Ұйымды басқару жүйесіндегі бухгалтерлік есеп

Біздің мысалымыз бойынша

                    

 

         егер негізгі құралдардың пайдалану  мерзімі 10 жыл болатын болса, коммулятивтік  сан 55-ке тең болады.           

                       

 

	Негізгі құрал-дардың бастарқы құны (теңге)	Жылдық амортизациялық аударым сомасы (теңге)	Жинақталған тозу сомасы (теңге)	Негізгі құрал-дардың қалдық құны (теңге)
Сатып алынған кездегі	1000000	-	-	1000000
1-жылдың соңында	1000000	5/15х9000000=300000	300000	700000
2-жылдың соңында	1000000	4/15х900000=240000	540000	460000
3-жылдың соңында	1000000	3/15х900000=180000	720000	280000
4-жылдың соңында	1000000	2/15х900000=120000	840000	160000
5-жылдың соңында	1000000	1/15х900000=600000	900000	100000

    

   4.  Қалдық құнының кему (қалдықты) әдісі

         Бұл әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу алдымен құнды бір қалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісімен жүргізіледі. Ол үшін негізгі құралдардың бастапқы құны оның жұмыс істейтін мерзімінің, яғни пайдаланатын уақыт жылы санына бөлініп, әр есепті жылға тиісті амортизацияның пайызы анықталады. Бұл жерде бастапқы құнын 100% деп аламыз. Одан кейін табылған пайыз мөлшері (100% бөлінген пайдаланатын жылы) екі еселеніп, негізгі құралдардың бастапқы құнына емес, әр есепті жыл басындағы әлі амортизацияланбаған қалдық құнына емес,  яғни баланстық құнына көбейтіледі.

        Осыған дейінгі әдістерде мысалға  алынған станоктың амортизациялық  аударымын осы әдіс бойынша  есептейтін болсақ, төмендегідей  көрсеткіштер табылады. Станоктың  пайдалану мерзімі бес (5) жыл, сондықтан  бірқалыпты (тура жоды) есептеген  шығару әдісі бойынша жылдық  амортизациялық аударым мөлшері 20% болады. Ал қалдық құнының кему  әдісі бойынша ол көрсеткіш  екі еселеніп алынады, яғни 40% болады. Бұл белгіленген амортизациялық  аударым мөлшерінің пайызы (проценті) негізгі құралдардың әр есепті  жылдың соңында қалған қалдық  құнының сомасы қалатындай  мөлшерде  шектеліп (біздің мысалда 29600 теңге), өндіріс шығындарына қосылатын  амортизациялық аударым сомаларына  ешқандай шек қойылмайды.

 

Қалдық құнының кемуі (қалдықты азайту) әдісі бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу кестесі

                                                     

	Негізгі құралдардың                   бастапқы құны(теңге)	Жылдық амортизациялық аударым  сомасы (теңге)	Жинақталған тозу сомасы (теңге)	Негізгі құралдардың қалдық құны
Сатып алынған кездегі	1000000	--------	-------	1000000
1-жылдың соңында	1000000	40%х1000000 =            400000	400000	600000
2-жылдың соңында	1000000	40%x (1000000-400000) = 240000	640000	360000
3-жылдың соңында	1000000	40%x (1000000-640000) = 144000	784000	216000
4-жылдың соңында	1000000	40%x (1000000-784000) = 86400	870400	129600
5-жылдың соңында	1000000	129600-100000 =          29600	900000	100000

 

Кестеде көрсетілгендей есеп беретін жылы екі еселеніп алынған амортизациялық аударым сомасының мөлшері әр уақытта өткен (алдыңғы) жылдың аяғындағы негізгі құралдардың қалдық құнының сомасына көбейтіліп табылады. Жинақталған тозу сомасы осылайша белгіленген пайыз (процент) арқылы табылған сомаға өсіп отырып, тек соңғы жылы ғана негізгі құралдардың қалдық құны сомасына тең болатындай, шектеліп алынады. Негізгі құралдардың қалдық құнының мөлшері 100000 теңге болғандықтан, бұл кестеде соңғы, яғни бесінші жылы амортизациялық аударым сомасы 29600 теңгемен ғана шектелген.

Амортизациялық аударым негізгі құралдарды қайта құру мен техникалық қайта жарақтау кезінде және ол толық тоқтап тұрған жағдайда, сондай-ақ толық амортизацияланған негізгі құралға есептелмейді.

