Халыкты элеуметтик коргау

Екіншіден, әлеуметтік сақтандыру қаражаттары арқылы уақытша жұмыссыз қалған тұлғалар өмір сүреді, сол сияқты олардың қайта оқытулары мен қайда мамандану іске асырылады. Нарықтық экономика шегінде дамып келе жатқан ғылыми технологиялық революция нәтижесінде, уақытша жұмыссыз тұлғалардың ақшалай төлемдері үнемі жоғарлатып отыруын талап етеді, және олардың материалдық көмегімен жұмысқа орналастыру бойынша әлеуметтік бағдарламаларын кеңейту. Берілген әлеуметтік сақтандыру облысы қазіргі уақытта еңбек ресурстарын өндіру процессін іске асырудағы ең негізгі шарты ретінде көрініс табады.

Сонымен қатар әлеуметтік сақтандыру  бұл адам индивидуум және жеке тұлға ретінде өмір сүретін әлеуметтік сферадағы мемлекет саясатының мәнді бөлігі. Әлеуметтік сақтандырудың негізделген жүйесі – қоғамдағы әлеуметтік әділеттілігінің қамтамасыздығының, саясаттың тұрақтылықты құру мен ұстап тұрудың бастапқы белгілерінің бірі.

Сол сияқты, әлеуметтік сақтандыру арқылы қоғам келесі мәселелерді шешеді:

-           Еңбекке қабілетсіз және жұмыс процессіне қатыспайтын тұлғаларды асыраумен байланысты шығындарды жабуға пайдаланатын ақшалай қорлары құрылады;

-           Еңбек ресурстарының қажетті құрылысы мен санын қамтамасыз етеді, және сол сияқты қоғам дамуының белгілі сатысындағы объективті қажеттіліктерге сәйкес оларды орналастыру;

-           Қоғамның жұмыс істейтін және жұмыс істейтін және жұмыс істемейтіндердің материалдық  қамтамасыздығындағы деңгейлерінің арасындағы айырмашылықты қысқарту;

-           Жұмыс процессіне қатыспайтын, тұрғын елдерінің түрлі әлеуметтік топтарының өмірлік деңгейін түзетуде қол жеткізу;

-           Әлеуметтік сақтандыру жүйесі 2 бөліктен тұрады: біріншісі жұмысшылардың еңбекке қабілеттілігін қайта құрып және сақтауды қамтамасыз етуге арналған, сонын ішінде, денсаулық сақтау іс шараларын жүргізу; екіншісі еңбек қабілеттілігін жоғалтқан немесе мүлдем болмаған тұлғаларды материалды қамтамасыз етуіне кепілдік береді. Әлеуметтік сақтандырудың белгілі бөліктерінің материалды негізі ретінде сәйкес  белгілі бағытта қолданылатын ақша қорлары әрекет етеді.

Әлеуметтік сақтандыру қорының құрылу мен қолдану процессінің іске асырылуы кеңейтілген қайта өндірістік объективті заңдарының талаптарына сәйкес орындалады. Дәл осы объективті заңдар тұлғалар қажеттіліктерін қаржыландыру үшін қорларды құруды талап етеді, нақты төлемдер мен жеңілдіктерді қарамастырады. Құндылық заңының әрекет етуі білім алудың ақша формасы мен қордың зейнетақы, жәрдемақы, төлемдер, мақсатты қаржыландыру шығындарын түсіндіреді, экономиканы мемелекеттік реттеу қажеттілігі жалпы мемлекеттік көлемдегі қордың мәнді бөлігінің орталықтандырылуын анықтайды, қабылданған нормативті құжаттарға сәйкес олардың жүйеленуі орындалады.

Әлеуметтік сақтандыру қорын құру мен қолдану бойынша қатынасы қаржының органикалық бөлігі болып табылады және ұлттық табысты таратуда қатысып, еңбекке қатыспайтын, еңбекке қабілетсіз тұлғалардың қажеттіліктерін қаржыландыру үшін арналған, олардың бөлігі бірігіп тұтыну қорларындағы мақсаттық ақша қорларына бөлінеді. Қатынастар субъектілері: мемлекет, кәсіпорын және әртүрлі меншік формаларының ұйымдары, жұмысшылардың профессионалды одағы, тұрғындар.

