Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, оның қызметтері мен операциялары

Қазақстан Ұлттық Банкінің ақша – несие саясатты. 

       Ақша  – несие саясаты – бұл айналыстағы  ақша массасын, несие көлемін, сыйақы (мүдделендіру) мөлшерлемесін өзгертуге  және жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы.

       Қазақстан Ұлттық Банкі мемлекеттің ақша – несие саясатын жүргізуші болып табылады. Нақтырақ айтсақ ақша – несие саясатының бағдарламасын және қайта қаржыландыру мөлшерлемесін Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасы анықтайды, ал Дироктарлар кеңесі оны жүргізеді және өзге ресми мөлшерлемелерді  белгілейді. Сонымен қатар ақша – несие саясатының жүзеге асырылуына Қазақстан Ұлттық Банкінің ақша – несие  саясатты жөніндегі Техникалық комитеті тікелей жауап береді. Техникалық комитет әр апта сайын ақша – несие  саясаттына байланысты мәжіліс өткізеді және ұсыныстар жасайды. Оның құрамы 13 мүшеден: басшы, екі орынбасар, төрт департамент директоры, төрт басқарма бастықтары, Төрағаның кеңесшісі және Қаржылық қадағалау агенттігінен бір өкіл кіреді.

       Ақша  – несие  саясаттынаң мақсаты – инфлияцияны төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамассыз ету. 2004 жылдан бастап, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қолданып отырған ақша – несие саясатының құралдары екі топқа бөлінеді.

• Тікелей құралдар (несие бағасы мен немесе сомасына тікелей бақылауға арналған):

• несиенің бағасын (Р – сыйақы мөлшерлемесі) не санын (Q) белгілеу немесе шектеу.
• коммерциялық банктердің балансына қатысты несиелік лимиттер белгілеу.

• Жанама құралдар (нарыққа ықпал ету арқылы ақшаға деген сұраныс пен ұсынысқа ықпал етуге арналған):

• ашық нарықтағы операциялар;
• міндетті резервтік талаптар;
• несиелеуге және вексельдерді қайта есепке алуға байланысты операциялар;

       Қазіргі уақытта жоғарыда аталған құралдардың  ішінде іс – жүзінде қолданылып отырғандар: ресми сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу, қысқа мерзімді ноттарды эмисиялау, ашық нарықтағы операциялар.

       2007 жылғы Қазақстан Республикасы  Ұлттық Банкі мынандай операциялар  бойынша ресми сыйақы мөлшерлемелерді  белгіледі:

• ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі;
• РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
• банктерден тарайтын депозиттер бойынша сыйақы мөлшерлемесі.

       Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі –  ақша нарығының жалпы жағдайына  несие бойынша сұраныс пен  ұсынысқа, инфляция және күтілетін  инфляция деңгейіне байланысты белгіленеді.

       РЕПО  және кері РЕПО операциялары бойынша  сыйақы мөлшерлемелері – жылдық пайыздық мөлшерлемелер, ішкі қаржы нарығының  жағдайына байланысты белгіленеді  және мемлекеттік бағалы қағаздармен  операциялар жүргізуде қолданылады. РЕПО-ның мақсатты мөлшерлемесінен ауытқу жағдайында ақшалай қаражаттарды орналастыру немесе тарту жолдармен РЕПО нарығындағы сыйақы мөлшерлемелерін реттеу арқылы сыйақы мөлшерлемелерінің елеулі ауытқуын болдырмау.

       Банктерден  тарайтын депозиттер бойынша сыйақы мөлшерлемесі – Ұлттық банктің екінші деңгейіндегі банктердің уақытша бос қаражаттарын тартуға байланысты қолданылады.

       Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі 2007 жылдың екінші жартыжылдығында жағдайдың өзгерісіне және банктердегі өтімділіктің ғаламдық дағдарысқа негізделген өтімділік талапшылығын туындауына әсер ете отырып, банктердің өтімділігін қолдау арқылы қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету жөнінде қадамдар жасады. Қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету пайдасына жасалған таңдау дұрыс болды және де көптеген орталық банктер, оның ішіне дамыған елдердің банктері осы жолды таңдалды.

       Банктерді теңгедегі қысқа мерзімді өтімділікпен қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкі 2007 жылғы  тамыздан бастап кері РЕПО операцияларын  жүргізу көлемін ұлғайтты, шетел валютасын кепілге бере отырып, сондай-ақ банктердің Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіндегі еркін айырбасталатын валютадағы корреспонденттік шоттарындағы қалдықтарды кепілге бере отырып валюталық СВОП операцияларын жүргізе бастады. Сондай – ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі өзінің қысқа мерзімді ноталарын мерзімінен бұрын өтеу практикасын жаңартты.

       Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі қайта қаржыландыру заемдарының  жаңа нысанын, атап айтқанда банктердің Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіндегі ұлттық валютадағы корреспонденттік шотарындағы қалдықтарды кепілге бере отырып қысқа мерзімді заемдар енгізді. Осы қайта қаржыландыру операциялары 7 күн мерзіммен жүргізіледі.

       Ең  төменгі резервтік талаптар. Ақшалай  нарықтағы тепе – теңдікті қамтамассыз етуде, банктерге берілетін несиелер көлемін реттеуде, банктің өтімділік деңгейін реттеуде және олардың міндеттемелері бойынша төлемсіздікті төмендетуде, сол сияқта банктің салым иелері мен акционерлердің мүдделерін қорғау мақсатында Ұлттық банк ең төменгі резервтік талаптар тетігін қолданады.

       Резервтік талаптар ашық нарықтағы операциялар  және пайыз саясатымен қатар коммерциялық банктерді жанама ақшалай – несиелік реттеудің негізгі құралдарының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму жағдайында резервтік талаптар, бір жағынан, сақтандыру институттарының жоқ кезінде, коммерциялық банктердің депозиттерін сақтандыру қызметін, екінші жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликация процесін реттеу қызметтерні атқарады.

       Банктердің  резервтерінің аттық болуы, яғни Ұлттық Банктегі корреспонденттік шоттардағы қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талаптар шамасын төмендетіп қана қоймай, сол сияқты резервтеудің альтернативтік тәртібіне өтуге, яғни бұл банктердің преденциялдық нормативтерді орындау барысында корреспонденттікмшоттағы қаражаттар сомасын ең төменгі резервтер мөлшерінің төмен болмауын сақтап отыруға тиістілігін білдіреді.

       Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің «Ең төменгі  резервтік талаптар туралы» ережесіне  сәйкес банктерді мүмкін және күтпеген шығындардан сақтау үшін екінші деңгейдегі банктер Ұлттық Банк белгіленген резервтік талаптардың нормаларын орындауы міндетті.

       Осыған  байланысты 2004 жылдан бастап, банктер  ай сайын резервтік талаптарды орындау  туралы есеп береді. Ең төменгі резервтік талаптардың көлемі, банктің банктерден басқа заңды және жеке тұлғалардың алдындағы барлық депозиттік міндеттемелерінен белгіленген пайыз мөлшерінде анықталады.

       Ашық  нарықтағы операциялар – бұл  Ұлттық Банктін айналасындағы ақша массасының көлемін реттеу мақсатында екінші реттегі нарықта мемлекеттің бағалы қағаздарын сату және сатып алумен байланысты операциялар.

       Бұл біршама ақша массасын, коммерциялық банктердің өтімділігі және несиелік жұмыстарды реттеудің ыңғайлы әдістерінің  бірі болып табылады. Оның негізгі мәні ақша эмиссиясын тоқтату арқылы банктердің несиені эмиссясын тоқтату арқылы банктердің несиені эмиссиялауын шектеуді білдіреді. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі нарықта бағалы қағаздарды сату арқылы оны сатып алушылардың резервтік шоттарынан тиісті соманы ұстап қалды. Сөйтіп, керсінше, банктерге нисие беруді және шығаруды ынталандыру мақстанда Ұлттық Банк бағалы қағаздарды сатып алады да, тиісті соманы банктердің резервтік шотына қайта аударады.

       Айналасындағы ақша массасына ықпал ету мақсатында Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі айналысқа өзінің қысқа мерзімді ноталарын шығарады. Қысқа мерзімді ноталарды орналастыру Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкімен қысқа мерзімді ноталармен операциялар жасау туралы келісімшарт жасаған және нақты ұстаушылар ретінде клиенттердің шоттарын жүргізу құқық беретін бағалы қағаздар нарығында, брокерлік және дилерлік қызметті жүргізуге арналған лицензиясы бар бағалы қағаздар нарығының қатысушылары арқылы жүзеге асырады. Қазақстан Ұлттық Банкі ақша – несие саясатының басты бағыттарына және қаржы нарығының конъюнктурасына сәйкез және бекітілген қысқа мерзімді ноталарды шығару шарттарына сай аукционға қатысушылардың өтініштерін қанағаттандыруға құқылы.

       Қазақстан Ұлттық Банкінің алғашқы агенттерімен келісім бойынша айналысқа шығарылған қысқа мерзімді ноталарды мерзімінен бұрын өтеуге немесе айналыстан толық не жартылай алуға құқығы бар.

       Алғашқы агенттер аукционға қатысуға өтініш беру ұсынысын екі түрде жасайды: бәсекелестік және бәсекелестік емес.

       Қазақстан Ұлттық Банкі бәсекелестік емес сипаттағы өтінішті қанағаттандыру, қаржы нарығының конъюнктурасына сәйкес аукционның шартын хабарлау арқылы алғашқы агенттерге және бейрезиденттерге қысқа мезімді ноталарды сату көлемінің үлесін дербес түрде анықтайды.

