Банк қарыздарының жалпы сипаттамасы

 

 

МАЗМҰНЫ

 

 

КІРІСПЕ................................................................................................3

 

І.  БАНК ҚАРЫЗДАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ.

 

1.1.Банк қарыздарының жалпы сипаттамасы.............................................5

1.2. Банк қарыздарының түрлері мен ерекшеліктері................................11

1.3. Банктегі қысқа мерзімдегі қарыздармен несиелер есебін жүргізу........16

 

ІІ. БАНКТЕГІ ҚЫСҚА  МЕРЗІМДЕГІ ҚАРЫЗДАРМЕН НЕСИЕЛЕР ЕСЕБІН ЖҮРГІЗУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

 

2.1. Қарыздарды қайтару тәртібі................................................................19

2.2.Қысқа мерзімдегі қарыздармен несиелер есебін жүргізу әдістер........24

2.3. Банктегі қысқа мерзімдегі қарыздармен несиелер есебін жетілдіру...33

 

ІІІ. БАНКТЕГІ ҚЫСҚА  МЕРЗІМДЕГІ ҚАРЫЗДАРМЕН НЕСИЕЛЕР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ

 

3.1. Қысқа мерзімдегі қарыздармен несиелер есебінің аудитін жүргізу.......39

 

ҚОРЫТЫНДЫ..................................................................................................43

ПАЙДАЛАНЫЛғАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.............................................44

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Қазақстан Республикасының  коммерциялық банкі өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді.

Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың  мамандануы, әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.

Қазақстан Республикасының  коммерциялық банкі ресурстарының басты мақсаты — Банк ресурстары - бұл банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан және барлық актиатік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастылуға бағытталатын банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.

Қазіргі уақытта қарызға  ақша ұсынатын негізгі несие беруші – банк болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтын уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша  пайдалану үшін несие түрінде  ұсынады. Бұл ретте банктен алған  несиені тек қарызға алушы  ғана емес, сондай – ақ соңғысы да меншік иесіне тартылған ресурстарды  қайтаруға міндетті. Бұл арада  банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші жағдайда – қарыз алушы  болып көрінеді.

 Қарызға алушы –  несиелік қатынастар жағы, несие  алып, алған қарызды қайтаруға  міндетті жағы. Қосымша ақшалай  қаражатқа уақытша мұқтаждығы  туғандар қарызға ақша алушылар  болып табылады. Қазіргі заман  талабына сай қарызға алушылар  — кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық,  мемлекеттер мен банктер болуы  мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға  алынған қаражаттын меншік иесі  болып табылмайды, өндіріс саласында,  айналымда оны ол өз қалауымен  қолданады. Бұл жағдайда ол  алынған ақшадан гөрі, яғни шаруашылықта  ауыспалы айналым қор таусылғаннан  кейін оны іске асырып, пайдаланғаны  үшін өсімақы төлеп, қарызды  артық көлемде төлейді.

 Несиелік мәміледе  қарызға алушы несие берушіге  тәуелді, оған несие беруші  өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға  алушы мен несие беруші несие  қатынастарының толық құқықты  жақтары болып табылады. Олар  міндетті түрде қатысуы керек.  Және бұл жағдайда олар орындарын  ауыстыруы мүмкін. Несие беруші  – қарызгер (кәсіпорындар мен  халық бос қаражаттарын есеп  және дипозиттік шоттарға сақтай  отырып) болуы мүмкін. Несие беруші  мен қарызға алушы өзара іс  әрекеттерінде қарама – қайшылықтың  бірлігі сипатын көрсетеді. Несиелік  мәміленің қатысушылары ретінде  олар оның қарама – қарсы  жақтарында тұрады. Олардың мүдделері  де бөлек, несие беруші неғұрлым  жоғары пайыздық несие бергісі  келсе, қарыз алушыға мүмкіндігінше  арзан несие алып, қосымша қаржылар  табу мүддесі болады.

 Несие берушілер мен  қарызға алушылардан басқа несие  қатынасы құрылымының элементі  алыс – берістің объектісі  – құнның негізгі бөлігі сияқты  өзіндік өтелмеген құн – несиеленген  құн болып табылады.

 Несиенің қайтарылуы  – уақытша пайдаланған несиеленген  құнды несие берушіге қайтару  процесі. Ол өзінен — өзі  туындамайды. Ол құнның ауыспалы  айналымында аяқталатын материалдық  процестерге негіделеді.

 Алайда, бұл тек қайтарымның  негізін жасайды. Уақытша пайдалануға  алған ақшалай қаражатты қайтаруға  босаған қаражаттар қарыз алушыға  мүмкіндік берген кезде ғана  несиені қайтару басталады. Несиенің  қайтарылуы объективті процесс  болып табылады, яғни оны мәміленің  табиғатын өзгертпей, кейінге  қалдыруға болмайды. Несие беруші  мен қарыз алушы бекіткен келісімшартқа  сәйкес ол заңды бекітілген  сипат алады. Халық шаруашылығы  деңгейінде несиенің қайтарылуы  тұтас алғанда қайтарылудың жиынтығын  көрсетеді. Бұл жерде ол алынған  несиенің бір ғана белгісін  көрсетпейді, экономикалық категория  сияқты бар несиенің тұтастығын  көрсетеді.

Курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының банктеріндегі қысқа мерзімдегі қарыздарымен несие есептер ұғымы мен құрылымын талдау болып табылады.

Курстық жұмыстың міндеті – еліміздегі екінші деңгейлі банктердің банк қысқа мерзімдегі қарыздарымен несие есептердіжетілдіру жолдарын және реттелуін, олардың даму мәселелерін анықтау болып табылады.

       Курстық  жұмыстың жазылуы барысында және  тақырыптың мазмұнын ашуда мақалалар,  маңызды деректер, статистикалықкөрсеткіштер  жан-жақты пайдаланылып отыр.

Қазақстанда аталған мәселелер  осы күнге дейін жеткіліксіз  зерттелген. Экономикалык әдебиетте  ғылым тұрғысынан алғандағы қысқа мерзімдегі қарыздарымен несие есебіаспектілерін қамтитын бірқатар басылымдар бар (Я.Ә.Әубәкіров, О.Ж.Әлиев, В. К. Досқалиева, С. А. Досқалиев, М.К.Елеусізов, Р. Е. Елемесов, Е. Б. Жатқанбаев, Д.К Кабдиев, К. К. Қанатбаев,К. Н. Нәрібаев, Т. С. Сарбасова, О.Қ.Шеденовтың және т.б.).

Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, сондай-ақ қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.

Бірінші бөлімде – Банк қысқа мерзімдегі қарыздарымен несие есебітуралы ұғым және қызметі, мәні және қажеттілігі қарастырылды, сонымен қатар оларды жоспарлау, реттеу  қарастырылған. 

Екінші бөлімде -Осы бөлімде Банктің карызымен несие есебіне сипаттама, оның құрылуы, жеткіліктілігі және динамикасы, банк қарыздарының операциялары мен нарықтық өзгерістері келтірілген.

Үшінші бөлімде -Банктегіқысқа мерзімдегі қарыздарымен несие есебіоңтайландыру жолдары келтірілген.

 

 

 

 

 

 

І.  БАНК ҚАРЫЗДАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ.

 

1.1.Банк қарыздарының жалпы сипаттамасы

 

Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақстан Республикасы банкісі бекіткен қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелендіруді ережелеріне сәйкес жүргізіледі.

Несие беру және оның  операцияларын  жүргізу лицензиясы берілген ұлттық банктің шешімімен айқындалған  ресми статусы бар банкілер арқылы жүзеге асырылады. Несие негізінен  оны өтеу қабілеті бар кәсіпорындарға беріледі.  

