Банк қарыздарының жалпы сипаттамасы

 Әдетте, қарыз шоттары  банктерде есеп айрысу шоты  ашылған жерінде  ашылады.Бұл  үшін кәсіпорын банкке төменде  келтірілген өтініш міндеттемесін  ұсыну керек.Несие беру келісім  шарты бекітілігенге дейін қарыз  алушының несиені қайтару қабылеттілігін  мұқияат талдауға қарыздың өтелмеуіне  әсер ететін факторларын қарыз  алушының атағын, бұрын алынған  ссудасын уақытында өтеуін (соның  ішінде басқа банктерден де), басқа  міндеттемелерге қатынасын қарыз  алушының экономикалық және қаражаттық  жағдайын, балансы бойынша төлем  қабылеттілігін және несиені  пайдалану тиімділігін және  т.б  мүмкіндіген зерттеуге міндетті.

 Банк қарыз алушыға  несиелік қызымет көрсету үшін  онымен бірге бір жылға немесе  одан ұзақ мерзімге шарт жасайды  және әрбюір несие берудің  жағдайын әрбір клиент бойнша  жеке дара анықтайды.

Қысқа мерзімді несие әдетте, 12 айдан аспайтын мерзімге несиеленетін материалдық құндылықтардың айналысмдылығына және шыққан шығынның өзін-өзі ақталыуына негізделіп беріледі. Жекелеген жағдайларда  өндіріс цикылының ерекшелігіне байланысты несиелер неғұрлым ұзағрақ  мерзімге де, бірақ 2 жылдан аспайтын мерзімге де берілуі мүмкін.

 Несие алған жағдайда:1031,1011-есеп  айрысу мен касса шоты:3310 -жабдықтаушылар  мен мердігерлердің шотын несиенің  есебінен төлеген кезде аталған  шоттар дебеттеліп және 3010 (банк  несиелері) шоты кредиттеледі. Несиені  өтеген жағдайда 3010 шоты дебеттеліп  және 1031шоты кредиттеледі.Алынған  несие бойынша мерзімінде өтелмген  қарыздарды төлеут мерзімі жеткенде 3010 (банк несиесі) шотына : (мерзімінде  өтелмеген ссудаллар) немесе қайтару  мерзімі үзартылған талдамалық  шоттарына есептен шығарылады.

3)Несиені пайдаланған үшін банк үстеме пайызын есептейді. Есептелінген пайыздардың сомасы 7320 (пайыздар бойынша шығындар) шотының дебеті және 3380 (төленуге тиісті проценттер) шотының кредиті бойынша көрсетіледі.Проценттерді төлеу 3380 (төленуге тиісті процентер) шотының дебеті және 1031 (есеп айрысу шотындағы қолма-қол ақша ) шотының кредиті бойнша көрсетіледі.

Несие әдетте, қарыз алушының есеп айрысу шотында қаражаттың бар  блуына қарамастан, қолма-қосыз тәртіпке беріледі немесе есеп айрысу шотына аударылады. Банк несиелік келісім шартты жасамастан бұрын,қарыз алушының немесе қарызданушының несиені өтеу қабілеттрілігін қарызданушының репутатциясын қаржылық және эконогмикалық  жағдайын баланс өтемділігін, айналым қаражаттарын пайдалану тиімділіігін басқа жағдайларын жан-жақты талдап зерттйді.

Тұрақты түрде несиелегетін қарызданушылардың банкке қойған кепіліне  бухгалтерлік баланстың мәләметтері  бойынша бақылау жасалынады.Олардыңрбір  итоқсан сайын запастары мен  шығындарының өзгерісі, дебеторлық және кпредиторлық қарызы талданады ал керек  болған жағдайда қойма мәліметтері  және бухгалтерлік есептегі натуралдық көрініс зерттеледі.

Қарыз алушылар негізгі несиеден басқа несиені пайдаланғаны үшін пайыздар, айыппұл төлеуге міндетті.

Қарыз негізінен келісім-шарттың  негізінде бір тарап қарыз  беруші екінші бір тарапқа қарыз  алушыға өзінің меншігіндегі мүлкін немесе ақшасын береді, ол кезде  қарызды алушы жағы сонымен байланысты барлық міндеттемелерін орындауды  өз міндетіне алады. Сондықтан берілген несиені есепке алу үшін 3020 " Банктен  тыс мекемелердің несиелері " деген  шотын пайдаланады. Бұл пассивті шотқа еліміздің ішіндегі және шетелдегі  қарыз берушілердің банктерден басқа  мәліметтердің жиынтығы.

