Банк қарыздарының жалпы сипаттамасы

Көлік құралдарына салынатын  салық жл сайын төленеді және ҚР заңдарымен белгіленген кезінде  төлем жасалды және олар көлік  құралдары қуатының әр киловатынан  алынатын айлық есептеу көрсеткіші бойынша алынады.

40 тонналық және одан  да жоғары жүк көтеретін самосвалдар  және арнайы жабдықталған медициналық  транспорттық құралдары салық  салу объектісі болып табылмайды. Көлік құралдарына салынатын  салықты есептеген кезде 7440 «Жалпы  және әкімшілік шығыстарының»  шоты дебиттеледі де және 3140 «Бюджетпен  басқа да есеп айырысулар»  шотының 3170 «Көлік құралдарына  салынатын салықтар» деп аталатын  субшоты кредиттеледі.

Банктер мен  банктентыс мекемелердің несиелерін есепке алу

Несие беру және оның операцияларын  жүргізу лицензия берілген Ұлттық Банктің  шешіміен айқындалған ресми статусы  бар банкілер арқылы жүзеге асады. Несие  негізінен оны өтеу қабілеті бар  кәсіпорындарға беріледі. Несие өтеу қабілеттілігі деп кәсіпорынның өзінің борышты міндеттемелерін  толығымен және уақытында есептесе алуын айтамыз. Кәсіпорындарға несие, негізінен өнеркәсіптің  тиімділігінарттыруға және оның ғылыми-техникалық деңгейін көтеруге, тиімділігі жоғарғы жаңа өнім түрлерін шығаруға, ынталандыруға, халыққа түрлі қызметтерді көрсетуге, халық үшін экспортқа тауар шығаруға байланысты шаралар мен мақсаттарға  беріледі. Олардың ішінен жете көңіл  бөлінетіндері өз міндеттемелерін  джер кезінде орындайтын клиенттерге, өз қаржыларын осы банктің депозиттеріне  және шоттарына сақтайтын банк акционерлеріне, кәсіпорындарға және ұйымдарға беріледі.

Несие мерзімділік, қайтарымдылық  және төленетін жағдайында коммерциялық және келісім-шарт негізінде беріледі.

Несие беру банктердің өздерінде  бар несие қорларының көлемінде  жүзеге асырылады. Банк қарыздары бұрындары  берілген ссуда бойынша қайтару  мерзімі өтіп кеткен қарыздары жоқ  болса ғана беріледі. Банк мекемесі табысы төмен кәсіпорындарға несие  беру үлкен қауіп туғызатындықтан, ондай кәсіпорындармен несие  қатынастарын орнату мәселесі жан-жақты  зерттеледі.

Кәсіпоырн несие алу үшін несиенің сомасы және пайдалану мақсаты, өтеу мерзімі, сондай-ақ несиеленетін шараның қысқаша сипаттамасы  және оны жүзеге асырудың экономикалық тиімділігі дәлелденген жағдайда жазбаша  түрінде банкке өтініш білдіреді. Банк жасалған өтініштің негізінде, егер кәсіпорынның қарызы жоқ болса және бұрындары аталмыш кәсіпорын  олардың берген несиесін оқтын-оқтын  пайдаланып отырған болса, онда кәсіпорынның берген өтініштің оң шешімін табуы  мүмкін. Қарыз алушының мүлкіне банк олардың арасында жасалған келісім  шарт бұзылған жағдайда ғана иелік ете алады. Сондай-ақ кепілге алу міндеттемесі қарыз алушы төлеуге қабілетсіз  және банкротқа ұшыраған  кезде, кепілге салынған мүлікті өткізуден түскен түсімді несиені өтеуге жатқызады. Кепілдеме негізінен жазбаша түрде ұсынылады және ол бірге өтеудің міндеттемсесі болып табылады. Қарызданушы кпелідеме хатын өзінің шоты тұрған жердегі банк мекемесіне ұсынады. Банк қарыз алушыға несиелік қызмет көрсету үшін онымен бір жылға немесе одан ұзақ мерзімге шарт жасайды және әрбір несие берудің жағдайын әрбір клиент бойынша жеке дара анықтайды. Несие алған жағдайда 1030, 1010 – есеп айырысу мен касса шоты ; 3310 – жабдықтаушылар мен мердігерлердің шотын несиесінің есебінен төлеген кезде аталған шоттар дебеттеліп және 4010 «Банк несиелері» шоты кредиттеледі. Есиені өтеген жағдайда 4010 шоты дебиттеліп және 1030 шоты кредиттеледі. 

