Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар

Баланы ауыстыру (134-бап)

Заң (ҚК-тің 134-бабы) баланы қасақана ауыстырғаны үшін қылмыстық жауаптылық белгілеген. Бұл қылмыстың коғаэдға қауіптілігі сол, баланы ауыстыру арқылы ата-анамен баланың туьгстық катынасы зорлыкпен бұзылып, адамгершілік принциптеріне жатпайтын әрекетгер жүзеге асырылады. Қылмыстың тікелей объектісі баланың біркалыпты дамып, жетілу және қалыптасу жағдайлары, рлардың және отбасының мүдделері.

Қылмыс объективтік жағынан баланы ауыстыру әрекеті арқылы жүзеге асырылады. Баланы ауыстыру деп бір баланы басқа бір баламен ауыстыруды айтамыз. Мысалы қыз баланы ер балаға, қара түсті баланы сары түсті балаға, іштен мүгедек болып туған баланы дені сау балаға ауыстыру т.с.с. Баланы ауыстыру жаңа туған балалар жөнінде — босану үйлерінде не-месе балалар үйлерінде, немесе уақытша бақылаусыз далада калған баланы ауыстырып-алу аркылы жүзеге асырылады. Өз баласын басқа баланың ата-анасының келісімінсіз оның бала-сымен ауыстыруда осы қылмыстың құрамын құрайды. Жаңа туған нәрестелерді екі жақтың да ата-аналарының өзара келісімі бойынша ауыстыру — қылмыс құрамын түзбейді.

Қылмыс формальдық кұрамға жатады және ол бір баланы екінші бір баламен заңсыз ауыстырған сәттен бастап аяқталған деп табылады. Егер осындай ауыстыру сәтінде кінәлі адамның қылмысы әшкереленіп қалып, ол қылмысты ниетін акырына дейін жеткізе алмаса, онда кінәлінін, әрекеті осы қылмысқа оқталғандық болып табылады. Қылмыс субъективтік жағынан тек қйна тікелей қасаканалықпен істеледі. Ол туралы заңның өзінде тура керсетілген. Кінәлі адам баланы қасақана оның ата-анасының немесе занды өкілінің келісімінсіз ауыстыратынын сезеді және осы әрекетгерді істеуді тілейді. Егер баланы ауыстыру абайсыздықпен жүзеге асырылса, онда адамның әрекеті қыл-мыс болып табылмайды.

Қылмыстың субъектісі — 16-ға толған есі дұрыс баланы нақ-ты ауыстырған адам (босану немесе балалар'үйінің медицина кызметкерлері, жаңа туған баланың анасы) т.с.с.

Қылмыстық кодекстің 134-бабының 2-тармағында осы қыл-мыстың ауырлататын түрі — пайдакүнемдік немесе өзге зұлымдық ниетпен жасалған бала ауыстыру әрекеттері үшін жауап-тылық көзделген. Пайдакүнемдік ниетке — баланы ауыстырып материалдық олжа, пайда табу әрекетгері, ал зұлымдық ниетке — кек алу, қызғаныш, ұлтгық, нәсілдік пиғылда жасалған әре-кеттер жатады.

Бала асырап алу күпиясын жария ету (135-бап).

Қылмыстың тікелей объектісі — бала асырап алу туралы занда белгіленген қоғамдық катынастар, сол бала асырап алушы-лар мен асыранып алынғандардың мүдделері.

Қылмыс объективтік жағынан бала асырап алу туралы заңда белгіленген қоғамдық катынастар, сол бала асырап алушы-лар мен асыранып алынғандардың мүдцелері.

Қылмыс объектавтік жағынан бала асырап алу құпиясын жария ету арқылы жүзеге асырылады, Қазақстан Республика-сының неке және отбасы туралы Заңына сәйкес бала асырап алуды жүзеге асыратын лауазымды адамдар және бала асырап алу жөніндегі фактіні білетін өзге де адамдар бала асырап алу құпиясын сактауға міндетті. Аталған адамдар бала асырап алу-шының немесе асырап алынған баланың еркіне кдйшы кыз-метгік негмесе кәсіптік кұпияны не пайдакүнемдік немесе өзге жамандық ниетпен жасаған бала асырагі алу құпиясын жария етуі кылмыс болып табылады. Бала асырап алу құпиясын жария ету деп ол туралы кез-келген адамға, онын ішінде туыстарына, таныстарына, асырап .алынған адамнын өзіне ауызша, жазбаша, басқадай байланыс немесе ақпарат кұралдарын пай-даланып отырып жасаған әрекетгерін айтамыз.

