экономикасының өндірістік құрылымын  жетілдіру жолында тұрғындардың қолындағы сақталған қаржы ресурстарын жұмылдырып  экономиканың  реалды  секторына жұмсауды  қажет етеді. Сондықтан, осы орайда тұрғындарға кепілдендірілген мемлекеттік бағалы қағаздар шығарып, бұл меншік түрін мемлекет тарпынан толық кепілдендіріп, заңмен қорғалуын қамтамасыз ету қажет. Бүгінгі күнге дейін бұл бағытта көптеген жұмыстар жүргізілді, дегенмен қалыптасқан мәселе азая қойған жоқ.

 

 

 

 

 

 

 

2.Бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылардың қызметін талдау

 

2.1. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы және дамуы.

 

Бағалы                қағаздар      нарығын                реттеу

мемлекеттік, оргаңцарға, не арнаулы үйымға (бағалы қағаздар жөніндегі комиссияға), не қаржы  министрлігіне, не мемлекеттік (орталық) банкке жүктеледі. Мысалы, АҚШ-та тиісті зандарды шығарып, олардың орындалуын тексерумен конгрессте қүрылған Бағаяы қағаздар жөне қор биржалары туралы комиссия шүғылданса, Жапонияда бүл сүрақтар Қаржы министрлігіңде қаралады. Реттеуші оргаңдар инвесторлардың қаржысын қорғауға бағытталған негізінен үш қызмет атқарады. Олар:

БІріншіден, нарықта шаруашылық субъектілері ретінде қызмет істейтін барлық бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды, сонымен қатар, бағалы қағаздарға тікелей  қатысы бар қызметкерлерді тіркеу. Тіркеуден өтетін барлық кандидаттар қаржы жөнінен беліілі бір талаптарға сай болуы қажет, яғни олардың керекті мелшерде (минимум) өз капиталы болғаны жөн. Инвесторлардың мүддесін қорғау мақсатында, өдетте, тіркеуші органдар тіркеуден өткізбеу қүқын алады.

Екіншіден, экономиканьщ барлық субъектілерш нақты хабарлармен қамтамасыз ету. Ол, әдетте, бағалы қағаздарды шығару мен оны шығарушылар туралы анық та толық хабар беретін эмиссия проспектісін шығарумен жүзеге асырьгаады. Оған аддын ала белгілі бір адамдар ғана біліп жене тек солардың арасында орналастырылатын жеке бағалы қағаздар қосылмайды. Одан басқа эмитенттер бүқаральщ ақпарат беттерінде үнемі қаржы есебін, фирманың басшы адамдары туралы өзгерістерді жариялап түруға міндетті.

Үшіншіден, институционаддық органдар бағалы қағаздар нарығьш тексеру жөне оңдағы қщық тәртібін сақтау қызметімен де айналысады. Бүл органдардың өкілі заң бүзушылардьщ кез-келгенін тексеріп, кінәлілерге әкімшілік шара қолданып, істерін сотқа беруге  қүқы бар.  Ол үшін оларға үлкен өкілеттілік

берілген, мысалы, бағалы қағаздарға жөне ақша қаражатьша тыйым салуға (арест), қүжаттарын алуға және с.с. өкілеттіліктер.

Осы аталған бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу тәсіддерімен қатар нарықтың өзін-өзі реттеу іс-шарларының да маңызы зор. Оның еңбір дамыған  формасы - қор биржасы. Ол бағалы қағаздар нарығына бақылау жасаумен қатар оған қатысушылардың іс-әрекеттерін реттейтін біртектес ереже шығарып, оның орыңдалуын қатаң қадағалап отырады.