       Валюталық интервенция деп ұлттық валюталық бағамына әсер ету мақсатында Ұлттық Банктің шетел валютасын сату және сатып алу жолымен валюталық нарықтағы операцияларға араласуын айтады.

       Отандық банктің тәжірбиемізде 1999 жылдың 4 сәуір  айына деәін немесе еркін өзгермелі бағам режиміне өткенге дейін Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюталық нарықтағы интервенциялау саясаты алтын валбта резервтері есебінен жүзеге асырылады. Еркін өзгермелі бағам режиміне өткенен кейін де Қазақстан Ұлттық Банкі Ұлттық валютаның айырбас бағамының алыпсатарлық өзгерістеріне жол бермеу мақсатында валюталық интервенциялауды қолданылып отырғаны жасырын емес. Соған байланысты аталған бағам режимін басқарылатын режим деп қарастырған дұрыс болады. Еркін өзгермелі бағамға өтуге біздің ұлттық валюта бағамының шетел валютасына қатысты тұрақсыздығы мүмкіндік бермейтіні сөзсіз.

       Ұлттық  Банктің валюталық нарықтағы  интервенциясы дербес түрде кез  келген банктер және валюталық биржалар арқылы кез келген валюталық мәмілелер  түрлерін пайдалану негізінде жүзеге асырылады.

       Мұның салдарынан алтын – валюта резервінің құнсыздану қауіпі туындады. Осындай  жағдайларды болдырмау мақсатында Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі  ішкі валюта нарығында сатып алушы  ретінде қатысып, алтын – валюта резервінің ұлғаюына септінің тигізді. Бұл жерде бір естен шығармаған жөн, яғни Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі ішкі валюта нарығындағы сұраныстан артық шетел валютасын сатып алған кезде, айналысқа артық ақша эмиссияланады және ол ақшаның құнсыздануына жол береді. Осындай теріс салдарларды болдырмау үшін Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі «стирилизациялау» құралын пайдаланып отыр. Яғни, айналысқа шығарылған артық ақшаны айналыстан алып отырды.

       Теңгенің  АҚШ долларына қатысты құнсыздануын біріншіден айналыстағы ақша массасының өсуімен, екіншіден мұндай өнімдеріне деген бағаның өсуінің нәтижесінде  пайда болған инфляция орташа жылдық деңгейінің 2007 жылы 10,8 пайызға жоғарылауымен  байланыстыруға болады.  

Қазақстан Ұлттық Банкінің алтын – валюта резервін басқару қызметі. 

       Атын  – валюта резерві ұлттық валюта теңгенің тұрақтылығын қамтанмасыз  ету үшін құрылады және пайдаланылады.

       Алтын – валюта резервтері құрамы мыналардан тұрады:

• құйма алтынан;
• Ұлттық Банктің шоттарындағы банкнот және монета түріндегі шетел валютасындағы қаражат қалдықтары;
• валюталық құндылықтардан;
• шетел валютасындағы жай және аудармалы вексельдерден;
• шетел үкіметінің немесе халықаралық қаржы ұйымдарының шығарған бағалы қағаздарынан;
• басқа да сыртқы активтерден;
• Алтын – валюта резервін ұлғайту және құрылымын өзгерту келесідей жолдармен жүзеге асырылады:
• монетарлық алтынды сатып алу;
• резиденттер мен резидент еместерден, Қазақстан Республикасы Үкіметінен теңгеге шетел валютасын сатып алу;
• депозиттік салым, шетел валюталарымен дилингтік операциялардан түсетін комиссиондық және басқа да сыйақы (мүдде) түріндегі түсімдер;
• Ұлттық Банктің монетарлық алтын, күміс, пластина және платина тобындағы басқа да металдармен жасалатын операцияларды жүргізуден түсетін валютадағы түсімдер;
• Ұлттық Банктің кеңес беру, ақпараттық – баспа және басқа да қызметтерінен түсетін валютадағы түсімдер;

       Алтын валюта резервінің азаюы немесе жұмсалуы мынандай жолдармен іске асырылады:

• ақша-несие саясатын жүргізу мақсатында ішкі валюталық нарықта валютаны сату;
• өнімдердің, (қызметтердің, жұмыстардың) импортына төлеу үшін тенгені шетел валютасына конвертация жасау, оған қоса шетелде дипломаттық және басқа да өкілеттілікті ұстауға және іссапар шығыстарына, сондай – ақ мемлекеттік бюджеттік және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің сметасы есебінен сыртқы қарыздарға қызмет көрсету үшін;
• басқа да шетел валютасын сатып алу үшін шетел валютасын сату;
• Ұлттық Банктің алған несиелері бойынша негізгі соманы және сыйақыны қайтару;
• құрылған провизиялары есебінен (резервтер) зиянды алтын валюта активтерін шегеру.