Баға және кәсіпорынның баға саясаты

 Экономикалық өсімді ынталандырудың тиімді механизмін қалыптастырудың маңызды бағыттары – жоғары деңгейдегі инвестициялық белсенділікті қамтамасыз ету, қаржылық қызметті реттеу, бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру, қысқа және орта мерзімді болжамдар жасау.

 Мұндай бағыттардың іске асырылуы төмендегі шаралардың нақты орындалуын қажет етеді:

- экономиканың, жоғары технологиялық үрдістері  басым құрылымына көшу;

- іргелі  және қолданбалы зерттеулері  мемлекет және жеке меншік  тарапынан қолдау;

- ғылыми  зерттеулерді бюджеттік қаржыландырудың  тұрақты, заңдық нормативтермен  қамтамасыз ету;

- қаржы  ресурстарын тиімді пайдалана  отырып, адам әлеуетін инвестициялауды  жетілдіру.

 

 

2.2 «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС-ң өнімдеріне баға белгілеуге әсер етуші факторларды талдау

 

 Соңғы кездерге дейін кәсіпорындарда сапа проблемасын шешу кезінде нарықтылық қажеттілік есепке алынбай өнім сапасы техникалың деңгейге бағытталды. Сапаны басқару мәселелерімен техникалық бақылау және сапаны талдау бөлімдері айналысты. Олардың функцияларына бұйымдар параметрлерін (белгілер) тексеру, өндірістік процестердің әрбір операцияларында қолданылатын шикізаттар, материалдар, жабдықтардың дәлдік жұмыстары, өнімде табылған кемістіктер, оларды талдау және белгілеу кіреді.

 Нарықтық экономикада кәсіпорын өнімдерінің тиімділігі мен бәсекелік қабілеті оның баға белгілеудегі ұстанып отырған саясатына тікелей байланысты. Бұл жерде кәсіпорынның басты мақсаты тек мол табыс алуға ғана емес, сонымен қатар, тұтынушыларды төмен бағамен ынталандыру арқылы узақ уақыт бойы өнімдерін нарыққа тиімді өткізуге де негізделуі тиіс.

 Бәсекелі нарықтағы бағалық бәсекенің өзі де кәсіпорындардың төмен бағада өнім өткізу қабілеттерімен тартысқа түсу арқылы, өз мүмкіндіктерін жақсартуға бағытталған қадамдарын сипаттайды.

 Бағалық бәсекеге түсуге талпынған әрбір кәсіпорын нарыққа ену мүмкіндіктөрі мен шығынмен жұмыс істеу қауіптерін, бәсекелестерінің ар-тықшылықтары мен тұтынушыны қызықтырар әдістерін, бәсекелестер тарапынан болатын қыспақтар мен олардың алдын-алу шараларын ойластыра отырып, баға саясатына қатысты шешімдерін айқындағаны дұрыс.     Өндірістік кәсіпорындардың баға белгілеуге қатысты ұстанатын саясаттарын зерттеулер нәтижесі баға саясатының келесі қағидаларын ашып көрсетуге мүмкіндік береді:

• баға белгілеу зиялылығы: тұтынушылардың өмір сүру деңгейлеріне сай өнім алуға мүмкіндік жасау;

• кәсіпорынның    қаржылық тәуелсіздігі       немесе       төлем қабілеттілігі,өнімді сату арқылы кәсіпорынның дамуына және осының есебінен, ондағы қызметкерлердің материалдық қамсыздануына жағдайдың болуы;

•  өнім бағасының икемділігі: нарықтағы  сұраныс пен ұсыныстың және басқа  да факторлардың әсеріне байланысты кәсіпорынның бағаны өзгертуге дайындығы;

• тұтынушыға  психологиялық әсері: өнімнің тұтынушыға бәсекелік қабілет қорын қалыптастыруда кетерме сауда қызметтерін үйлестіру;

• ынталандырушы бағалар: өнімнің тиімді өткізілуін қамтамасыз өтуде бонустар, маусымдық жеңілдіктер, "нарықты игеру бағаларын" белгілеу.