Сонымен қатар, бухгалтерлік есептің Бас шоттар тізбегін төлемдер мен міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ететін, берілген және алынған кепілдемелердің  қозғалысы мен қолда барын, есепке алу үшін баланстан тыс екі  шотын; "Алынған міндеттемелерді  қамту мен төлемдер " және  "Берілген міндеттемелерді қамту мен төлемдер" деген шоттарын пайдаланады.

Міндеттемені қамтамасыз етудің кепілі ретінде үшінші тұлғаның кепілдігі, кепілге салудың шарты, сақтандыру полесі және т.б болады.Кепілдеменің және кепілдемеге салудың мәнін  қарастырайқ. Кепілдеме кепілгер-кәсіпорыннан несие берушіге (несие беруші кәсіпорынға) борышкерден (несие алушы кәсіпорыннан) алынуға тиісті соманың уақытында  төленуін қаматамасыз ету үшін беріледі.Кепілдемені  банктер, кәсіпорындар және мекемелер  бере алады. Кепілдеменің мәні: борышкер-кәсіпорын  несие бойынша өзінен алынуға  тиісті төлемдерді мерзімінде төлей  алмаған жағжайда банкттер, кәсіпорындар немесе ұйымдар несиені төлеуді  өз мойндарнына алады. Міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ететін тәсіл  ретінде кепілдеме кәсіпорындардың  қазіргі өндірістік және коомерциялық қызметтерінде аталған жағдай кеңінен  қолданылып жүр.Кепілдік міндеттеменің  қамтамасыз етуі тоқтамаса, кепілдік тоқтатылады:кепілге  салынған мүлік жойылған жағдайда, кепілге салынған мүлікке меншік иесі ретінде иеленнген жағдайда, кепілге салынған мүлік мәжбүрлік  жолмен сатылған жағдайда және т.б кепілдіктің  түрлері болып мүлікті салу және ипотека саналады.

Кепілге салу кезінде кепілдікке кепілдікке салынған мүлік кепілге  берушіден кепілге ұстаушының иелігіне өтеді. Кепілге ұстаушының келісімінен  кепілге салынған зат кепілге  берушіде айрықша сақталынып, мөр  қойылынып сол жерде қалынуы  мүмкін.

 

ІІ. БАНКТЕГІ ҚЫСҚА МЕРЗІМДЕГІ ҚАРЫЗДАРМЕН НЕСИЕЛЕР ЕСЕБІН ЖҮРГІЗУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

 

2.1. Қарыздарды қайтару тәртібі

 

Коммерциялық банктердің несиелік қызметті атқаруы -несиелік механизмді үнемі жетілдіруді, қарыздарды берудің  қарапайым техникасын қамтамасыз ететін несиелеу әдістері мен формаларын енгізуді, несиелік операциялардың еңбек сыйымдылығын төмендеуді білдіреді.

Қазақстан Республикасында  несиелеу: «Қазақстан Респуб-ликасының  Ұлттық банкі туралы», «Қазақстан Республикасындағы  банктер және банктік қызмет туралы»  зандарымен, сондай-ақ Ұлттық банкімен 1994 ж. 11 ақпанда бекітілген «Қазақстан Республикасы экономикасын қысқа мерзімді несиелеу.»

 Ережесімен реттеледі  және жүзеге асады. Бұлар банктердің  барлық меншік формалары мен  түряеріне қатысты.

 Қысқа мерзімді қарыздар  беру ресми мәртебесі бар банктермен  жүзеге асады, ол мәртебе Ұлттык  банкінің банк ашуға берген  рұқсаты мен банктік операдияларды  жүргізуге лицензияның бар болуымен  анықталады.

 Қарыз несиелік қабілеті  бар қарыз алушыларға беріледі. Егер олардың мерзімі ұзақ  болмаған болса, онда қарыздар  бойынша мерзімі өткен қарыздары  болған жағдайларда да беріледі.