Айта кететін жәйт, ^азіргі кезде Қазақстанда екі  қор биржасы, яғни Қазақстан банкаралық валюта-қор биржасы және Орталықазия  қор биржасы жүмыс істейді. Екі  биржада да сату көлемі өзірше төмен  жағдайда. Биржадан басқа бағалы қағаздар нарығына белсене арадасатын басқа үйымдар да болады. Оның бірі, инвестициялық бизнеске қатысушы - Көсіби мамандардың қауымдастығы. Ондай үйымдар мемлекеттік реттеудің кейбір жетіспеу жағдайлары кезінде қүрылып, кейбір ассоциация мүшелерінің кесірінен бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға нүқсан         келтірілгенін         тексереді.         Сонымен,

мамандандырылған қауымдастықтың бағалы қағаздар нарығының дүрыс  қызмет істеуіне бағытталған іс-эрекеттері көп жағдайларда осы түрғыдағы  мемлекет мүддесімен сай келеді.

оі ^у     ^' ^ағалы қағаздар нарышның даму жолдары

Қазіргі кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы қалыптасу шағында. Оның даму жолыңда алғашқы іс-шаралар  жүргізілуде. Бюджеттің кемшілігін толтыру мақсатында мемлекет бүрьшғыдай ақша белгілерін шығармай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздар, мысалы мемлекеттік кысқа мерзімді вексельді шығаруда. Алайда, бағалы қағаздар  нарығының дамуы

 

жолында     шешуін     талал ететін экономикалық жене әлеуметтік-психологиялық  мөселелер кеп. Экономикалық мәселелерге:

а) нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы;

ө) бағалы қағаздар нарығьш  дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің  жоқтығы;

б) заңдардың мүлтіксіз  орындаимауы;

в)       салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы (депозитно-регистраторская  система);

г)     багалы қағаздар нарығының материалдық-техникалық негізінің аздығы;

д)  нарық инфрақүрылымы  өсу деңгейінің төмендігі жатады.

Ал, өлеуметтік-психологияльщ мөселелерге бағалы қағаздар нарығыңда маман кадрлардың аздығы мен халықтың инвестициялық белсенділігінің төмен деңгейлігі жатады. Бүл мәселелер халықтың басым кепшшігінің бағалы қағаздар нарығының мөнін түсінбеушілігі мен инвестиция беруге психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды.

Бағалы қағаздар нарығына мамандарды Бағалы қағаздар жөніндегі  Үлттық комиссияньщ осы іспен  шүғылдануға рүхсат берген Оқу орталықтары дайындайды. Оқу орталықтарының жүмысын Үлттық коМиссия төрағасының жарльгғына сөйкес қүрьшған Аттестациялық комиссия үйлестіріп отырады. Аттестациялық комиссияның қүрамына Үлттық комиссияньщ бір мүшесі оның басқармасы болып, ал мүшелері және хатшысы болып, бағалы қағаздар нарығын реттейтін Бас басқарманьщ мамандары кіреді. Қазіргі уақытта оқуды табысты бітіріп, мамаңцық туралы бірігапі санатты куәлік алған 1500-дай адам брокерлік, дилерлік іспен айналысуға қүқық алды.

Дүниежүзілік нарық тарихыңца бағалы қағаздар нарығьшың негізгі үш үлгісі (моделі) бар. Олар:

I.   Банктік үлгі - онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы банктер қаржы қорларын бөледі (мысалы, бүл үлгі Германияда, Австрияда, Белгияда көп тараған). Бүл үлгі бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттік бюджет кемшілігін жоюды банктер өз міндетіне алады.

II.   Банктік емес үлгі немесе нарықтык, улгі - онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы қаржы қорьш белумен банк емес мекемелер шүғылданады (мысалы, АҚІП-та, / Үлыбританияда, Малайзияда, Пекстаңда, СингапурДа). Бүл үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы демоқратиялық жолмен өркендейді. Қаржының негізгі бөлігі жеке түлғ&тардың ақшасы. Ол банктен алған ақшаға қарағанда "арзан" ақша.

III.   Аралас улгі - онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы қаржы қорын белумен банктер де, банк емес мекемелер де шүғылданады (мысалы, Жапонияда).