Несиені пайдаланғаны үшін банк үстеме пайызын есептейді. Еспетелінген пайыздардың сомасы 7320 «Пайыздар  бойынша шығындар» шотының дебеті және 3380 «Төленуге тиісті проценттер»  шотының кредиті бойынша көрсетіледі. Проценттерді төлеу 3380 «Төленуге тиісті проценттер» шотының дебеті және 1030 «Есеп айырысу шотындағы қолма-қол  ақша» шотының кредиті бойынша  көрсетіледі.

Банктен тыс мекемелердің берген несиелерін есепке алу (заемдық  қаржыларын). Қарыз негізінен келісімшарттың негізінде бір тарап (қарыз беруші) екінші бір тарапқа (қарыз алушыға) өзінің меншігіндегі мүлкін немесе ақшасын береді, ол кезде қарызды алушы жағы сонымен байланысты барлық міндеттемелерін орындауды өз міндетіне алады. Сондықтан берілеген несиені есепке алу үшін  4020 «Банктен тыс мекемелердің несиелері» деген шотын пайдаланады. Бұл пасиивті шотта еліміздің ішіндегі және шетелдегі қарыз берушілердің мәліметтерін жинақталады.

Кепілдік  міндеттеменің  қамтамасыз етілуі тоқтатылса, кепілдік тоқталыдады: кепілге салынған мүлік  жойылған жағдайда, кепілге  салынған мүлікке меншік иесі ретінде иеленген жағдайда, кепілге салынған мүлік  мәжбүрлік жолмен сатылған жағдайда және т.б. Кепілдікке қойылған мүлікке  деген талап білдірушілердің  талабын қанағаттандыру үшін олардың  кезектілігін белгілеп, кепілдіктегі мүлік қозғалысын тіркейді. Кепілдік заңы бойынша кез келген міндеттемені орындаудың мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Кепілдік бұйымы кәсіпорынның мүліктік айналамынан алынбауы мүмкін (ғимарат, қондырғы, өндіріс құралдары, бағалы қағаздар, ақша қаражаттары, мүліктік құқықтары т.б), бірақ оларды Қазақстан  Республикасының заң актілеріне сәйкес өндіріп алуға (төлетуге) болады.

 

 

2.3. Банктегі қысқа мерзімдегі қарыздармен несиелер есебін жетілдіру

 

Әлемдік тәжірибеде Орталық  банктің және коммерциялық банктердің несиелері арасында тұрақты өзара  байланыс байқалады. Бұндай байланыстар  әртүрлі елдер бойынша ерекшелінеді, мысалы Германияда Орталық Банктің  ставкалары несиелер бойынша банктік ставкалардың ең жоғарғы шегін белгілейді, ал Франция мен Италияда ең төменгі шегі белгіленеді.

Орталық банктің несиелері  банктік ресурстар көзі болып  табылады, соған сәйкес пайыздық саясаттың  әсер етуі жалпы экономикағатаралады. Ақша-несиелік реттеудің осы құралы Қазақстандық банктік жүйені реформалау кезінде ереқше танымал болды, себебі Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің резервтері сыртқы факторларға қарсы түру үшін жеткіліксіз болды, ал ашық нарықтағы операциялар дамымады.

Ал қазіргі кезде ақша-несие  саясатының жалпы бағыты ставка деңгейлерін бақылау сақталуда, бірақ осы құралдың мәні біртіндеп азайып келеді. Бірақ, пайыздық саясаттан толық бас тарту мүмкін емес, өйткені осы құралдың инфляцияға қарсы тиімділігінің маңыздылығы зор. Мысалы, Америка Құрама Штаттары ресми ставкаларды белгілеуден бас тартқан елдердің бірі болып саналады. Германия, Жапония, Швеция елдерінде ресми пайыздық ставка инфляцияға қарсы реттеу құралы және ұлттық валюта бағамын реттеуші ретінде пайдаланылады.

Әлемдік тәжірибеде пайыздық саясатқа жанама әсер ету шараларына көшу тенденциясы байқалуда. Бірақ, көптеген жағдайларда пайыздық ставкаларда жанами реттеу банктік резервтер келеміне әсер ететін әдістер арқылы ставкаларды тікелей белгілеуді ауыстыруды болжайды.

Нарықты экономикасы дамыған  елдерде макроэкономикалық реттеу салаларында жеткілікті мөлшерде көп тәжірибе жинақталған. Бірақ осы салада басқа елдердің тәжірибесін толық пайдалану қажетті нәтижеге қол жеткізбейді. Сондықтан макроэкономикалық реттеудің мақсаттары мен әдістерін таңдау кезінде экономиканың дамуының нақты тарихи жағдайын ескеру қажет.

