Ұйымды басқару жүйесіндегі бухгалтерлік есеп

 

Мысалы: Жабдықтаушы-мердігерлерден кәсіпорынға 200 000 теңгенің материалдары келіп түсті.

 

Актив	сома	Пассив	сома
Айдың басындағы жиынтық сома     Материалдар (1310)	900 000       +200000	Айдың басындағы жиынтық сома     Жабдықтаушы-мерд-мен есеп айырысу (3310)	900000       +200000
Айдың соңындағы жиынтық сома	1100000	Айдың соңындағы жиынтық сома	1100000

 

А+П +;  баланс сомасы ұлғаяды;  А = МКМ

4 – типке жатқызылатын шаруашылық операциялары үшінші типке ұқсас болып келеді. Бұл уақытта баланстың актив және пассив жағындағы баптары бір уақытта бірдей сомаға кемиді, сондай-ақ баланстың жиынтық сомасы қандай да бір сомаға кемиді.

 

Мысалы: Кәсіпорынның есеп айырысу шотынан бюджетке қосылған құнға салынатын салық үшін 250 000 теңге аударылды.

 

Актив	сома	Пассив	сома
Айдың басындағы жиынтық сома     Ағымдағы ақша қаражаттары (1030)	900 000       -250000	Айдың басындағы жиынтық сома     Қосымша құн бойынша есеп айырысу (3130)	900000       -250000
Айдың соңындағы жиынтық сома	650 000	Айдың соңындағы жиынтық сома	650 000

А – П – ;  баланс сомасы азаяды;  А = МКМ

 

Негізгі әдебиеттер

Негізгі оқу әдебиеттер:

34. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет Учебное пособие. Алматы 2005
35. Радостовец В.К., Радостовец В.В  Ғабдуллин Т.Ғ. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп»   Алматы 2003.
36. Радастовец В.В. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета. Алматы 2000
37. Назарова В.Л., «Шаруашылық жүргізуші субьектілердегі бухгалтерлік есеп» - Алматы: Экономика, 2006 ж.
38. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет в отраслях. Алматы Экономика 2005
39. Баймуханова С.Б. „Бухгалтерлік есеп". Алматы; Экономика, 2005 ж.
40. Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А., «Бухгалтерлік есеп теориясы
41. және негіздері»  Алматы, Экономика 2006ж.
42. Мырзалиев Б.С., Сәтмурзаев А.А., Әбдішүкіров Р.С.  «Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі» Алматы: Экономика 2008 ж.
43. Әбдіманапов Ә. «Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері»
44. Алматы, 2006 ж.

Өз-өзін бақылау сұрақтары

5. Бухгалтерлік баланс деген не?
6. Бухгалтерлік баланстың қандай түрлері бар?
7. Бухгалтерлік баланс қай мезгілге жасалады?
8. Шаруашылық операцияларының баланс баптарына әсер етуінің қантай типтері бар?

  

 

Дәріс-5             Бухгалтерлік есептегі құжат айналымын ұйымдастыру

Дәріс мақсаты: Ұйымның есеп саясатын түсіндіру, есеп саясатына қойылатын талаптар мен оның мазмұны. Есеп саясатының дайындалуын ашып көрсету

1. Есеп саясаты туралы түсінік
2. Есеп саясатының мазмұны 
3. Есеп саясатын дайындау
4. Бухгалтерлік қызметтің жұмысын ұйымдастыру
5. Құжаттау және есептік регистрлер

 

Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын, яғни алғашқы бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық (жарғылық және басқа) қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын айтады.

Бухгалтерлің есепті  жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін топтау мен бағалау әдістерінің, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік есепшоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі, мәліметті өңдеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді.

 Ұйымның  өзінің есеп саясатын өңдеу  мүмкіндігі мен қажеттілігі бухгалтерлік  есеп пен басқа екінші деңгейлі  нормативтік құжаттар бойынша  баптарда (стандарттарда) қарастырылған  бухгалтерлік есептің кез келген  мәселелерін шешудің көп түрлілігімен  анықталады. «Бухгалтерлік есеп  және қаржылық есеп  беру туралы»  Қазақстан Республикасының заңы  мен Бухгалтерлік есеп принциптерінде  кәсіпорын өзінің есеп саясатын  құруы барысында бұйрық немесе  жарлық бойынша қажетті құжаттар  тізімін бекітуі керек екендігі  көрсетілген.