Қазақстан Республикасындағы  бағалы қағаздар нарығыньщ ерекшелігі - кіші және жалпы жекеменшіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын өзгертуге жеке инвесторлар мен ез мемлекетіміздің эрбір азаматын қатыстыру. Соның нөтижесіңце жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік тежірбие дөлелдегендей банктер бағалы қағаздар нарығында жеке үстемдік (Моноиолизация) роль атқарады. Дөл осы жағдай көпшілік мемлекеттердің бағалы қағаздар нарығығсың банктік үлгісінен бас тартуына өкеп соқтырды. Сондықтан еліміздегі экономикалық өзгеріс өлеуметтік бейімделген бағалы қағаздар нарығын қүруға негізделгені дүрыс. Отандық бағалы қағаздар нарығының қүрылуына өрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дөл осы мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі, яғни немесе нарықтық үлгісі іске асыра алады деген ойлар бар.

 

Бағалы                қағаздар      варығының     нарықтық

үлгісінің банктік үлгіден  айырмашьглықтары мьшапар:

1.  Нарықта акционерлік  капитал үлесінің көптігі;

2.  Үлестік бағалы  қағаздардың қарыздық қағаздардан  көптігі;

3.  Өндірісті қаржылаңдырздағы  тура банктік несиенің аздығы;

4.  Нарықтағы банк емес мекемелердің көптігі. Бүлардан   басқа   мемлекетіміздің   бағалы   қағаздар

нарығының   нарықтық   үлгісін   тандап   алуға   себепші болған үш фактор бар. Олар:

1.  Өндірісті өркендету  үшін шығарылып сатылған акциядан  түскен ақша - ол "арзан" ақша. Өнеркөсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп қайта қүру - өндірісті үйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің де, онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешіледі.

2.  Әлі көп уақытқа  дейін Қазақстан нарығьшда өндіріс  саласын өз активтерімен (қаржьшарымен) инвестициялайтьш отаңдық үйымдар болмайды. Сондықтан          мемлекеттік         меншікті          жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты көсіпорын басқаруына тарту жақын арада бүл механизмді пайдалануға мүмкіндік береді.

3.  Саясат факторы - дүниежүзіндегі сияқты, Қазақстанда да бос ақша көздерінің негізгі иесі -халық. Жекеменшіктеңдіру купондары арқьшы өрбір адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу қүқын жүзеге асыру - бүгінгі кездегі ең озекті саясат (халықтың социалистік менталитетін есептегенде).

Қорыта айтқанда, Қазақстан  Республикасында қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының үлгісіне нақты бірыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан  бағалы қағаздар нарығына уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі  мүмкін

 

 

 

 

 

 

2.2. Бағалы қағаздар нарығының қазіргі уақыттағы жағдайын талдау

Бағалы қағаздар нарығы – бағалы қағаздардың шығарылымы, айналысы және өтеуі бойынша нарық  қатысушылары арасындағы экономикалық қарым-қатынастар жиынтығы болып табылады.

Бағалы қағаздар нарығы, қор нарығы түсініктері әр түрлі және Қазақстанда оларды теориялық, құқықтық жағынан ажырату қажеттілігі бар. Қор нарығы эмиссиялық бағалы қағаздардан тұрады, ал бағалы қағаздар нарығы одан кең – эмиссиялық және туынды бағалы қағаздар нарығынан құралады. Бағалы қағаздар нарығының дамуы бірінші сатысынан немесе қалыптасу сатысынан өтті деп тұжырымдауға болмайды, мұны тек қор нарығының үлесіне тиеді. Өкінішке орай, бағалы қағаздар нарығының басқа элементтері, яғни туынды бағалы қағаздардың даму сипаты жоқ.

Сөйтіп, бағалы қағаздар нарығы екі үлкен топтан тұрады, атап айтсақ қор нарығы және туынды бағалы қағаздар нарығы. Бағалы қағаздар нарығы экономикалық және әлеуметтік сұрақтарды шешуге көмектеседі. ҚР-да бағалы қағаздар нарығының қалыптасуына мемлекеттік меншіктің жеке меншікке көшуі негіз болып табылады.

