Ұйымды басқару жүйесіндегі бухгалтерлік есеп

Жеке тұлғадан ұсталатын табыс салығы

Есепті жыл бойы салық салынатын табысқа ие болған жеке тұлғалар салық төлеушілер болып табылады. Жеке тұлғалардың жылдық жиынтық табысына еңбекақы түрінде алынатын табыстар, кәсіпкерлік қызметтен алатын табыстары, жеке тұлғалардың мүліктік табыстары және тағы да басқа табыстары кіреді.

Жеке тұлғалардың мүліктік табысына тек қана активтің келесі түрлерінің құндарына инфляцияға байланысты түзетуді есепке ала отырып өткізуден түскен құнның өсімі жатады: салық төлеушінің тұрақты тұратын жері болып табылмайтын, жылжымайтын мүліктің, бағалы қағаздардың, заңды тұлғаларға және басқа материалдық емес активтерге қатысу үлесінен; шетелдік валютадан; асыл тастар және асыл металдардан, олардан жасалған зергерлік бұйымдардан, өнер туындылары мен антиквариаттардан. Жеке тұлғалардың салық төлейтін табыстарының құрамы салық кодексінде қаралады.

Табыс салығының мөлшерін ай сайын бір қалыпта ұстау үшін салық салынатын табыстың есепті сомасы мен одан ұсталатын табыс салығының сомасы есептелетін айлардың санын білдіретін сан мәні бар бірлікке 12 санының қатынасын көрсететін қайта есептеу көрсеткіші белгіленген. Мердігерлік шарт бойынша жұмыс істейтін тұлғаларға төленетін төлем түрінде берілетін басқа да төлемдерден салық ұстау кезінде бұл есептеу көрсеткіші қолданылмайды. Жеке тұлғалардан табыс салығы ұсталған уақытта:

Д-т: «Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу» шоты;

К-т: «Бюджетке төленетін басқадай салықтар, алымдар және міндетті төлемдер» шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

Дт: 3350 «Еңбекақы төлеу бойынша қысқа мерзімді берешек» шоты;

Кт:  3120 «Жеке табыс салығы» шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

«Акциздік салықтар»

Акциздік (жанама) салық дегеніміз – сатылатын тауардың бағасына қосылатын, сатып алушы төлейтін салық болып табылады. Акциздік салық салынатын тауарларға Қазақстан Республикасының  аумағында шығарылған немесе Қазақстан Республикасының аумағына импортталған тауарлар, яғни спирттің барлық түрлері, темекі өнімдері, құрамында темекісі бар басқа да өнімдер және күнделікті қолданылмайтын  басқа да бұйымдар жатады.

Қазақстан Республикасы аумағында акцизделуге жататын тауарларды өндіретін немесе акциздеуге тиісті тауарларды импорттайтын  немесе Қазақстан Республикасы аумағында (акцизделуге) ойын бизнесін жүзеге асыратын барлық заңды тұлғалар акциз салығын төлеушілер болып табылады. Кәсіпорындарда акциз салығ есептегенде:

Д-т: 1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек» «Алынуға тиісті борыштар» деп аталатын шоты;

К-т: 3140 «Акциз салығы» деп аталатын шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

Кәсіпорындар мен ұйымдар бұл жоғарыда айтылған салықтардан басқа да өзінің меншігіндегі жерге, көлік құралына және мүлкіне заңда бекітілген мөлшерде салық төлеп тұруы тиіс. Салықтардың бұл түрлері есептелген уақытта кәсіпорынның бухгалтериясында:

Д-т 7210: «Жалпы және әкімшілік шығындар» деп аталатын шоты;

К-т: 3160, 3170, 3180 «Жер салығы»; «Көлік құралына салық»; «Мүлікке салық» деп аталатын шоттар түріндегі екі жақты жазуы жазылады.

Сондай-ақ «Бюджетке төленетін басқадай салықтар мен алымдар» шотында Қазақстан Республикасы заңдарында қаралған басқадай салықтар, алымдар мен міндетті төлемдер есептеледі.

      Негізгі оқу әдебиеттер:

78. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет Учебное пособие. Алматы 2005
79. Радостовец В.К., Радостовец В.В  Ғабдуллин Т.Ғ. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп»   Алматы 2003.
80. Радастовец В.В. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета. Алматы 2000
81. Назарова В.Л., «Шаруашылық жүргізуші субьектілердегі бухгалтерлік есеп» - Алматы: Экономика, 2006 ж.
82. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет в отраслях. Алматы Экономика 2005
83. Баймуханова С.Б. „Бухгалтерлік есеп". Алматы; Экономика, 2005 ж.
84. Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А., «Бухгалтерлік есеп теориясы
85. және негіздері»  Алматы, Экономика 2006ж.
86. Мырзалиев Б.С., Сәтмурзаев А.А., Әбдішүкіров Р.С.  «Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі» Алматы: Экономика 2008 ж.
87. Әбдіманапов Ә. «Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері»
88. Алматы, 2006 ж.