Қылмыстык жауаптылық бала асырап алу кұпиясын жария ету, оны асырап алушының еркіне қайшы түрде жүзеге асырылғанда ғана пайда болады. Бала асырап алушынын еркі де-ген үғымға — оны асырап алған жүбайлардың екеуінің де еркі жатады. Осыған орай ерлі-зайыпты жұбайдың біреуінін екіншісінің еркінен тысқары жағдайда бала асырап алу құпия-сын жария етуде қылмыс катарына жатады.

Қылмыс бала асырап алу кұпиясын жария еткен уакыттан бастап, қандайда бір зардаптың орын алған немесе аямағанына • карамастан аякталған деп танылады. Қылмыс субъективтік жағынан тікелей касақаналықпен істеледі. Кінәлі адам бала асы-рап алу кұпиясын жария етудің коғамға кауіптілігігі сезеді және де осы күпияны жариялауды тілейді. Бала асырап алушынын еркіне кайшы кызметтік немесе кәсіптік кұпияны бала асырап алу фактісін сактауға міндетгі адамнын жария етуі кез келген ниетті басшылыққа ала отырылып жүзеге асырылады. Ал бала асырап аду күпиясын езге адамдардың жария етуі пайдакүнемдік немесе езге жамандық ниетпен ғана жүзеге асырылады. Бұл тұрғыдағы субъектілердің осындай ниеттермен істеген әрекеттері қылмыс құрамын құрайды. Пайдакүнемдік немесе өзге де жамандық (зұлымдық) ниеттердің түсінігі ҚК-тің 134-бабында зерделенген.

Қылмыстың субъектісі екітопқа бөлінеді. Бірінші топқа: бала асырап алу кұпиясы қызметтік немесе кәсібіне байланысты белгілі болған адамдар. Оларға — жергілікті өкімет органдары қызметкерлері, бала асырап алуға кеңес бёрген адвокаттар, АХАТ кызметкерлері жатады. Екінші топқа бала асырап алу фактісінен хабардар болған өзге де адамдар. Олар: жұбайлар-дың біреуі, жақьш туыстары, таныстары. Қылмыс субъектісінің жас мөлшері 16-ға толған адам. Лауазымды адамдардьщ бала асырап алу құлиясын жария етуі ауыр зардаптарға әкеліп соқса (жәбірленушінің өзін-өзі өлтіруі, психикалық науқаска ұшырауы т.с.с.) олардьщ әрекеті ҚК-тің 307-бабымен саралшуға жатады.

Балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын асырауға арналған қаражатты толеуден әдейі жалтару (136-бап)

Ата-ананың сот шешімі бойьшша кәмелетке толмаған балаларын, соңцай-ақ он сегіз жасқа толған еңбекке жарамсыз балаларьш асырауға арналған қаражатты телеуден үш айдан астам әдейі жалтаруы (136-баптьщ 1-тармағы);

кәмелетке толған еңбекке жарамды адамның сот шешімі бойынша өзінің еңбекке қабілетсіз ата-анасьш аөырауға арна-лған қаражатты телеуден үш айдан астам әдейі жалтаруы (136-баптьщ 2-тармағы) үшін жеке-жеке жауаптылық көздел-ген.

Қылмыстың тікелей объектісі кәмелетке толмаған, сондай-ақ кәмелетке жасы толған еңбекке жарамсыз балалардың, еңбекке қабілетсіз ата-ананың лайықты өмір сүруін қамтамасыз ететін материалдық мүдделері. Қылмыстық жәбірленушілері — 18-ге толмаған балалар, 18-ге толған еңбекке жарамсыз балалар (ҚК-тің 136-бабының 1-тармағы); еңбекке қабілетсіз ата-аналар (соның ішінде бала асырап алғандар да).

Объективтік жағьшан ҚК-тің 136-бабьшьщ 1-тармағында көрсетілген қылмыс ата-ананың сот шешімі бойынша кәмелет-ке толмаған, сондай-ақ 18-ге толған, бірак еңбекке жарамсыз балаларын асырауға арналған қаражатты әдейі төлеуден жалтаруы арқылы жүзеге асырылады.