Несие өтеу қабілеттілігі  кәсіпорынның өзінің борышты міндеттемелерін  толығымен және уақытында есептесе алуын айтамыз. Кәсіпорындарға несие, негізінен, өнеркәсіптің тиімділігін  арттыруға және оның ғылыми техникалық деңгейін көтеруге, тиімділігі жоғары жаңа өнім түрлерін шығаруға,ынталандыруға, халыққатүрлі қызметтерді көрсетуге, халық үшін экспортқа тауар шығаруға байланысты шаралар мен мақсаттарға  беріледі. Олардың ішінен жеке көңіл  бөлетіндері өз міндеттемелерін  дер кезінде орындайтын клиенттерге, өз қаржыларын осы банктің дипозиттерімен және шоттарына сақтайтын банк акционерлеріне, кәсіпорындарға және ұйымдарға беріледі.

Несие мерзімділік, қайтарымдылық  және төленетін жағдайында коомерциялық  және келісім шарт негізінде беріледі.

Несие беру банктердің өздерінде  бар несие қорларының көлемінде  жүзеге асырылады. Банк қарыздары (ссудасы) бұрындары берілген ссуда бойынша  қайтару мерзімі өтіп кеткен қарыздары  жоқ болса ғана беріледі.Банк мекемесі табысы төмен кәсіпорындарға несие  беру үлкен қауып туғызатындықтан, ондай кәсіпорындармен несие  қатынастарын орнату мәселесі жан-жақты  зерттеледі.

Кәсіпорын несие алу үшін несиенің сомасы және пайдалану мақсаты, өтеу мерзімі, сондай-ақ несиеленетін шараның қысқаша сипаттамасы  және оның жүзеге асырудың экономикалық тиімділігі дәлелденген жағдайда жазбаша  түріндебанкке өтініш беріледі. Банк жасалған өтініштің негізінде, егер кәсіпорынның қарызы жоқ болса, және бұрындары аталмыш кәсіпорын  олардың берген несиесін оқтын-оқтын  пайдаланып отырған болса, онда кәсіпорынның берген өтінішінің оң шешімін табу мүмкін.

 Әдетте, қарыз шоттары  банктерде есеп айрысу шоты  ашылған жерінде  ашылады.Бұл  үшін кәсіпорын банкке төменде  келтірілген өтініш міндеттемесін  ұсыну керек.Несие беру келісім  шарты бекітілігенге дейін қарыз  алушының несиені қайтару қабылеттілігін  мұқияат талдауға қарыздың өтелмеуіне  әсер ететін факторларын қарыз  алушының атағын, бұрын алынған  ссудасын уақытында өтеуін (соның  ішінде басқа банктерден де), басқа  міндеттемелерге қатынасын қарыз  алушының экономикалық және қаражаттық  жағдайын, балансы бойынша төлем  қабылеттілігін және несиені  пайдалану тиімділігін және  т.б  мүмкіндіген зерттеуге міндетті.

 Банк қарыз алушыға  несиелік қызымет көрсету үшін  онымен бірге бір жылға немесе  одан ұзақ мерзімге шарт жасайды  және әрбюір несие берудің  жағдайын әрбір клиент бойнша  жеке дара анықтайды.

Қысқа мерзімді несие әдетте, 12 айдан аспайтын мерзімге несиеленетін материалдық құндылықтардың айналысмдылығына және шыққан шығынның өзін-өзі ақталыуына негізделіп беріледі. Жекелеген жағдайларда  өндіріс цикылының ерекшелігіне байланысты несиелер неғұрлым ұзағрақ  мерзімге де, бірақ 2 жылдан аспайтын мерзімге де берілуі мүмкін.

 Несие алған жағдайда:1031,1011-есеп  айрысу мен касса шоты:3310 -жабдықтаушылар  мен мердігерлердің шотын несиенің  есебінен төлеген кезде аталған  шоттар дебеттеліп және 3010 (банк  несиелері) шоты кредиттеледі. Несиені  өтеген жағдайда 3010 шоты дебеттеліп  және 1031шоты кредиттеледі.Алынған  несие бойынша мерзімінде өтелмген  қарыздарды төлеут мерзімі жеткенде 3010 (банк несиесі) шотына : (мерзімінде  өтелмеген ссудаллар) немесе қайтару  мерзімі үзартылған талдамалық  шоттарына есептен шығарылады.