Өз-өзін бақылау сұрақтары

1. Ұйымның міндеттемелер есебінің жүргізілуі?
2. Кредиторлық берешектер деген не?
3. Жабдықтаушылармен есеп айырысу операциялары қалай жүргізіледі?
4. Шот фактурасыз жабдықтар қалай қабылданады?
5. Еңбекақы бойынша операциялар есебі?
6. Еңбекақының қандай формалары бар?

 

Дәріс-11              Меншікті капитал  есебі

Дәріс мақсаты: Ұйымдардың меншікті капиталы, резервтік капитал бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) есебінің жүргізілуімен танысу, бухгалтериялағы есебі.

 

1. Капитал туралы түсінік
2. Жарғылық капиталдың есебі
3. Резервтік капиталдың есебі
4. Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) есебі

 

1.Капитал  туралы түсінік

 

        Қазақстан Республикасының заңына  сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы  барысында, яғни шаруашылық қызметпен  айналысу үшін белгілі бір  мөлшерде мүліктерге ие болуы  тиіс. Осы жоғарыда аталған мүліктердің  ақшалай өлшемге айналдырылғандағы  жиынтығы ұйымның меншікті капиталы  болып саналады. Кәсіпорын алғашқы  құрылған кезде оның капиталы  ҚР заңында қаралған мөлшерден  кем болмауы тиіс және де  ол сол ұйымның құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай  және басқадай түрде қоғамға  қосқан үлестерінен құралады. Бұл  сома, яғни кәсіпорынның капиталы  осы ұйымның қызметі барысында  тапқан таза табысы және басқа  да көздерден, тегін түскен мүліктер  мен ақшалай қаржылар есебінен  өсіп отырады.

        Кәсіпорын мүлкінің құрамы

        Ұйымның барлық мүлкі (қызмет  атқарушы капиталы) айналыстан тыс  және айналыстағы активтер болып  екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет  атқару мерзіміне қарай «негізгі (айналымнан тыс) активтер» және «айналымдағы активтер» деп екіге бөлінеді.

        Негізгі (айналымнан тыс) активтер  негізгі құралдардан, материалдық  емес активтерден, қаржылық )ұзақ  мерзімді) инвестициялардан, аяқталмаған  құрылыстан құралады. Жалпы айналымнан  тыс активтер кәсіпорынның материалдық-техникалық  базасын жасауға және дамытуға  арналған.

        Ал айналымдағы активтер кәсіпорынның  қызмет атқаруы барысында пайда  табуға негізделеді. Соған сәйкес  олардың қатарына ақша қаражаттары, қысқа мерзімдік қаржылық салымдар, тауарлық-материалдық қорлар, дебиторлық  борыштар және басқада активтер  жатады.

        Кәсіпорын  мүліктерінің (капиталының) құралу  көздері

        Кәсіпорын мүлкі оның негізгі  құралдары мен айналымдағы қаржыларының  құнынан құралады. Ұйымның меншікті  капиталының көздері болып мыналар  саналады:

• жарғылық капитал;
• резервтік капитал;
• бөлінбеген пайда.

        Қосымша төленген капитал – қоғамның өзінің акцияларын олардың аталуы (номиналдық) құнынан артық бағаға сатқан жағдайда пайда болған құн айырмашылығынан туындайды.

        Қосымша төленбеген капитал – кәсіпорынның өзінің меншігіндегі негізгі құралдары мен инвестицияларын қайта бағалаған уақыттағы олардың құнынан өскен сомасынан және тағы да басқа жағдайлардан туындайды.

       

2. Жарғылық капиталдың есебі

 

        Жарғылық капитал меншік иесінің (кәсіпорынның) жарғысында қаралған  қызметтерін қамтамасыз ету үшін  инвестициялық қаржылардың сомасы  болып табылады.

        Ол акцияларды орналастырудың  немесе сатудың, жеке капиталын  салудың,  мемлекеттің қаражаттарының , материалдық емес активтердің  және басқа да мүліктердің  немесе мүліктік құқықтарының  есебінен құрылады. Сонымен  қатар  жарғылық капитал жаңадан құрылған  заңды тұлғалар өз қызметін  бастау үшін бастапқы материалдық  базасы болып та табылады, ол  құрылтайшылардың  қатысу үлесін  және кепілдік сипатын анықтайды.