Сол уақытта бұл реттемелі қатынастар әлеуметтік сақтандырудың жүйелі мәнәін көрсететін спецификалық қырларға ие.

Біріншіден, әлеуметтік сақтандыру қорының құрылуы мен қолдануы бойынша қатынастары бойынша, ұлттық табыстың сәйкес бөлігі іске асырылады, яғни нақты пайдаға айналады.

Екіншіден, қаржының басқа аудандарына қарағанда әлеуметтік сақтандыруда алғашқы және екінші орналастыру шегі қатаң бақыланады. Алғашқы тарату қорлардың ұйымдар, кәсіпорындар табысынан арнайы алымдарынан құрылған қорлар фазасы үшін мінезді болып табылады. Мемлекеттік бюджет қаражатын тарту, келесі әлеуметтік сақтандыру қорларының шығындары қайта тарату облысына жатады.

Үшіншіден, берілген қаржылық қатынастар сферасы мемлекет арқылы белсенді реттеледі. Орталықтанған қорлар тізімі, олардың мәні, қолдану ауданы, құрылу көздері мен шығындану бағыттары мемлекеттік актілермен анықталады, және әрекет етуі түрлі меншік формаларына таратылады. Сонымен қатар, әлеуметтік сақтандыру қорының жүйеленуі қоғамдық ұйымдардың белсенді қатысуымен орындалады: професссионалды одақтар, кооперативтілердің кеңесі, акционерлі ұйымдарының, қоғамдық органдар.

Төртіншіден, әлеуметтік сақтандыру қорлары сақтандыру әдісімен құрылады, яғни, кәсіпорындар, ұйымдар, мекеме және азаматтардың сақтандыру кепілдіктері арқылы. Қорлар белгілі жағдай  туу жағдайына құрылған: ауру, кездейсоқ жағдай жұмыстан айырылу және тағы басқа, асылардың нәтижесінде  адам еңбек процессінде уақытша немесе тұрақты уақыт бойы қатыспайды.

Сол сияқты, қаржылық категория секілді әлеуметтік сақтандыру қоғамдық еңбекке  қатыспайтын тұлғаларды асырауға арналған қорларды құру мен қолдану мақсатымен ұлттық табысты тарату мен қайта таратумен бойынша ақша қаражаттар бөлігін өкілдік етеді.

Әлеуметтік сақтандыру қаражаттары түрлі пішінде шығындалады, адамның еңбекке қатыспау себептеріне сәйкес, және халықтың әлеуметік статусының ерекшеліктеріне назар аударылады.Мемлекеттік әлеуеттік сақтандыру – объективті қажеттілік. Белгілі бір даму кезеңінде қоғам қандай да бір себептермен жұмыс істей алмайтын және соның салдарынан еңбекақысы жоқ тұлғаларды өз қорғауына алады.

Әлеуметтік сақтандырудың негізделген жүйесі – бұл әлеуметтік әділеттілікті қатамасыз ету мен саяси тұрақтылықты қалыптастырудағы алғышарттардың бірі болып табылады.

Әлеуеттік сақтандырудың міндеттеріне келесілер жатады: еңбекке қабілеті жоқ немесе еңбек үдерісіне қатыспайтын тұлғаларды асыраумен байланысты шығындарды жабатын ақша қорларын қалыптастыру; еңбек ететін және еңбек етпейтін қоғам мүшелерінің материалдық қамтамасыз етілу деңгейі арасындағы ара қашықтықты азайту[1].

Әлеуметтік сақтандырудың ерекше маңыздылығын және оның қоғамдық үдерістерге әсерін ескере отырып, көптеген елдерде мемлекет бірлік қорларда  ресурстарды едәуір шоғырладыруға мүмкіндік беретін және ол арқылы ел тұрғындарына сенімді әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ететін  міндетті мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру жүйесін құрады. 