Кез келген ұйымның қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама-қайшылықсыздығы мен орындылық талаптарына сай болу қажет.

Көрсетілген талаптардың әрқайсысының мазмұнын қарастырайық.

Толықтылық. Кәсіпорынның таңдап алған есеп саясаты оның объектілерді есептеу жолын толық қамтамасыз етуі керек.

Уақыттылық. Кәспорынның шаруашылық әрекетінің фактілері бухгалтерлік есеп пен бухгалтерлік есеп беруде уақытында көрініс табуы қажет. Ешқандай операциялар бухгалтерлік есеп шоттарында тіркеу барысында кешіктірілмейді немесе орындалмай тұрып есепке алынбайды.

Сақтық. Қолданылатын есеп әдістері бухгалтерлік есепке алынуға тиісті кірістер мен табыстарға қарағанда, жасырын резервтердің жасалуына жол бермей, шығындар мен міндеттемелерді айқын бейнелеуге дайын болуды қамтамасыз ету керек, яғни есепке алынған немесе алуға нақтылы мүмкіндік (кепілдік) бар болатын кірістер алынады.

Қарама-қайшылықсыздығы. Есептің таңдалынған әдістері  – әр айдың соңғы күнтізбелік күніне айналымның талдамалық есебі мен шоттар бойынша қалдықтардың синтетикалық есеп мәліметтерінің теңдігін қамтамасыз етіп отыруы қажет.

Орындылық. Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есепті орынды және үнемді жүргізуді қамтамасыз етуі керек.

 

2. Есеп саясатының мазмұны 

Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорынның қолданылатын бухгалтерлік есеп жүйесін тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық, ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.

Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша амортизация (тозу) есептеу әдістері, табысты (түсімді) есептеу әдістері және тағы сол сияқты.

Осылайша белгіленген заңға сәйкес кез келген заңды тұлға болып табылатын ұйым өзінің есеп саясатын құрастырған уақытта төменде аталған бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік аспектілерін айқындауы қажет.

Өндірістік шығындарды есептеу мен өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни калькуляциялау жүйесі

Өндірістің технологиялық және ұйымдастырушылық ерекшеліктеріне, өндірістік циклдің ұзақтығына, өнім түріне, оның күрделілігіне, өндірістің түрі мен сипатына байланысты кәсіпорындар шығындарды есептеу мен өнім құнын калькуляциялаудың келесі негізгі әдістерін қолдана алады:

• нормативтік әдіс (нормативный),
• өндірістік өңдеу сатысы (попередельный),
• тапсырыстық әдіс (позаказный),

Жанама шығындарды калькуляциялау объектілері арасында тарату әдісі

Жанама (қосымша) шығындарды тарату базасы ретінде кәсіпорын мына төменде аталған әдістерді пайдалана алады:

• нақты немесе нормативті (жоспарланған) өндірістік құн бойынша;
• тікелей шығындар бойынша;
• жұмсалынған шығындар шикізаттар мен материалдардың құндары бойынша.

Өнімнің бір ғана түрін өндіретін кәсіпорындардың бухгалтерлік балансында аяқталмаған өндіріс нақты жұмсалған шығындар бойынша есептелінеді.

 «Бухгалтерлік  есеп және қаржылық есеп беру  туралы» Қазақстан Республикасының  заңы бойынша кәсіпорындардағы  бухгалтерлік есепте қолданылатын  тіркелімдердің мазмұны және  бухгалтерлік ішкі есеп мәліметтері  коммерциялық құпия болып есептеледі.

 

3. Есеп саясатын дайындау

Кәсіпорынның есеп саясаты осы ұйымның құрылған уақытына дайындалады. Оны дайындаумен кәсіпорынның бас бухгалтері немесе арнайы есеп (экономикалық) бөлімі айналысады. Дайындалған есеп саясатын кәсіпорынның басшысы өзінің бұйрығымен немесе өкімімен бекітеді.