        Жарғылық қор мөлшері ұйымның  жарғысында және басқа да құрылтайшылық  құжаттарында белгіленген, үкіметтің  атқарушы органдарында тіркелуі  керек. Оның мөлшері құрылтайшылық  құжаттарға тиісті өзгерістер  енгізілгеннен кейін ғана өзгеруі  мүмкін.

        Кәсіпорынның жарғылық капиталының  мөлшері, сол ұйымның шығарған  акцияларының түрлері, (жәй және  артықшылығы бар) акциялардың сандары, сондай-ақ бір акцияның атаулы (номиналдық) құнына сәйкес акционерлік  қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік  кооперативтердің жалпы жиналысында  бекітіледі. Жалпы кез-келген ұйымның  жарғысы тиісті мемлекеттік органдарда  (Әділет министрлігі) тіркеуден өткізілуі тиіс. Қандайда болмасын қоғамның акциясын сатып алатын мүшесі ол акцияларды қоғамға немесе үшінші тұлғаға сатуға ұсыныс жасауына құқы бар.

 

Жарғылық  капиталды  жариялау:       Дт 5110  Кт 5000 

 

«Материалдық емес активпен жарғылық капиталға үлес қосылды» операциясына жазылатын жазба:    Дт2730       Кт 5110

 

Жарғылық  капиталға  бағалы  қағаздар  салым  ретінде алынды:

                                                             Дт 2030 Кт 5110

 

Құрылтайшылардың  жарғылық  капиталға  ақшалай  салымы  есеп  айырысу  шотына  келіп  түсті    Дт 1030 Кт 5110

 

Жарғылық капиталға үлес ретінде қабылданған негізгі құрал:

                                                           Дт 2410           Кт 5110

 

 3. Резервтік капиталдың есебі

 

        Резервтік (сақтық, сақтаулы)   капитал – акционерлік қоғамның және басқа да тараптардың таза табысының есебінен қалыптасатын меншік капиталының бір бөлігі. Резервтік капитал субъектінің негізгі (оперативтік) қызметінен алынған зияндарын жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда, дивиденттерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталды құрау және оны пайдалану құрылтайлық құжаттармен және қолданыстағы заңдармен анықталады. Резервтік капитал жарғылық капиталмен және басқа да қаражаттармен бірге бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорынның меншік капиталы борлып табылады. 5510 шотында оқылады.

Есепті  жылдық  зиянын  резервтік  капитал  есебінен  жабу:

                                                            Дт 5410          Кт 5510 

 

4. Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) есебі

 

        Бөлінбеген пайда (табыс) – кәсіпорынның жалпы кірісінен барлық жұмсалған шығындарды шегеріп тастағандағы қалған бөлігі болып табылады. 

        Кәсіпорынның қорытынды табысынан  бюджетке төленетін салықтарын  және табыстың есебінен өтелетін  басқадай шығындарды төленгеннен  қалған сомасы есепті жылдың  «бөлінбеген пайдасы (жабылмаған  зияны)» болып табылады. Ұйымдарда  «бөлінбеген табыстың (жабылмаған  зиянның)» есебі:

• «Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)»;
• «Өткен жылдардағы бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)» деп аталатын шоттарда жүргізіледі. Бөлінбеген пайда көбейгенде (келіп кірістелгенде) «Қорытынды пайда (зиян)» шоты кредиттелінеді. Ал керісінше бөлінбеген пайданың жұмсалуы немесе осы жылғы шеккен зиян «Қорытынды пайда (зиян)» шотының дебитіне жазылады.

        Жалпы акционерлік қоғамның немесе  қандайда бір кәсіпорынның құрылғаннан  бастап жұмсалмаған (бөлінбеген) таза  пайдасы оның капиталы болып  саналады. Кез келген кәсіпорынның  меншікті капиталының жалпы сомасы, яғни барлық активтерінің сомаларының  қосындысынан міндеттемелері сомаларының  қосындысын алып тастағандағы  қалған сомасы кәсіпорынның немесе  акционерлік қоғамның жарғысында  көрсетіліп белгіленген жарғылық  капиталының сомасынан кем болмауы  тиіс. Егер баланс активінің нетто  сомасы қоғамның жарғысында белгіленген  жарғылық қордан кем болған  жағдайда ұйымның қызметінің  рентабелділігінің төмен екендігін  көрсетеді. Бұндай жағдайда кәсіпорынның  жарғылық қорының мөлшері қайта  қаралуға тиісті.