 Бұл жағдай еліміздегі кәсіпорындарға ішкі нарықтағы өз үлестерін «тұтынушыға тиімді баға» саясатын ұстану арқылы ұлғайтуды қажет етеді. Алайда, баға белгілеу саясатының өзі көптеген нарықтық факторларға тәуелді екенін ескере кеткен жөн. Ол факторларды әсер ету аясына байланысты үш топқа бөліп қарастыруға болады. [14]

Фирма баға стратегиясын тандау барысында, бағаға әсер ететін барлық факторларды анықтап  талдау жүргізуі керек. Мұндай фокторлар  өте көп, көп деңгейде бұл факторлар  фирманың бақылауында бола бермейді (сурет 1). Біреуі бағаның түсуіне алып келіп соқса, біреуі өсуіне алып келеді.

 

Сурет 1. Бағаның  денгейі мен динамикасына әсер ететін факторлар

 

1. Ұсынысқа  байланысты факторлар: ұсынылатын  өнім мен бәсекелес өнімдердің  ерекшеліктері, мүмкіндіктері мен  артықшылықтары;

2. Сұранысқа  байланысты факторлар: тұтынушылардың  талғамы мен салт-дәстүр, әдет-ғұрып  ерекшеліктері;

3. Нақты  тауарлы нарыққа байланысты факторлар:  сұраныстың көлемі мен      құрылымы, сұраныстың икемділігі, нарықтың сиымдылығы, сұраныс пен ұсыныстың тепе-тендігі, ұқсас өнімдердің болуы.

 Өнім өндіруші кәсіпорындардың шығаратын өнімдеріне тиімді баға белгілеу саясатын жүргізу, нарықтық факторлармен қатар, бағаны қалып-тастыру ерекшеліктерін де ескеруді міндеттейді.

 Көп кезеңде баға динамикасына  қаржылық – несиелік сала әсерін тигізеді, сонымен қатар Қазақстанда ақша сатып алушылардың тікелей қатысы бар. Қарапайым атқарылымдық эканомикада, ақша қоры жеткілікті болған жағдайда тауар бағасымен ақша көлемінің қарым – қатынасы өзара бірдей. Жүйеде мұндай жағдай жоқ болған жағдайда « ақша көлемі – сомма» баға құны өзгере бастайды.Сонымен ақшаның құнсыздануы немесе сол туралы қау өсек бағаның өсуіне алып келеді. [15]

 Тұтынушы тауары  фирмада  баға туралы шешім қабылдауға  келгенде рөлі маңызды болып келеді. Сатып алынған тауардың көлемі мен бағасының арасындағы қарым – қатынасты екі жағдаймен түсіндірсек болады. Бірінші жағдай сұраным занына байланысты бағаның икемделуі. Басқасы нарықтағы біркелкі емес нарықтық салымдардың сатып алушыларға әртүрлі әсері. Тұтынушының бағаға бағдарлануы үшін  әртүрлі төрт санаттар қабылданған.

• Сатып алушылар үлкен қызуғушылықты тауарды өзінің бағасына сатып алғанды жөн көреді, асортиментпен сапасы; бұл топқа сатып алушылардың әртүрлі жарнамалар жасалынуы әсер етіледі; тауарлардың қосалқы өзіндік ерекшеліктері мен тауардың артықшылықтары;
• Сатып алушылар сергек қатынаспен тауарға және тауарды таратушы сатушының қарым – қатынасына көп көңіл бөледі.
• Өздерінің сатып алуымен үлкен емес фирмаларды қолдар тұратын тұтынушылар сол тауар үшін көптеу болсада ақша төлейтіндей;
• Сатып алушыларға бағасы ғана емес, сатушымен қарым – қатынасы да рөл ойнайды;

 Мемлекет бағаны қадағалап отыру үшін бірнеше басты жолдарды қолданады. Заңды жолдармен  тауар бағасының фирманың тіркелген бағасынан бөлшектенген және көтерме сатып алушыларға баға өзгертілуінен жол бермейді.

 Бірақ қанша ақшаны бағасыз тәркілеу заңсыз сол кәсіпкерлердің «ақшаны денгейлес белгілеу» ержесін ұстанғаны бой көтереді.