Нарықтық экономикаға көшу толық қаржы жүйесінің жаңалануымен сәйкес жүреді. Бұл ең алдымен орталық буыны – бюджетке қатысты. Бюджеттен бюджеттен тыс қорлар бөліне бастады, олардың ішіндегі ең маңыздыларының бірі әлеуметтік қорлар болды[2].

Міндетті әлеуметтік сақтандыру — азаматтарды еңбек ету қабілетін жоғалтуына немесе жұмысынан айрылуына, сондай-ақ асыраушысынан айрылуына байланысты кірістің бір бөлігін өтеу үшін мемлекет ұйымдастыратын, бақылайтын және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы, азаматтарды әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандарының бірі. Алайда бұл екі жүйенің арасындағы айырмашылық азаматтардың еңбек қызметіне қатысты және еңбекке жарамсыздар үшін қорларды қалыптастыру әдістерімен қаланған.

Әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру категорияларының іс-әрекетінің объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесінің, атап айтқанда, оның құрамдастарының бірінің — жұмыс күшінің ұдайы толықтырылуының талаптарынан туындайды. Ұдайы өндірістің бұл   түрі үшін қаражат шектеулілігі жағдайында әлеуметтік төлем ақыларды индексациялап отыру қажеттігін тудырды.

Мыналар міндетті әлеуметтік сақтандырудың нсгізгі қағидаттары болып табылады:

-  Қазақстан Рсспубликасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңнамасын сақтау мен орындаудың жалпыға бірдейлігі;

-  әлеуметтік төлемдерді қамтамасыз ету үшін қолданылатын шараларға мемлекеттің кепілдік беруі;

-  міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысудың міндеттілігі;

-  заңға сәйксс әлеуметтік аударымдарды әлеуметтік төлемдерге пайдалану;

-  әлеуметтік төлемнің көзделген шарттар бойынша міндеттілігі;

-  әлеуметтік төлемдердің мөлшерін саралау;

-  міндетті әлеуметтік сақтандыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік органдардың қызметіндегі жариялылық.

Әлеуметтік арналым қорларын қалыптастырудың екі қағидаты бар:

1.   Ұрпақтар  ынтымақтастығының    негізінде;  жұмыс істсйтін ұрпақ жұмыс істемейтіндерді   қамтамасыз етеді, ал өз кезегінде, еңбекке жарамдылықтан айырылуына қарай оларды еңбек қызметіне кірген жаңа ұрпақ ауыстырады. Бұл қағидатқа негізделген жүйе Қазақстанда  1998 жылға дейін
қолданылды;

2.   Әлеуметтік қорларға, көбінесе әлеуметтік қорға азаматтардың дербес аударымдарының негізінде; бұл қағидаттың іс-әрекеті кезінде төлемақылардың мөлшері нақты тұлғаның бүкіл жұмыс істеген кезіндегі салған сомасына байланысты болады. Бұл қағидаттың іс-әрекетіне негізделген жүйе Қазақстандағы
зейнетақы реформасының негізіне қойылған.

Бірінші қағидатқа негізделген және Қазақстаңда 1998 жылға дейін қолданылған жүйе мынадай ерекшеліктермен сипатталады:

-  зейнетақымен қамсыздандыруға мемлекеттік монополия;

-  әлеуметтік қамсыздандыру қорларына түсетін міндетті
зенетақы жарналарының топтастырылуы;

-  жүйе ішінде қаражаттарды қайта бөлу.

Мұндай жүйе жоспарлы директивалық экономика, еңбекке қабілетті халықтың жұмыспен толық қамтылуы, мемлекет тарапынан жан-жақты бақылау, зейнеткерлерге жұмыс істейтін халықтың жоғары ара қатынасы жағдайында тиімді болды. Өмір сүрген жүйе азаматтардың түрлі кәсіптік және әлеуметтік санаттарына арналған жеңілдіктердің көптеген түрлерінің болуымен сипатталады.