Бұйрықтың құрамына есеп саясатының есеп беру жылына қабылданған барлық пунктерінің мазмұны толық ашылып жазылады. Сонымен қатар әр пунктке тоқтала келіп қандай нормативтік құжат бойынша немесе қандай заң негізінде есеп саясатының дайындалғандығы көрсетіледі. Қазақстан Республикасының заңдарымен қатар есеп саясатын дайындауда ұйымның ішкі құжаттары негізге алынған болса (лауазымды тұлғалар туралы, ішкі ережелер, бұйрықтар мен өкімдер тағы да басқа) міндетті түрде ол туралы түсініктеме берілуі қажет.

Кәсіпорынның есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы ұйымның басқару құжаттармен, яғни бұйрық, өкім немесе қаулыларымен ресімделуі қажет. Ұйымның қабылдап бекіткен есеп саясаты сол кәсіпорынның қызмет атқаруы барысында қолданылады. Оған өзгеріс енгізу мынадай жағдайларда жүргізілуі мүмкін:

• Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңының өзгеруіне сәйкес;
• бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілердің өзгеруі салдарынан;
• жаңа бухгалтерлік есеп стандарттарына көшуге байланысты және тағы да басқа.

Кәсіпорынның бухгалтерлік есепті жүргізу жолдары ұйымның есеп

саясатының дайындалған кезінде таңдалып алынады. Бұл есеп саясаты кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде олардың орналасқан орындарына қарамастан қолданылады. Ұйымның филиалдарының еншілес және тәуелді серіктестерінің және тағы да басқа бөлімшелерінің өзіндік бухгалтерлік есеп жолдарын жүргізуіне, яғни басқа да есеп саясатын таңдауына құқығы жоқ.

Бас кәсіпорын қаржылық қызметінің бөлімшелерін есеп саясатындағы болған өзгерістер туралы алдын ала қамтамасыз етуі қажет.

Ұйымның түсініктеме жазуларында (пояснительная записка) жыл бойы орындалған жұмыстар бойынша жасалынған қаржылық талдаудың мәтінімен қатар бухгалтерлік қорытынды есеп туралы шығарылған шешім және таза табысты бөлу тәртібі жазылады. Сонымен қатар осы түсініктеме жазуда кәсіпорынның келесі жылға қабылданған есеп саясаты (егер оған, яғни есеп беру жылына өзгерістер енгізілген болса) жазылады.

 

4. Құжаттау және есептік регистрлер

Құжаттар арналымы бойынша мына топтарға бөлінеді:

• тәртіп  орнатылатын (басқара білетін) – жарлықтың мазмұны,

шаруашылық операциясын жасауға берілген бұйрық болып танылады, бірақ ол жасалған операцияның фактісін растамайды, сондықтан операцияның ол кезеңі бухгалтерлік есепте көрініс таппайды.

Көптеген жарлық ретіндегі құжаттыр, операция жасалғаннан кейін барып, ақтаушы құжаттарға айналады;

• ақтаушы    (атқарушы)   –  жасалған     шаруашылық   операция-

ларының фактісін растайды, яғни жасалған операция ретінде рәсімделеді. Құжаттырдың бұндай типі шаруашылық операциялары ретінде бухгалтерлік есепте көрсетуга негіз болып табылады;

• бухгалтерлік рәсімдеу –   тәртіп  орнататын және ақтаушы құжат-

тардың негізінде жасалатын құжаттар, бірақ олардың дербестік мағынасы болмайды;

• қиылыстырған (құрастырылған) –  жоғарыда  келтірілген  құжат-

тардың бірнеше түріне тән қызметті, бір мезгілде атқаратын құжаттауларды құрастырылған құжаттау деп атайды; олардың пайдалануын жеңілдетеді, ықшамдайды және есептік құжаттауды аса көрнекті етіп көрсетеді.

Құжаттар жасау бойынша мына топтарға бөлінеді:

• бір      жолғы   –  жасалған    бір   немесе   бірнеше    шаруашылық

операцияларын рәсімдеу кезінде пайдаланады;

• жинақтаушы     –      біртектес     шаруашылық      операцияларды 

жасап біткеннен кейін, оларды рәсімдеу үшін пайдаланады. Олардың бір жолғыдан айырмашылығы құжаттарды рәсімдеу уақытын және олардың санын қысқартады. Олар есепке тек ең соңғы операциясы жасалғаннан кейін барып көрініс табады және барлық жазулар осы жерде қосылып жинақталады.