Қазакстан Республикасының неке және отбасы туралы Заңына сәйкес алимент: 1) ата-аналардың ерікті келісімі болған және ол нотариус арқылы куәландырылған жағдайда; 2) соттың шешімі бойынша өндіріледі (124-132-баптар). Бірақ Қылмыстык кодекстің 136-бабының талабына сәйкес қылмыстык жауаптылық соттың шешімі бойынша алимент телеуден жалтарғаны үшін ғана туындайды.

Балаларын асырауға арналған каражатты төлеуден әдейі жалтаруға соттың шешімі занды күшіне енгеннен кейін оны орындаудан үнемі, ұзақ уакытқа жалтарулар жатады. Занда онын мерзімі үш айдан астам уакыт деп белгіленген. Жалтарудың тәсілі әртүрлі: жүмыс орнын себепсіз жиі өзгерту, түрғшіықты жерін жасыру, қосьшша жұмыс орнын немесе табыс көздерін жасыру т.с.с. болуы мүмкін. Әдейі жалтару деп тануға сот орга-нының белгіленген каражатты телеу туралы ресми ескертуінің орындалмауы негіз болады.

Кылмыс субъективтік жағынан тікелей қасақаналыкпен істеледі. Қылмыстық ниет әртүрлі болуы мүмкін: пайдакү-нбмдік, баланың анасына деген өшпенділік, кінәлінің баламен туыстығына күмөн келтіру т.с.с. керсетілген кылмыстык ниеттердін, кылмысты саралауға әсері болмайды.

Кәмелетке толмаған баланы төрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамау (137-бап)

Кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді ата-анасының немесе өзіне осы міндетгер жүктелген езге адам-ның, сондай-ак, кәмелетке толмаған баланы қадағалауды жүзе-ге асыруға міндетгі педагогтің немесе оку, тәрбие беру, емдеу немесе өзге мекеменің басқа кызметкерінің орындамауы немесе тиісті дәрежеде орындамауы, егер бұл әрекет кәмелетке толмаған балаға катал караумен ұштасса — жауаптылык ҚК-тің 137-бабы бойынша белгіленеді.

Қылмыстың объектісі — кәмелетке толмағандардын дене және психикалык жағынан дұрыс дамып, қалыптасуы.

Объектавтік жағынан кылмыс бірнеше балама әрекетгерді: а) кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамау; б) осындай міндеттерді тиісті дәрежеде орындамау аркылы сипатталады. Өзіне жүктелген міндеттерді толык орындауға мүмкіндігі бола түра оны орындамау немесе әрекетсіздік, жасау міндетгемені орындамау, ал өзіне жүктелген міндеттерге салдыр-салақ, үстірт қарау міндетгемелерді тиісті дәрежеде орындамау деп танылады:

Қылмыстық жауаптылықка тартудың негізгі шарты — кәмелетке жасы толмаған балаға катал карау больіп табылады. Қатал қарауға — жасы толмаған баланы үнемі ұрып-соғу, сабау, қорқыту, аштықта, ыстықта ұстау, үрейін алу, нерв жүйелерін бұзу т.с.с. жатады.

Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен жасалады. Кінәлі адам кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жөніндегі өзінің құкықтық міндеттерін орындамағанын, оларға қатал қарағанын сезеді және сол әрекетгерді істеуді тілейді.

Қылмыстың субъектісі арнаулы: 1) кәмелетке толмаған ба-ланың ата-анасы; 2) кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жо-лындағы Міндетгер өзіне жүктелген өзге де адамдар, атап айткдн-да — бала асырап алушылар, қамкоршылар немесе қорғаншылар; 3) кәмелетке толмаған баланы қадағалауды жүзеге асыруға міңдетгі оқу, тәрбие, емдеу немесе өзге де мекеменің қызмет-керлері (мектепке дейінгі балалар мекемелерінің кызметкерлері, орта мектептердің, кәсіптік-техникалық оқу орындарының, мектеп-интернаттардың жөне киын балаларды тәрбиелейтін тәрбие мекемелерінің педагогтары, аурухана қызметкерлері және т.б.).

Өзіндік бақылау сұрақтары:

1. Отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың түсінігі.

2. Отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы.

3. Отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың түрлері.

4. Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың заңдық сипаттамасы.

5. Отбасына қарсы қылмыстардың заңдық сипаттамасы.

Тапсырмалар:

1. ҚР ҚК 131- және 132-баптарында қарастырылған қылмыстарды өзара ажыратуға арналған кесте құрастыру.