90-жылдардың басы мен ортасындағы экономиканың дағдарысы әлеуметтік сақтандыру жүйесінің де дағдарысына қозғау салды, бұл жарналарды төлеудің базалық көрсеткіштерінің құлдырауынан да, сондай-ак, әлеуметтік қорларға оларды толық және уақытылы аударып отыруға төлеушілердің мүдделігінің болмауынан да әлеуметтік сақтандыруға төленетін жарналардың жиналымдығының төмен деңгейінде көрінетін еді; бұүл зейнеткср мен жәрдемақылар алатындар алдында берешектің үлкен көлеміне жеткізді; әлеуметтік қорлар каражаттарының инфляциялық құнсыздануы зейнеткерлердің күнкөріс минимумдағы қажеттіліктерін қамтамасыз  етпеді [3].

Жұмыс істейтін қызметкерлерді қоспағанда, қызметкерлер, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын және табыс келтіретін қызметті жүзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды қоса алғанда, өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамдар міндетті әлеуметтік сақтандырылуға тиіс.

Қазақстанда міндетті әлеуметтік сақтандыру келесі қорлардан  тұрады:

Зейнетақы қорлары;

Әлеуметтік сақтандыру қорлары.

Бұл қорларды қалыптастыру және қолдану барысында өзіндік ерекшеліктер туындайды.

Мемлекеттік міндетті әлеуметтік сақтандыру -  еңбек етуші азаматтарды болуы мүмкін әр түрлі материалдық және әлеуметтік өзгерістерден сақтандыру формасында жүзеге асырылатын тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесінің бір бөлігі. Міндетті әлеуметтік сақтандыру мемлекет жасайтын құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық шаралар жүйесін құрайды. Ол азаматтар мен еңбек етушілердің материалдық және әлеуметтік жағдайының өзгерісінің салдарын жоюға немесе минималдауға бағытталған.

Міндетті әлеуметтік сақтандырудың негізгі принциптеріне келесілер жатады [4]:

сақтандыру жарнасы мен сақтандырулық қамтамасыз етудің эквиваленттілігі негізінде ұсталатын міндетті әлеуеттік сақтандырудың тұрақтылығы;

әлеуметтік сақтандырудың жалпы міндеттілік сипаты, сақтандырылған тұлғалардың сақтандыру кепілдемесін жүзеге асыруға мүмкіндігі;

сақтандырушының қаржылық жағдайына тәуелсіз міндетті әлеуметтік сақтандыру бойынша міндеттемелердің орындалуы мен сақтандырылған тұлғалардың құқықтарын қорғаудың мемлекеттік кепілдігі;

міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін мемлекеттік реттеу;

міндетті әлеуметтік сақтандыру субъектілерінің міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін басқару органдарына қатысу паритеттігі;

сақтанушылардың сақтану жарналарын бюджетке міндетті түрде төлеуі;

міндетті әлеуметтік сақтандыру құралдарының мақсатты қолданылуы үшін жауапкершілік;

қоғамдық бақылау мен қадағалауды қатамасыз ету;

міндетті әлеуметтік сақтандырудың қаржы жүйесінің автономдылығы.

Міндетті әлеуметтік сақтандыру субъектілері болып келесілер табылады: сақтанушылар  - жұмыс берушілер, сақтандырушылар, сақтандырылған тұлғалар.

Сақтанушылар – міндетті төлем болып табылатын сақтандыру жарналарын төлеуге тиісті кез - келген ұйымдық – құқықтық формасында құрылған ұйымдар және заңда көрсетілген басқа да тұлғалар. Сонымен қатар, сақтандыру жарнасын төлеуге міндетті атқарушы және жергілікті билік органдары сақтанушы болуы мүмкін.

Сақтандырушылар – міндетті әлеуметтік сақтандыру бойынша сақтандыру жағдайы туындағанда сақтандырылған тұлғалардың құқығын қамтамасыз ету үшін құрылған коммерциялық емес ұйымдар.

Сақтандырылған тұлғалар — Қазақстан Республикасының азаматтары, сонымен қатар өзін жұмыспен қамтамаcыз ететін  және еңбек келісімі арқылы жұмыс істейтін шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалар немесе міндетті әлеуметтік сақтандыру бойынша қатынастары туындайтын тұрғындардың басқа категориялары.