Ақша-кредит саясатын iске  асыру мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкi мынадай операция түрлерiн  жүзеге асырады:

1) қарыздар беру;

2) депозиттер қабылдау;

3) валюталық интервенциялар;

4) Қазақстан Ұлттық Банкiнiң  қысқа мерзiмдi ноталарын шығару;

5) мемлекеттiк және басқа  да бағалы қағаздарды сатып  алу және сату, оның iшiнде керi  сатып алу құқығымен;

6) коммерциялық вексельдердi  қайта есепке алу;

7) Қазақстан Ұлттық Банкi Басқармасының шешiмi бойынша  басқа да операциялар.

Қазақстан Ұлттық Банкi қайта  қаржыландырудың ресми ставкасын  ақша рыногының жалпы жай-күйiне, қарыздар бойынша сұраныс пен  ұсынысқа, инфляция деңгейiне және инфляциялық  болжалдарға қарай белгiлейдi.

Мемлекеттiк және басқа  да бағалы қағаздарды сатып алу мен  сатуды Қазақстан Ұлттық Банкi жалпы  ақша-кредит саясаты шеңберiнде жүзеге асырады.     

Қазақстан Ұлттық Банкi жүзеге асырылатын ақша-кредит саясаты шеңберiнде  қаржы рыногындағы рыноктық сыйақы ставкаларына әсер ету мақсатында ақша-кредит саясатының негiзгi операциялары бойынша  сыйақы ставкаларын белгiлейдi.

Қазақстан Ұлттық Банкi ақша-кредит саясатының қабылданған бағдарларына сәйкес банктердiң қарыз алуының  жалпы көлемiн реттейдi.

Банктерге берiлетiн қарыздарды беру мен өтеу тәртiбiн, талаптарын, түрлерiн, мерзiмдерiн және лимиттерiн  Қазақстан Ұлттық Банкi айқындайды.

Қазақстандағы инфляцияға қарсы  саясатты экономикадағы диспропорцияны бірте-бірте жоймай елестету мүмкін емес.

Инфляцияға қарсы саясаттың  басты элементі - қаржыны сауықтыру мен халық шаруашылығы экономикасын тұрақтандыру, залалды және шамалы рентабелді шаруашылық субъектілерін қысқарту болып табылады. Бұған халық тұтынатын тауарлаға бағаны көтеру жолымен емес, интенсификация негізінде және өндірістің тиімділігін көтеру арқасында қол жеткізіледі. Шетел несиелерін солай пайдаланған маңызды, оларды тезірек иесіне қайтарып, сөйтіп аса мол пайда табу. Шетел ғалымдарының пайымдауынша, Қазақстандағы аса пайдалы салаларға — түсті металлургия, ауыл шаруашылығы, мұнай өндеу өнеркәсібі, жеңіл өнеркәсіп және туризм жатады. Сондықтанда осы салалар басымдылықлен дамуы қажет. Сырткы саудамен айналысатын кәсіпорындарға толық валюталық өзін-өзі өтейтін жолға көшіру керек. Бір сөзбен айтар болсақ, тұрғындардың өмір денгейіне әсер ететін инфляцияның келеңсіздігін төмендету үшін шаралар жүйесін іске қосқан жөн.

Осы бөлімде Қазақстан  Республикасының Ұлттық банкінің ақша – несие саясатына шолу жасайық. 1993 жылы 13 сәуірде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің оныншы сессиясында Қазақстан Республикасыньщ «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Заңы қабылданды, ол Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің міндеттерін, қызмет принципін, құқықтык мәртебесі мен өкілеттігін, оның банк жүйесіңдегі рөлі мен орнын, мемлекеттік билік органдарымен өзара қарым-қатынасын айкындап берді. Заң Қазақстан Республикасыньщ ақшалай және заемдык қаражаттарға деген сұранысын қамтамасыз етуде, салым салушылардың мүддесі мен мемлекеттік несие саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз етуде кепілдікті қарастырды. Заң Ұлттық Банктің негізгі міндеттерін айқындап берді: ақша айналымы, несие, банктік есеп айырысуларды ұйымдастыру және валюталық қатынастар саласында мемлекеттің саясатын әзірлеу мен жүзеге асыруға қатысу; несие берушілер мен банктің салымшыларының, несиелік, есеп айырысу мекемелерінің, сондай-ақ валютаны сатып алу, сату және айырбастау бойынша операцияларды жүзеге асыратын мекемелердің клиенттерінің мүдделерін қорғау, банктік және басқа несие мекемелерінің қызметін реттейтін ережелерді жасау негізінде оны сақтауға бақылау жасау; Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатын жүзеге асыру саласында мүдделерін қорғау.