Осындай заң  бұзушылық жасалғаны туралы үкімет күмән келтірмес үшін кәсіпкер: ол тауар бағасы туралы бәсекелес фирмалардан кеңес сұрамауға тиіс, сол сияқты шегірім, жеңілдіктер көрсету туралы бәсекелес фирмалармен уақытша келісімге келу де болып табылады.

         «Бағаны сатылас белгілеу» заң алдында жауап беріледі. Оның ашылу жолы кәсіпкерлердің көтерме тауарының бағасы белгіленген бағада болуы қажет ол бөлшек саудасына да тиісті. [16]

 Мемлекет  сол сияқты бағаның кемсітушілігіне де жол бермейді, егер ол бәсекелестікке зиан келтірсе. Сол себепті өндірушімен сатушыды өз тауарларын әртүрлі сатып алушыға белгіленген бағамен ұсынады. Бағаны кеміту үшін сатушыға тауардың сапасы туралы міндетті турде тұрақты дәлелдер керек болады.

 Мемлекет сол сияқты кішігірім дүкендерді олардан әлдеқайда үлкен сауда орталықтарынан бағаның әділетсіз қабылданбауынан  де қорғауға шаралар қабылдайды. Тауардың қойылған бағадан әлдеқайда төмендету, сатып алушыларды жинау және бәсекелестікті жою мақсатында қолданылады, бұл заң жүзінде мүмкін емес. Көтермелі кәсіпкерлермен бөлшек кәсіпкерлері сол белгіленген бағамен тауардың шығындарын да кірістерін де орын толтырулары қажет. Ерекше нан, сүт тағамдарына, спирттік сусындарға көңіл бөлінеді.

 Баға шешіміне сол сияқты тауар өндірушілер мен тауар айналдырушылар да көтермелі кәсіпкерлер мен бөлшек кәсіпкерлеріне де қатысты. Олардың барлығы тауардан түсетін пайданы көтеруге, баға туралы үлкен бақылау жүргізуге талпынады. Арзандатып сатып жатқан дүкендерге минимум тауарды жеткізе отырып, шығарушы фирмалар барлығы монополистік жолды ұстанады.Өндіруші өз жеке меншік сауда орталықтарын ашып бағаға өзі бақылау жүргізіп отырады.

        Көтермелі сауда немесе бөлшек саудасы көп кезде бағаның бекітілуіне қатысады, жаңа дәрежелі баға өсімі мен қолданып пайда түсіретін жолдарды қолдана отырады. Олар оның орнына бәсекелестікке шыдамды тауарларды сатып алушыға ұсына отырып, пайдасыз тауарды таратудан бас тартады.Кейбір жағдайларда тауар маркасына қарсы ойластырылған шараларды қолданған: тауарды басқаларға қарағанда қымбатқа сатып, ал сол кезде басқа маркалар әлдеқайда төмен бағаны ұсынып жатқанда. [17]

 Нарықтық басқаруда тұрған орталық бәсекелестің жоғары болуымен ерекшелінеді, сонымен қатар тауарлардың ұқсастығымен. Дәл осы орталықта фирма нақты бағаны қоюға міндетті. Бағаның өсуі сатып алушыларды қашыртып басқа бәсекелестік фирмаларға баруына әкеліп соғады, ал бағаның төмендеуі әрі қарай сату мүмкіншілігін тудырады. Алайда бәсекелестіктен қолайлы, тиімді бағаны қою мүмкін емес. Соған байланысты басшылықта қиын мәселе бой көтереді – ол баса соғысын жалғастыру немесе тиімді тағаны қою болып табылады.

  Фирмалық бәсекесестік бар болса онда басқа фирма тауарларына қысқарылым көрінеді. Өзінің жоғары не төмен бағалары ол фирманың өзіне байланысты, олар бәрібір сатып алушыларды табады, ал бағаның таңдалуы ол тек нарықтың өзіне байланысты.

          Бәсекелестік – тауар бағасына ең керекті элементтердің бірі. Бәсекенің шиеленістік деңгейі:

1.бәсекелестердің бағалық саясаты;

2.бәсекелестердің өндірістік және  өткізушілік қызметі.

         Мінсіз маркетинг алдын ала соққылауларды немесе жанап өту қимылдарын көздейді. Бәсекелестердің ұсынған бұйымының бағасы мен сапасы артық тартымдылық көрсетпеуі керек.