Бағалы қағаздар нарығына келесідей анықтама береміз. Бағалы қағаздар нарығы – бұл мемлекеттің, нарық субъектілерінің қаржылық ресурстарын шоғырландыруы мен бөлінуі сипат алатын қандай да болмасын мерзімдегі бағалы қағаздардың айналысы қарастырылатын жүйе. Қор нарығы бағалы қағаздар нарығының құрылымына жатқызылады. Оның негізгі айырмашылығы ретінде – капиталдың айналысын қамтитын бағалы қағаздардың жүйесі.

Бағалы қағаздар келесідей  ерекшеліктермен сипатталады: ақша қаражатқа айырбастау мүмкіндігі, сату-сатып алуға, эмитентке қайта сатуға, құқықты басқа тұлғаға беру мүмкіндігіне ие. Олар есеп айырысу кезінде қолдануға, кепіл ретінде пайдалануға болады.

ҚР заңнамада бағалы қағаздар түсінігі және «бағалы қағаз» мәртебесіне ие құралдар қарастырылған.

ҚР Азаматтық кодексіне  сәйкес, бағалы қағаз - мүлiктiк құқықты  куәландыратын белгiлi бiр жазбалар мен басқа да белгiлердiң жиынтығы. Бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар және бағалы қағаздардың осы Кодекспен  және Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiмен айқындалған өзге де түрлерi жатады. Заңнамаларды салыстыру негізінде, Азаматық кодекс пен Бағалы қағаздар нарығы заңдарының сәйкессіздігі байқалады. Сонымен қатар, инвестициялық қор туралы ҚР заңында пайды бағалы қағаз түрі деп бекітсе де, өзге құқықтық құжаттарда пай бағалы қағаз мәртебесі ретінде негізделмеген.

«Инфрақұрылым» термині  – экономикалық жүйе негізі, фундаменті, ішкі

құрылымын білдіреді. Осыған сәйкес, біз «бағалы қағаздар нарығының  инфрақұрылымына» келесідей анықтама береміз. Бағалы қағаздардың инфрақұрылымы – бұл бағалы қағаздарды шығаратын, сататын және сатып алатын субъектілер арасындағы қатынастарда қызмет атқаратын қатысушылар жиынтығы. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары әр мемлекетте әр түрлі жиынтықтардан тұрады. Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын кәсіби қатысушылар және сауданы ұйымдастырушылар ретінде қарастырмыз.

Әлемдік және ұлттық бағалы қағаздар нарығының сипатын зерделей келе  келесі тұжырымдама жасауға  болады:

- «бағалы қағаздар нарық үлгі» түсінігінің жеткілікті деңгейде қарастырылмауы;

- бағалы қағаз нарығын дамытуда нақты үлгіге сүйенбеуі;

- ұлттық бағалы қағаз нарығын қалыптастыруда үлгіні құрастырушы факторлардың ескерілмеуі.

Біздің пікірімізше, бағалы қағаз нарығының үлгісі – бұл елдің өндірістік, экономикалық, дәстүрлік факторларды ескере отырып, қоғам субъектілеріне бағалы қағаз арқылы тиімді жүйесін құру болып табылады.

Бағалы қағаздар нарығының үлгісін тек қатысушы институттарға ғана байланысты емес, сондай-ақ корпоративтік басқару, қаржы нарығының құрылымына байланысты анықтау қажет. Осыған байланысты, қаржы нарығының құрылымына байланысты республиканың бағалы қағаздар үлгісі – жапон-немістік үлгі деп танысақ, ал корпоративтік басқару жағынан – немістік үлгі деп анықтаймыз.

Ішкі инвестициялық ресурстарды тарту стратегиялық маңызы бар мәселеге айналды. Экономиканың нақты секторларына инвестицияны тартуды қамтамасыз ету үшін, сонымен қатар, қаржы дағдарысын алдын-алу үшін келесідей шаралар жиынтығы жүргізілуі тиіс: