Ұйымды басқару жүйесіндегі бухгалтерлік есеп

        Түгендеу белгіленген мерзімдерде  материалды-жауапты адамдар ауысқан  кезде, аудиторлардың, тергеу органдарының  талабы бойынша және т.б. жағдайларда  жүргізіледі. Түгендеудің деректері  актімен ресімделеді.

       3. Бағалау – бухгалтерлік есепте материалдық құндылықтар ақшалай өлшеммен есептелінеді. Кәсіпорындағы мүліктердің (активтердің) және міндеттемелердің құнын ақшалай өлшемге айналдырып есептеу әдісін бухгалтерлік есептің бағалау әдісі деп атайды.

        4.Калькуляциялау  – шығындарды топтастыру мен сатып алынған материалдық құндылықтардың, әзірленген өнімдер мен атқарылған жұмыстардың өзіндік құнын анықтау әдісі. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау нормативтік құжаттармен реттелінеді.

        5. Шоттар – Бухгалтерлік есеп шоттары дегеніміз, шаруашылық құралдары мен олардың қорлану көздерін белгілі бір ұқсастықтарына және маңызы мен көрсеткіштеріне сәйкес жинақтап топтау құралдары болып табылады. Шоттар ұйымның шаруашылық үдерістерінің, сондай-ақ активтермен олардың қорлану көздерінің түрлеріне қарай ашылады. Жалпы айтқанда ұйымның активтерімен міндеттемелеріндегі және меншікті капиталындағы әрдайым болып отыратын операцияларды бір жүйеге келтіріп топтап, ақшалай түрде есептеу үшін бухгалтерлік есепте қолданылатын әдісті шоттар деп атайды. М-ы: 1010 «Касса», 1030 «Ағымдағы есеп айырысу шоты», 3010 «Банк несиесі», 3350 «Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу»

        6. Екі жақты жазу әдісі – Шаруашылық үдерістері барысында орындалатын әрбір операция негізінде кәсіпорынның қаржылары мен олардың пайда болу көздерінде екі жақты және тең өзгерістер болып отырады. Олар екі жақты жазуды керек етеді, яғни бір шоттың дебитінде, екінші шоттың кредитінде бірдей сомада көрсетілуі қажет. Ұйымдардағы мұндай күнделікті болып отыратын операцияларды, үдерістерді бір шоттың дебитіне және екінші шоттың кредитіне жазып есептеп отыру үшін қолданылатын әдіс бухгалтерлік есепте екі жақты жазу әдісі деп аталады.

М-ы: Банктен алынған несие есеп шотқа келіп түсті (Дт 1030  Кт 3010), Кассадан жұмысшыларға еңбек ақы берілді  (Дт 3350  Кт 1010)

        7. Бухгалтерлік баланс. Кәсіпорынның активтерімен (шаруашылық қорларымен) олардың қорлану көздерінің белгілі бір мерзімге бір жүйеге келтіріліп, ақшалай өлшем түрінде теңестіріліп екі жақты кестеде бейнеленуін бухгалтерлік баланс деп атаймыз. Оның сол жағында кәсіпорынның активтері, ал оң жағында қорлану көздері, яғни міндеттемелері мен меншікті капиталы бейнеленеді.       

        8. Қорытынды есеп. Ұйымның қандайда бір өткен уақыт аралығындағы, есепті кезеңдегі операцияларының, шаруашылық үдерістерінің қорытындыланып, белгілі бір есеп беретін күнге бір жүйеге келтірілуі қорытынды есеп деп аталады. Қорытынды есептің құрамына кәсіпорынның бухгалтерлік балансы, меншікті капиталының өзгерісі туралы есебі, қаржы нәтижесі туралы есебі, ақшаларының қозғалысы туралы есебі, түсініктемелік хаты және басқа да бухгалтерлік есеп стандарттарында көрсетілген ақпараттық мәліметтері кіреді.

Негізгі оқу әдебиеттер:

12. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет Учебное пособие. Алматы 2005
13. Радостовец В.К., Радостовец В.В  Ғабдуллин Т.Ғ. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп»   Алматы 2003.
14. Радастовец В.В. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета. Алматы 2000
15. Назарова В.Л., «Шаруашылық жүргізуші субьектілердегі бухгалтерлік есеп» - Алматы: Экономика, 2006 ж.
16. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет в отраслях. Алматы Экономика 2005
17. Баймуханова С.Б. „Бухгалтерлік есеп". Алматы; Экономика, 2005 ж.
18. Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А., «Бухгалтерлік есеп теориясы
19. және негіздері»  Алматы, Экономика 2006ж.
20. Мырзалиев Б.С., Сәтмурзаев А.А., Әбдішүкіров Р.С.  «Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі» Алматы: Экономика 2008 ж.
21. Әбдіманапов Ә. «Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері»
22. Алматы, 2006 ж.

Өз-өзін бақылау сұрақтары

1. Бухгалтерлік есеп стандарды дегеніміз не?
2. Бухгалтерлік есеп тұжырымдамалары деген не?
3. Бухгалтерлік есеп әдістері қандай түрлерге бөлінеді?

 

 

Дәріс-3                                      Бухгалтерлік баланс

Дәріс мақсаты: Бухгалтерлік баланстың құрылымы мен мазмұнын және шаруашылық операциялардың  баланс баптарына өзгеріске ұшырауының негізгі формулаларын анықтау.

1. Бухгалтерлік баланс туралы түсінік және оның құрылымы.
2. Бухгалтерлік баланстың түрлері.
3. Шаруашылық операцияларына сәйкес баланс баптарының өзгеріске ұшырауы.

      

1. Бухгалтерлік баланс туралы түсінік және оның құрылымы.

        Бухгалтерлік есептің негізгі  және басты міндетінің, атқаратын  қызметі мен функциясының бірі  – пайдаланушыларға кәсіпорынның  мүлкі және қаржылық жағдайы  туралы ақпараттық мәліметтерді  дер кезінде, яғни уақтылы жеткізіп  беріп отыру. Осындай ақпараттық  мәліметтің негізгі қайнар көзі  болып – бухгалтерлік баланс  табылады. «БАЛАНС» сөзі француз  тілінен аударғанда «таразы»  немесе «тепе-тең» деген мағынаны  білдіреді.

        Бухгалтерлік баланс – кәсіпорынның мүлкін ақшалай өлшеммен белгілі бір мерзімге екі топпен: түрлері мен орналасуы бойынша және олардың пайда болу көздері бойынша жалпылай көрсетудің әдісі болып табылады.

        Сыртқы түрі бойынша бухгалтерлік  баланс екі жақты кесте, оның  сол жағында мүліктер құрамы  мен орналасуы бойынша, яғни баланс  активі көрсетіледі. Оң жақ бөлігінде  осы мүліктердің қалыптасу көздері, яғни баланс пассиві көрініс  табады. Актив пен пассив жиынтықтарының  арасында теңдік болуы тиіс.

        Бухгалтерлік есеп стандарттарына  сәйкес бухгалтерлік баланстың актив бөлімінде кәсіпорынның өзіне тиесілі, яғни қолда бар мүліктері қарастырылады. Ұйым осыларды пайдалану арқылы ғана алдағы уақытта табыс таба алатындықтан бұл мүліктерді кәсіпорынның әлуетті табыстары ретінде таниды. Ал баланстың пассиві – деп аталатын бөлімінде кәсіпорынның қорлану көздері туралы ақпаратты мәліметтер жазылады. Ұйымның қорлану көздері меншікті капитал және тартылған (сырттан немесе басқа жақтан алынған, қарастырылған) капитал деп екіге бөлінеді. Мұндағы тартылған капитал дегеніміз кәсіпорынның міндеттемелері, яғни осы ұйымның басқа заңды және жеке тұлғаларға қандай да бір операциялар нәтижесіне сәйкес берешек борыштары болып табылады. 

        Кәсіпорынның бухгалтерлік балансы  есеп беретін уақытқа қарай  негізделіп, айдың, тоқсанның, жылдың  басына жасалады. Баланстың актив  бөлімі ұзақ мерзімді активтер  және ағымдағы активтер деп  аталатын екі тараудан тұрады. Бухгалтерлік баланстың пассив  бөлімі үш тараудан тұрады. Оның  бірі меншікті капитал деп  аталады, екінші және үшінші бөлімдері  ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді  міндеттемелер деп аталады.

 

              «Береке» фирмасының 2015 жылдың 1 қаңтарына

                БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНСЫ (өлшем бірлігі  мың тг)

Активтері	сомасы	Пассивтері	сомасы
1	2	3	4
Қысқа мерзімді  активтер:		Қысқа мерзімді міндеттемелер:
Материалдық қор	35000	Бюджетпен есеп айырысу	25000
Дайын өнімдер	70000	Бюджеттен тыс төлемдермен есеп айырысу	150000
Тауарлар	25000	Жабдықтаушылармен есеп айырысу	70000
Аяқталмаған өндіріс	100000	Жұмысшылармен еңбек ақы бойынша есеп айырысу	20000
Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар	65000	Жиыны	265000
Қысқа мерзімді қаржы салымы	50000	Ұзақ мерзімді міндеттемелер:
Алдағы уақыт шығындары	10000	Ұзақ мерзімді несие	90000
Берілген аванс	15000	Ұзақ мерзімді қарыз	20000
Ақша қаражаттары	95000	Жиыны	110000
Жиыны	465000	Меншікті капитал:
Ұзақ мерзімді активтер:		Жарғылық қор	500000
Материалдық емес активтер	20000	Резервтік қор	55000
Негізгі құралдар	270000	Бөлінбеген пайда немесе зиян	35000
Ұзақ мерзімді қаржы салымы (инвестиция)	165000	Жиыны	590000
Ұзақ мерзімді дебиторлық борыш	45000
Жиыны	500000
БАЛАНС ВАЛЮТАСЫ	965000	БАЛАНС ВАЛЮТАСЫ	965000

 

        Кәсіпорын мүлкінің жекелеген  түрлерін, оның пайда болу көздерін, міндеттемелерін сипаттайтын баланс  активі мен пассивінің көрсеткіші (жолы( бухгалтерлік баланстың бабы деп аталады.

 

        Баланстың активі мен пассиві  бойынша жиынтықтар баланс валютасы деп аталады.

                             БАЛАНСТЫҚ ТЕҢДЕУ

 

           АКТИВ = МЕНШІКТІ КАПИТАЛ + МІНДЕТТЕМЕ

 

        2.  Бухгалтерлік баланстың түрлері

 

        Бухгалтерлік баланс өзінің жасалу  уақытына және қолданылу барысына  қарай әр түрлі болып келеді. Кәсіпорынның жаңадан құрылған  уақытында жасалынған бухгалтерлік балансы кіріспе баланс деп аталады. Кіріспе баланста ұйымның қызметін бастар алдындағы жарғылық капиталы көрсетіледі. Бұл баланстағы негізгі көрсеткіштер кәсіпорын иелерінің, яғни құрылтайшыларының, акционерлерінің осы ұйымды жаңадан құру уақытындағы ақшалай немесе заттай салымдарынан тұрады.  Сондықтан көп жағдайда кіріспе баланста кәсіпорынның меншікті капиталы мен активтері тең болуы ықтимал.

актив = меншікті капитал

        Бұл теңдік егер кәсіпорын  құрылуы барысында ешқандай жеке  немесе заңды тұлғалардың алдында  міндетті, яғни қарыз болмаған  жағдайда тура болып есептеледі.

        Кәсіпорынның өз қызметі барысында  әрбір белгіленген есеп беретін  уақыттағы (айдың, тоқсанның немесе  жылдың басына) құрастырылған балансы ағымдағы бухгалтерлік баланс деп аталады.

        Кәсіпорынның жойылу балансы осы ұйым өз қызметін тоқтатар уақытта жасалады. Жойылу балансын екі түрге бөлуге болады, ұйымның жабылуына байланысты және ұйымның жабылғандығын қорытындысын бағалау  үшін құрастырылатын баланс.

 

3. Шаруашылық операцияларына сәйкес баланс баптарының өзгеріске ұшырауы.

 

        Кәсіпорындағы күнделікті орындалатын  жұмыстар мен атқарылатын қызметтердің, яғни операциялардың орындалуы  кәсіпорынның бухгалтерлік балансының  баптарына тікелей әсер етеді. Нақтырақ айтатын болсақ, ұйымдағы  әрбір орындалатын операцияға  сәйкес баланс баптарындағы сома  өзгеріске ұшырап отырады. Бірақ  бухгалтерлік баланстың актив  және пассив баптарының теңдігі  әрдайым сақталады.

        Бухгалтерлік есепте шаруашылық операцияларын баланс баптарының сомасына әсер етуіне қарай төрт типке бөледі.

1 – типке жатқызылатын шаруашылық операциялары бухгалтерлік баланстың тен қана актив бөліміне әсер етеді. Бұл жағдайда актив бөліміндегі бір бап қандай да бір сомаға азайса, екінші бір бап тура сол сомаға артып отырады. Ал активтің жалпы сомасы мен баланстың жиынтық сомасы ешқандай өзгермейді.

Мысалы:  Кәсіпорынның банктегі есеп айырысу шотынан жұмысшы-қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін кассаға 500 000 теңге алынды.

Актив	сома	Пассив	сома
Айдың басындағы жиынтық сома   Кассадағы қолма-қол ақша (1010) Ағымдағы есеп айырысу шоты (1030)	900 000     +500000     -500000	Айдың басындағы жиынтық сома	900000
Айдың соңындағы жиынтық сома	900 000	Айдың соңындағы жиынтық сома	900 000

 

А+ А – ; баланс сомасы өзгермейді;  А = МКМ

 

2 – типке жатқызылатын шаруашылық операциялары бухгалтерлік баланстың тек қана пассив бөліміне әсер етеді. Актив бөлімінде өзгеріс болмайды. Бұл жағдайда пассив бөліміндегі бір бап қандай да бір сомаға азайып, екінші бап тура сондай сомаға артады. Ал пассивтің жалпы сомасы мен баланстың сомасы ешқандай өзгеріске ұшырамайды.

 

Мысалы: Ұйым өзінің жабдықтаушы-мердігерлердің алдындағы 700 000 теңге қарызын банк мекемесінен алынған несие арқылы қайтарды делік.

 

Актив	сома	Пассив	сома
Айдың басындағы жиынтық сома   Кассадағы қолма-қол ақша (1010)   Ағымдағы есеп айырысу шоты (1030)	900 000     +500000     -500000	Айдың басындағы жиынтық сома   Жабдықтаушы-мерд-мен есеп айырысу (3310)   Банк несиесі (3010)	900000     -700000     +700000
Айдың соңындағы жиынтық сома	900 000	Айдың соңындағы жиынтық сома	900 000

 

П+П – ;  баланс сомасы өзгермейді;  А = МКМ

3 – типке жатқызылатын операциялардың жоғарыда аталған екі түрден айырмашылығы, бұл операциялар барысында баланстың активі мен пассиві бірдей сомаға артады. Яғни бұл жағдайда операция әсерінен баланстың актив бөліміндегі бір баптың сомасы қандайда сомаға көбейсе, пассив бөліміндегі баптың да сомасы осындай сомаға артады.