2410 шотында есептелген негізгі құралдар ай сайын амортизацияланады. Амортизация есептеу кезінде 2410 шоты дебеттеледі және 2420 «Негізгі құралдардың тозуы» шоты кредиттеледі.

5. Материалдық емес активтер деп – белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ, ақша немесе зат түріндегі активтер қатарына жатпайтын, бірақ қандай да бір бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан кәсіпорынға өнім өндіруде, тауарларды сатуда, қызмет көрсетуде, негізгі құралдарды жалға беруде немесе әкімшілік қызмет барысында үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы қосымша табыс әкеліп тұратын активтерді айтамыз.

        Кәсіпорындағы  материалдық емес активтердің  қатарына Лицензиялық келісімдер, Программалық жабдықтар, Патенттер, Ұйымдастыру шығындары, Гудвилл, Сауда маркалары, Авторлық құқықты жатқызуға болады.

        Материалды  емес активтер кәсіпорынның балансында  бастапқы құны бойынша кіріске  алынады.

• Құрылтайшылар мен үлес қосушылардың кәсіпорынға жарғылық қорына қосқан үлесі есебінен келіп кіріске алынған материалдық емес активтердің бағасы екі жақты нақты келісім бойынша бағаланады.
• Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан тегін (қайтарымсыз), сый ретінде алынған материалдық емес активтер сол уақыттағы нарықтық баға бойынша бағаланады.
• Басқа заңды тұлғалардан, сондай-ақ жеке адамдардан сатылып алынған материалдық емес активтер, ол объектілерді сатып алуға және оларды пайдалану үшін жұмсалған шығындар сомаларының қосындысы бойынша бағаланады.

        Бұл материалдық  емес активтердің баланстық бағасын  анықтаудың жалпы әдісі болып  табылады. Бірақ кейбір материалдық  емес активтердің бастапқы құнын  анықтаудың ерекшеліктері бар. Бұған  мысал ретінде соңғы уақыттарда  акционерлік қоғамдар мен жекешелендірілген  шаруашылық субъектілерінде және  басқа да ұйымдарда қолданылып  жүрген «Ноу-Хау» деген ұғымды келтіруге болады. 

        «Ноу-Хау» деп шаруашылық қызметі, яғни пайдаланылуы барысында субьектіге табыс беретін жаңа технологиялық шешімдер мен жаңалықтарды, құпия мәліметтерді, айрықша құқықтарды, яғни жеке тұлғаның өзі тапқан ғылыми және басқадай жаңалығын айтуға болады.  

        «Лицензиялық келісімдер». Ол белгілі бір заңды тұлғаның бір тауарды өндіру немесе сату құқын екінші бір заңды тұлғаға беруі болып табылады. Ал бұл құқыққа ие болған кәсіпорын оның иесіне, яғни лицензиялық келісімдерді берушіге ол материалдық емес актив үшін тиісті белгіленіп келісілген мөлшерлерде қаржы төлейді немесе келісім бойынша басқа да міндеттерін орындайды.

        МЕА-дің «Программамен жабдықтау»  деп аталатын түрі кәсіпорынның алдағы уақыттарда істелінетін жұмыстарына қатысты табыс әкелетін ақпараттармен мәліметтерді айтады.

        «Патент» деп аталатын МЕА жеке адамның немесе топтың, сондай-ақ заңды тұлғаның ашқан, ойлап тапқан жаңалығын мемлекеттік тұрғыдан мойындап және ол жаңалықты ашқан адамға, топқа немесе заңды тұлғаға жаңалығын өз пайдасына (жұмысына, қызметіне) қолдануына рұқсат беру туралы құжат болып табылады. Сонымен қатар «Патент» - деп кәсіпкерліктің кейбір түрімен (саудамен, сатып алумен тағыда басқа) айналысу үшін берілген құқықты куәландыратын құжатты айтады. Кәсіпкер патентті алар уақытында патенттік (алымдар) баж төлеуі керек.

        «Ұйымдастыру шығындарына» - кәсіпорынды жаңадан ашу, құру кезінде жұмсалған шығындар, яғни ұйымды тіркеуден өткізуге және оны тіркеуден өткізу үшін заң орындарына төленген төлемдер, банктерден есеп айырысу немесе валюталық, басқадай шоттар ашу үшін жұмсалған шығындар, жарнамалар үшін төленген төлемдер және басқа да жұмсалған шығындар жатқызылады.