Негізгі әдебиеттер:

1.     Закон РК «О браке и семье» от 17 декабря 1998 г. //Казахстанская правда.-  29 декабря 1998 г.

2.     Закон РК «О правах ребенка в Республике Казахстан» от 8 августа 2002 г. //Казахстанская правда.-13 августа 2002 г.

3.     Постановление Парламента РК от 8.06.1994 г. «О ратификации Конвенции о правах ребенка» //Ведомости Верховного Совета РК.- 1994.-№ 4-5.

4.     Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан  от 11 апреля 2002 г. № 6 «О судебной практике по делам о преступлениях несовершеннолетних и о вовлечении их в преступную и иную антиобщественную деятельность»// Юридическая газета.- 2002.-№21.

5.     Обзор судебной практики о преступлениях несовершеннолетних и о вовлечении их в преступную и иную антиобщественную деятельность. //Бюллетень Верховного Суда РК.-2002.-№5.

6.     Борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную деятельность.  Киев, 1986.

7.     Ветров Н.И. Охрана семьи уголовно – правовыми средствами. М., 1990.

8.     Савельев В.С. Уголовная ответственность за преступления против несовершеннолетних. М., 1992.

9.     Сперанский К.К.  Вопросы теории и практики борьбы с вовлечением несовершеннолетних в преступную и иную антиобщественную деятельность. Краснодар, 1978.

10.                        Марцев А.И. Эффективность борьбы с вовлечением несовершеннолетних в преступную деятельность. Омск, 1985.

Қосымша әдебиеттер:

1.     Ещанов А.Ш.  О некоторых аспектах деятельности ОВД РК по профилактике групповой преступности несовершеннолетних //Предупреждение преступности. –2002. -№1.

2.     Сабырбаева Г.Б. Вовлечение несовершеннолетнего в преступную деятельность// Предупреждение преступности. –2002. -№1.

2-тақырып. АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ БАСҚА ДА ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН БОСТАНДЫҚТАРЫНА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАР 

Тәуелсіз Қазакстан мемлекетінің басты міндетгерінің бірі өз азаматтарының бостандыктары мен занды құқықтарын ба-рынша қорғау болып табылады. Қазақстан мемлекеті адам кұқыктары жөніндегі халықаралык нормаларды толық куатгай отырып, оны бұлжытпай жүзеге асыруға толық кепілдік береді. Оның айғағы азаматтардың саяси, еңбек, әлеуметгік және басқа да құқыктарының Қазакстан Республикасының Конституциясында толық;.жан-жақты көрініс табуы болып табылады.

Қазакстан Республикасының Конституциясының 1-бабында ең қымбат қазына адам және адамның өмірі, құкықтары мен бостандыктары деп белгіленген. Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. Адам құкықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, зандар мен езге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған карай анықталады делінген Конституцияның 1, 2-тар-мағында Яғни "Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып, міндетгер атқарады" (Конституцияның 12-бабының 3-тармағы). Адамньщ және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы баска адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялык құрылыс пен қоғамдық имандылықка нұқсан келтірмеуге тиіс (5-тармақ).

Конституцияның ІІ-бөлімі адам және азамат, оның кұкығы, бостандығы мен міндеттеріне тікелей арналған. Заңға сәйкес республиканың кез келген азаматының нәсіліне, ұлтына, тіліне, әлеуметтік тегіне, дінге көзкарасына тағы басқа да белгілеріне қарамастан құқықтар мен бостандыктар тендігіне кепілдік бері-леді (14-баптың 2-тармағы). Конституцияда адам және азамат-тык туралы арнайы тарау бар. Азаматгық құкык пен бостандыкка; саяси Кұкықтар мен бостандықтарға; экономикалык және өлеуметтік құқықтарға Қазақстан Республикасы Конституциясында ерекше мән беріледі. Конституцияда жария етілген азаматтардың осындай құқықтары мен бостандықтарын корғауды кылмыстық заң өзінің басты міндетгерінің бірі деп санайды (1-бап).

Азамаітардың саяси, әлеуметтік және баска да құқыктарына карсы кылмыстык жауаптылық нормалары Қылмыстык кодекстің төртінші тарауында көрсетілген. Бұл қылмыстык заң нормалары азаматтардын конституциялық осы құқыктары мен бостандыктарын қорғауда аса маңызды роль атқарады.