Несиені пайдаланған үшін банк үстеме пайызын есептейді. Есептелінген пайыздардың сомасы 7320 (пайыздар бойынша  шығындар) шотының дебеті және 3380 (төленуге тиісті проценттер) шотының кредиті  бойынша көрсетіледі.Проценттерді төлеу 3380 (төленуге тиісті процентер) шотының  дебеті және 1031 (есеп айрысу шотындағы  қолма-қол ақша ) шотының кредиті  бойнша көрсетіледі.

Несие әдетте, қарыз алушының есеп айрысу шотында қаражаттың бар  блуына қарамастан, қолма-қосыз тәртіпке беріледі немесе есеп айрысу шотына аударылады. Банк несиелік келісім шартты жасамастан бұрын,қарыз алушының немесе қарызданушының несиені өтеу қабілеттрілігін қарызданушының репутатциясын қаржылық және эконогмикалық  жағдайын баланс өтемділігін, айналым  қаражаттарын пайдалану тиімділіігін басқа жағдайларын жан-жақты талдап зерттйді.

Тұрақты түрде несиелегетін қарызданушылардың банкке қойған кепіліне  бухгалтерлік баланстың мәләметтері  бойынша бақылау жасалынады.Олардыңрбір  итоқсан сайын запастары мен  шығындарының өзгерісі, дебеторлық және кпредиторлық қарызы талданады ал керек  болған жағдайда қойма мәліметтері  және бухгалтерлік есептегі натуралдық көрініс зерттеледі.

Қарыз алушылар негізгі несиеден басқа несиені пайдаланғаны үшін пайыздар, айыппұл төлеуге міндетті.

Қарыз негізінен келісім-шарттың  негізінде бір тарап қарыз  беруші екінші бір тарапқа қарыз  алушыға өзінің меншігіндегі мүлкін немесе ақшасын береді, ол кезде  қарызды алушы жағы сонымен байланысты барлық міндеттемелерін орындауды  өз міндетіне алады. Сондықтан берілген несиені есепке алу үшін 3020 " Банктен  тыс мекемелердің несиелері " деген  шотын пайдаланады. Бұл пассивті шотқа еліміздің ішіндегі және шетелдегі  қарыз берушілердің банктерден басқа  мәліметтердің жиынтығы.

Сонымен қатар, бухгалтерлік есептің Бас шоттар тізбегін төлемдер мен міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ететін, берілген және алынған кепілдемелердің  қозғалысы мен қолда барын, есепке алу үшін баланстан тыс екі  шотын; "Алынған міндеттемелерді  қамту мен төлемдер " және  "Берілген міндеттемелерді қамту мен төлемдер" деген шоттарын пайдаланады.

Міндеттемені қамтамасыз етудің кепілі ретінде үшінші тұлғаның кепілдігі, кепілге салудың шарты, сақтандыру полесі және т.б болады.Кепілдеменің және кепілдемеге салудың мәнін  қарастырайқ. Кепілдеме кепілгер-кәсіпорыннан несие берушіге (несие беруші кәсіпорынға) борышкерден (несие алушы кәсіпорыннан) алынуға тиісті соманың уақытында  төленуін қаматамасыз ету үшін беріледі.Кепілдемені  банктер, кәсіпорындар және мекемелер  бере алады. Кепілдеменің мәні: борышкер-кәсіпорын  несие бойынша өзінен алынуға  тиісті төлемдерді мерзімінде төлей  алмаған жағжайда банкттер, кәсіпорындар немесе ұйымдар несиені төлеуді  өз мойндарнына алады. Міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ететін тәсіл  ретінде кепілдеме кәсіпорындардың  қазіргі өндірістік және коомерциялық қызметтерінде аталған жағдай кеңінен  қолданылып жүр.Кепілдік міндеттеменің  қамтамасыз етуі тоқтамаса, кепілдік тоқтатылады:кепілге  салынған мүлік жойылған жағдайда, кепілге салынған мүлікке меншік иесі ретінде иеленнген жағдайда, кепілге салынған мүлік мәжбүрлік  жолмен сатылған жағдайда және т.б кепілдіктің  түрлері болып мүлікті салу және ипотека саналады.