        МЕА-дің «Гудвилл» деп аталатын түрін кейде «Фирма бағасы» - деп те атайды. «Гудвилл»  немесе «фирма бағасы» МЕА шотында есептелініп және сонымен қатар ол бір кәсіпорын екінші бір кәсіпорынды толығымен, яғни түгелдей сатып алған кезде немесе екі кәсіпорын қосылған уақытта ғана пайда болады. «Фирма бағасы» болып сатылып алынған кәсіпорынның нақты нарықтық (сатып алынған) бағасымен оның барлық активтерінің баланстық құны арасындағы айырмасы есептелінеді. Егерде сатылып алынған ұйымның барлық активтерінің сатылып алынған құны олардың баланстық құнынан артық болса, онда құндар арасындағы айырмашылық «жағымды гудвилл», ал кем болған жағдайда «жағымсыз гудвилл» деп аталады.

 

 

Негізгі оқу әдебиеттер:

67. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет Учебное пособие. Алматы 2005
68. Радостовец В.К., Радостовец В.В  Ғабдуллин Т.Ғ. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп»   Алматы 2003.
69. Радастовец В.В. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета. Алматы 2000
70. Назарова В.Л., «Шаруашылық жүргізуші субьектілердегі бухгалтерлік есеп» - Алматы: Экономика, 2006 ж.
71. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет в отраслях. Алматы Экономика 2005
72. Баймуханова С.Б. „Бухгалтерлік есеп". Алматы; Экономика, 2005 ж.
73. Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А., «Бухгалтерлік есеп теориясы
74. және негіздері»  Алматы, Экономика 2006ж.
75. Мырзалиев Б.С., Сәтмурзаев А.А., Әбдішүкіров Р.С.  «Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі» Алматы: Экономика 2008 ж.
76. Әбдіманапов Ә. «Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері»
77. Алматы, 2006 ж.

 

Өз-өзін бақылау сұрақтары

1. Бухгалтерлік есептегі негізгі құралдар дегеніміз не?
2. Негізгі құралдар қалай жіктеледі?
3. Негізгі құралдар қандай құн бойынша бағаланады?
4. Негізгі құралдардың тозуы қалай бөлінеді?
5. Амортизация денег не?
6. Амортизациялық аударым мөлшері дегеніміз не?
7. Незгі құралдардың жөндеу есебі?
8. Материалдық емес активтер дегеніміз не?
9. Материалдық емес актитер қалай жіктеледі?
10. Материалдық емес активтердің бағалануы?
11. Материалдық емес активтердің амортизациясы?
12. Материалдық емес активтер қай шотта оқылады?

 

Дәріс-10                 Міндеттемелер есебі

Дәріс мақсаты: Ұйымның міндеттемелер есебі, банк несиесі, дивиденттер бойынша есеп айырысу бюджетпен салықтар бойынша есеп айырысу, жабдықтаушылармен есеп айырысу операцияларын жүргізу, бухгалтериядағы есебімен танысу.

 

1. Банк және банктен тыс мекемелер несиелерінің есебі
2. Жабдықтаушы және қызмет көрсетушілермен есеп айырысу есебі
3. Бюджетпен есеп айырысу операцияларының есебі

 

     1.   Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің шаруашылық қызметі барысында меншікті капиталдарымен қатар басқа қатыстырылған (тартылған) капиталдарды да қолданады. Бұл қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады.

        Кез келген өндіріспен айналысатын  ұйым сол өнімді өндіру үшін  қажетті шикізаттар мен материалдар  алғаны үшін жабдықтаушы-мердігерлердің  алдында міндетті болады, сондай-ақ  өз қарамағында жұмыс істейтін  жұмысшылары мен қызметкерлеріне  олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар  үшін қарыз немесе оның алдында  міндеттемесі болуы мүмкін.

 

Міндеттемелер – өткен мәмілелердің немесе өткен оқиғалардың нәтижесі. Олар ұзақ мерзімді және ағымдағы болып жіктеледі.

Ағымдағы міндеттемелерге банктердің қысқа мерзімді қарыздары, банктен тыс мекемелерден алынған қарыздар және кредиторлық берешек жатады. Банктердің қысқа мерзімді қарыздары бір жылдан аспайтын мерзімге беріледі.