1993 жылы 15 қарашада Қазақстан Республикасында ұлттық валютаның енгізілуіне байланысты Қазақстанның Ұлттық Банкіне ақша-несие жүйесінің жұмыс істеу жауапкершілігі, оның бюджетпен және банкілермен қарым-қатынастарында классикалык принциптерді енгізу, банктердің қызметін реттеудін жүйесін бекіту міндеттері жүктелді. Қазақстан Республикасының ұлттық валютасының — қазақстандық теңгенің ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету — мемлекеттің орталық банкісі — Қазақстан Ұлттық Банкінің негізгі міндеттерінін біріне айналды.

Орталық банктердің тиімді қызметі ұлттық дәстүр тұрғысынан оны  ұйымдастыру мен басқара білуге көп байланысты болады. 1995 жылғы 30 наурызда шыққан Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Жарлығы Кдзақстан Республикасы Ұлттық Банкінін міндеттерін, қызмет принципін, құқықтық мәртебесі мен өкілеттіктерін, оның мемлекетгік банк жүйесіндегі рөлі мен орнын айқындап берді. 1995 жылы 30 тамызда еліміздін жаңа Конституциясының кабыдануына байланысты заңнамаға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

Ақшаның кұнсыздануын төменгі  деңгейде ұстап, ұлттық валютанын тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан  Ұлттық Банкі ақша-несие саясатын жүзеге асырады. Қазақстан Ұлттық Банкі  Қазақстан Республикасының мемлекеттік  ақша-несие саясатын айқындайтын және жүзеге асыратын бірден-бір орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатын бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырады.

Ақша-несие саясаты:

-     қайта қаржыландырудың ресми ставкасын;

- ақша-несие саясатының негізгі операциялары бойынша сыйақы ставкаларының деңгейлерін;

-    ең төменгі резервтік талаптардың нормативтерін;

-   ерекше жағдайларда, операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулерді белгілеу жолымен жүзеге асырылады.

Қазақстан Ұлттық Банкі қайта  қаржыландырудың ресми ставкасына сәйкес коммерциялық вексельдерді қайта  есепке алуды жүргізеді.

Қайта қаржыландырудын ресми  ставкасы ақша-несие саясатының негізгі  операциялары үшін сыйақы ставкалары бойынша бағдар болып табылады. Қазақстан Ұлттық Банкі қа қайта каржыландырудын ресми ставкасын ақша нарығының жалпы жай-күйіне, қарыздар бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне және инфляциялык болжауларға қарай белгілейді.

Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие  саясатын жузеге асыратын шеңбердегі қаржы нарығында сыйақының нарықтык ставкаларына әсер ету максатында ақша-несие саясатының негізгі операциялары бойынша сыйакының ставкасын белгілейді.

Резервтік талаптар нормативі  банктер алдындағы міндеттемелерді  кеміту есебінен міндеттемелердің жалпы  сомасынан процент есебінде есептеледі және 40 проценттен артық емес мөлшерде белгіленеді.

Қазақстан Ұлттық Банкі айырықша жағдайларда міндеттемелердің есуіне резервтік талаптар енгізуге құқылы. Ең төменгі резервтік талаптардыц нормативтерін әзгерту осындай шешім қабылданған күннен бастап бір айдан ерте колданысқа енгізілмейді.

Ең төменгі резервтік  талаптардың нормативтері бұзылған кезде Қазақстан Республикасының заң актілерімен Қазақстан Ұлттық Банкі белгілеген мөлшерде айыппұл салынып, ендіріліп алынады.

Қазақстан Ұлттық Банкі банк кызметін тоқтатқан кезде бір апта мерзім ішінде банкке Қазақстан Ұлттық Банкінде резервтелген қаражатты қайтарып береді.

Қазақстан Ұлттық Банкі тікелей  сандық шектеуді айырықша жағдайларда  ғана белгілейді. Қазақстан Ұлттық Банкінің тіке сандык шектеулері дегеніміз  операциялар мен мәмілелердің жекелеген түрлері бойынша ставкалардың ең жоғарғы деңгейі, несиелендіруді тікелей шектеу, сыйақының (мүлденің) ставкасын ұстап тұру, жекелеген салалардың дамуын ынталандыру немесе тежеу максатында несиенін накты түрлерін реттеу болып табылады.

Қазақстан Ұлттық Банкі тікелей  сандық шектеуді ақша-несиемен реттеудің  жанама әдістерімен инфляциялык процестерді тоқтату мүмкін болмаған жағдайда қолдануға құқылы.