 Қарыз беру үшін  қарыз алушының беделін; бұрын  алған қарыздарды өз уақытында  қайтаруын; болмаса өтімділігін;  барлық қарыздық міндеттемелерді  өтеуін; меншікті айналым қаражаттарының  барлығын алдын ала зертгеп  білуі қажет.

 Қарыздарды беру жекелеген  қарыздық дербес шоттар бойынша  жүргізіледі. Ол шоттар несиенің  бағытталуы бойынша (несие шифр) ашылады. Мұндағы өнімді сатудан  түскен түсім мен басқада түеімдер  есеп айырысу шотына аударылады. Қарыз ақшалай қаражат жоқ  кезіңде тауар-материалдық құндылықтар,  көрсетілген қызметтер үшін ақшалай-есептік  құжаттарды төлеуге, сондай-ақ  қолданылмаған қарыз қалдығы  мөлешрінде чектік кітапшаны  және аккредитивтер ашу үшін  беріледі.

 Қарызды пайдаланғаны  үшін төлем ақының (пайыздық) мөлшері  төмендегілерге байланысты қойылады: несиені пайдалану мерзіміне,  қарыз алушының төлей алмау  тәуекеліне, несиелік ресурстар  үшін төлем мөлшеріне, объект  сипатына, бәсекелес банктердің  мөлшерлемесіне және басқада  факторларға байланысты.

Қарыздың қорытынды күнi Банк айқындайтын осындай одан да кешiрек күн болып табылады. Банк осындай кешiрек күн туралы Қарыз  алушыны дереу хабардар етедi.

        Қарыз  алушы араға уақыт салып Банк  шешiм қабылдап отыратын Қарыз  сомасының бiр пайызы (1%) мөлшерiнде  бiр жолғы комиссиялық алым  төлеуден ықтимал iшiнара босатуды  ескере отырып, Банкке осындай  алым төлеуге мiндеттенедi. Мұндай  алым осы Келiсiм күшiне енген  күннен бастап 60 күннен кешiктiрмей  төленуге тиiс.

       Қарыз  алушы негiзгi Қарыздың араға уақыт  салып алынбай қалған сомасының  бiр пайызының төрттен үш (1%-дың  3/4) мөлшерiнде қаражат қалдырып  отырғаны үшiн Банкке жылдық  комиссия төлеуге мiндеттенедi.

       Қарыз  алушы Қарыздың алынған және  кей кезде өтелмей қалған негiзгi сомасы бойынша пайыздар есептеудiң  әрбiр кезеңi үшiн ЛИБОР-дың  Базалық ставкасына қосу ЛИБОР-дың  жиынтық спрэдiне тең ставкамен  несиелiк пайыз төлеп тұруға  мiндеттенедi. (b) Осы бөлiмнiң мақсаттары  үшiн: (i) "пайыздар есептеу кезеңi" осы Келiсiмге қол қойылған  күннен бастап және сол күндi қоса отырып, бiрақ содан кейiнгi бiрiншi пайыздық төлем күнiн шығара  отырып, пайыздар есептеудiң бастапқы  кезеңiн және бастапқы кезеңнен  кейiнгi Пайыздық төлем күнiнен  бастап және оны қоса отырып, бiрақ содан кейiнгi Пайыздық төлем  күнiн шығара отырып, әрбiр кезеңдi бiлдiредi".

"Пайыздық төлем күнi  осы Келiсiмнiң 2.07-бөлiмiнде көрсетiлген  күндi бiлдiредi.

Пайыздар есептеудiң әрбiр  кезеңiне арналған "ЛИБОР базалық  ставкасы" Пайыздар есептеу кезеңiнiң  бiрiншi күнi бағаланатын (немесе Пайыздар есептеудiң бастапқы кезеңi жағдайында Пайыздық төлем күнiне не Пайыздар есептеудiң  осындай кезеңi күнi, не пайыздық есептеулердiң  бiрiншi күнiнiң ертеңгi күнi бағаланатын) Банк орынды түрде айқындайтын және жылдық төлем пайызы ретiнде тұжырымдалатын бiрыңғай валютамен алты айлық депозиттер бойынша Лондонның банкаралық рыногындағы  ұсыныс ставкасын бiлдiредi.