         Құқық жүйесі:

1.үстемдік пен бәсекелестікке  заңды шектеулер;

2.бағаның өзгеруін әкімшілік  жағынан ережелеу (реттеу);

3.бәсекелестермен келіссөздерде  бағаны талқылаудың орын алған  тәртібі.

 Бағаны кім басқаруына байланысты, бәсекелестік ортаның үш түрі белгілі (сурет 2).

 

Сурет 2. Бәсекелестік ортаның түрлері

 

 Бағаны мемлекет басқаратын ортада транспортқа жұмыстарға, бірқатар сатылатын тауарларға байланысты. Үкімет өз тауарларын бағасын қоюға құқұғы бар – ол үшін олар тауар туралы барлық мәліметтерді сатушылармен сатып алушылардан жинап оған  баға қоюға шешім қабылдайды.

 Біріншіден, фирма өзінің шығындарын бағаны көтеру арқылы жаба алады. Ол сатып алушыларға бар ауыртпалықты түсіреді деген есеппен бірдей.

 Екіншіден, фирма өзінің кішігірім көтерілу өтемін өзінің ішкі тексерушінің бірнеше тауардың асортиментінен ала алады.

 Үшіншіден, фирма өз өнімдерін өзгерте алады (олардың көлемін кішірейте отырып, кішігірім тауардын сапасын төмендету арқылы), бірақ бағасы мен теңестірілуін өзгертпей отыра. Бұл жағдай әдетте көп сұраныс болған жағдайда қолданылады.

 

 

2.3 Қазақстан Республикасы бірлескен  кәсіпорынның баға саясатын талдау

 

 Бірлескен  кәсіпорындардың  қаржысы жалпы  қаржылар сияқты бөлу және  бақылау функцияларын орындайды.Бірлескен  кәсіпорындардың  қаржысының  бөлгіштік функциясының ерекшелігі қаражаттардың жеке-дара ауыспалы айналымының процесінде өндірілген өнімнің құны белгіленген экономикалық нормативтер (салық мөлшерлемелері, амортизациялық аударымдардың нормалары, несие үшін пайыз) негізінде бөлінетінінде болып отыр, мұның өзі қаржының ұдайы өндіріс процесінде құнды бөлу және қайта бөлуге қатысуын айқындайды. Ақшалай қорлар мен қорланымдарды экономикалық тұрғыдан негіздеп бөлу қаржының ұдайы өндірістік қосалқы функциясын да іске асырудың басты шарты болып табылады. Бөлу — өндіру мен тұтыну арасындағы байланыстырушы буын. Бұл процесс кәсіпорындардың өнім өткізуден түсім-ақша алуы және оны өндірістің жұмсалынған қаражаттарын өтеуге және таза табысты (пайданы) жасауға пайдалану арқылы болып жатады. Табыстың (пайданың) бір бөлігі қайта бөлу ретінде орталықтандырылған қорларға — мемлекеттік бюджетке, бюджеттен тыс қорларға түседі, ал қалған бөлігі еңбекке ақы төлеуге, әлеуметтік мұқтаждарға, өндірісті кеңейту және дамыту жөніндегі шығындарды қаржыландыруға шаруашылықтың қарамағында қалады.

 Бірлескен  кәсіпорындардың  қаржысы сонымен бірге бөлгіштік функция шеңберінде ұдайы өндірістік функцияны орындайды. Оның мазмұны жай және ұдайы өндіріс кезінде материалдық және ақша қаражаттарының ауыспалы айналымы процесінде олардың қозғалысы арасындағы сәйкестікті қамтамасыз етуде болып табылады. Бұл үшін кәсіпорындар өнім өндіру мен оны өткізудің жоспарлары, болжамдары мен ниеттері негізінде, белгіленген экономикалық нормативтер негізінде уақыттың белгілі бір мерзіміне кірістер мен шығыстардың көлемін жасайды; шығыстардың шамаланған меншікті қаржы ресурстары, басқа ұйымдар мен өз қызметкерлерінің уақытта тартылған қаражаттары, банк несиелері есебінен, ал айырықша жағдайда бюджеттен бөлінетін қаражаттар есебінен жабылатынын анықтайды.