Әрбiр пайыздар есептеу  кезеңiне арналған»"ЛИБОР жиынтық  спрэдi"»(А) бiр пайыздың төрттен  үшiн (1%-дың 3/4-iн); (В) Банктiң өтелмеген  Қарыз қаражаты немесе Банк орнықты  түрде айқындайтын және жылдық төлем  пайызы ретiнде тұжырымдалатын бiр  валюталық Қарыздарды немесе Қарыздың бөлiктерiн қаржыландыру үшiн Банк бөлген Қарыз қаражатының бөлiктерi жөнiнде алты айлық депозиттер бойынша  Лондонның банкаралық ұсыныс ставкаларынан  немесе өзге мөлшерлi ставкалардан төмен (немесе жоғары) әрбiр Пайыздар есептеу  кезеңi үшiн алу(немесе қосу) орта мөлшерлi маржаны бiлдiредi.

       Банк  пайыздар есептеудiң әрбiр кезеңiне  айқындалатын ЛИБОР базалық ставкасы  мен ЛИБОР жиынтық спрэдi жайында  Қарыз алушыны немесе Гарантты  дереу хабардар етедi..06-бөлiмде  көрсетiлген пайыздық ставкаларды  айқындауға әсер ететiн нарықтық  бәсекенiң өзгеруiне байланысты  Банк жалпы алғанда өзiнiң Қарыз  алушыларының және атап айтқанда  Банктiң мүдделерi үшiн Қарыз бойынша  пайыздық ставкаларды айқындау  үшiн 2.06-бөлiмде көрсетiлгеннен  өзге базис қолдану қажет деп  тапса, Банк Қарыз бойынша пайыздық  ставкаларды айқындау үшiн базистi өзгерте алады, бұл ретте ол  осындай жаңа базис жайында  Қарыз алушыны кемiнде алты (6) ай бұрын хабардар етедi. Жаңа  базалық ставка хабардар ету  кезеңi аяқталғаннан кейiн қолданысқа  енгiзiледi, Қарыз алушы Банктi  көрсетiлген кезең iшiнде өзiнiң  наразылығы жайында хабардар  ететiн және бұл орайда көрсетiлген  өзгерiстер Қарызға қолданылмайтын  жағдайлар бұған қосылмайды. Банктің меншікті капиталының динамикасы (миллиард тенге)

Баптардыңаттары	01.01.2011	01.01.2012	өсім, %
І деңгейлі капитал	91,1	110,6	21,4
Жарғылық капитал	76,8	77	0,3
Қосымша капитал	8,7	11,2	28,7
Бөлінбегенпайда	8,7	15,0	72,4
ІІ деңгейлі капитал	36	55,7	Я,7
Ағымдағы пайда	7,4	20,6	178,4
Субординирленгенқарыз	15,3	30,1	96,7
Барлықменшікті капитал	122,1	161,2	32,0

 

 

 

2.2. Банктегі қысқа мерзімдегі қарыздармен несиелер есебін жүргізу

 

«Алдағы кезең шығындары» деп есеп беретін кезеңде шығарылған, бірақ келесі есеп беретін кезеңнің шығындарына жататын шығындарды айтады. Олардың қатарына жататындар:

Алдын ала (мерзімінен бұрын) төленген сақтандыру полисінің сомасы,

Келесі кезеңдерге жазылған газет, журнал және басқа да ақпарат  құралдарының құны,

Маусыммен жұмыс істейтін өндірістердің маусымдық шығындары  және тағы да басқалар.

Осы айтылғандармен қатар  алдағы кезең шығындарына жаңа өндірісті  дайындау және меңгеруге  байланысты шғындар, кен өндіруші өнеркәсіпті  пайдалануға дайындау жұмыстарының шығындары, жаңа кәсіпорындарды іске қосу шығындары жатады.

«Сақтандыру полисі» шотында төленген сақтандыру полисінің сомасы есептеледі.

Сақтандыру полисін алу  үшін есеп айырысу шотынан төленген сомаға:

Дт: 1620 «Сақтандыру полисі»  шоты;

Кт: 1030«Есеп айырысу» шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.

Сақтандыру полисін алу  барысында  болған шығындар сомасын  есеп беретін уақытта мына түрдегі  екі жақты жазу жазылады:

Дт: 7010 «Тауарларды сату бойынша  шығындар»;