Қазақстан Республикасындағы Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні

- бизнес-инкубаторлар  құру, салық салу және менеджмент  пен персоналды басқару және  нарықтағы ахуал туралы ақпарат,  сондай-ақ оқыту бағдарламаларын  ұсыну мәселелерi бойынша қысқа  мерзiмдi негізде мамандарды ұсынумен  инвестициялық жобаларды бағалау арқылы кәсіпкерлікті қолдау жүйесiн құру;

- техникалық көмек,  қаржылық және заңнамалық қолдау  арқылы жаңа және венчурлық  бизнес құруды ынталандыру;

- жаңа әзiрлемелердi  коммерциализациялауды қолдау мен  ғылыми oртa, кәсіпкерлік және үкiмет  арасындағы ынтымақтастықты ынталандыру арқылы технологиялардың дамуын қолдау;

- пайыздық төмең ставкалар  бойынша субсидиялау және кредит  беру арқылы кәсіпкерлікте инновацияларды  қолдау, венчурлық жобаларға мемлекеттiң  қатысуы және зерттеу кәсiпорындары  үшiн патенттiк төлемдердi төмендету.

Жапонияда зерттеулердi дамыту деңгейi бойынша жетекшi рөлдi технопарктер алады. 70% шамасында жапондық технопарктер өңiрлердегi шағын кәсiпкерлiк  кәсiпорындарын қолдау үшiн құрылды, бұл ретте, 58%-ы жоғары технологиялы өнiмдерді өндiруге бағытталған.

4. Германия. Германдық  кластер-желiлiк ұстанымды қолдаудың  негізгi қағидаттары – бұл мынадай  нарықтық тетiктерге:

- мемлекеттік қолдауға  емес шағын және орта кәсіпкерліктің  дербестігіне және басымдыққа;

- тиiмсiз кәсiпорындар  нарықтан кету керектігіне;

- шағын және орта кәсіпкерлікке мемлекеттiң қаржылай көмек беруi үшiн негiзгi талабы – кредит алу қабiлеттiлiкке тiрек болады.

5. Корея. Барлық компаниялардың 99,5%-ын құрайтын 3 млн. шағын және  орта кәсiпкерлiк субъектiлерi  бар. Соныѕ iшiнде шағын компаниялардың үлесi 97% құрайды. Оңтүстік Кореяда шағын компаниялар жұмысқа орналастырудың маңызды көзi болып табылады, өйткенi онда елдiң экономикалық белсендi халқыныѕ 87%-ы жұмыспен қамтылған (10 млн. астам). Шағын және орта кәсiпкерлiктiң үлесiне елдiң ЖҰӨ-нiң жартысы және оңтүстiк кореялық экспорттың 43%-на тиесiлi.

6. Франция. Экономикалық жетістіктерінен оны әлемдегі ең жоғары дамыған елдердің бірі деп болады. ЖІӨ көлемі бойынша әлемдегі төртінші орынды алуды жалғастыруда, ал халықтың 5% жұмыспен қамтылған аграрлық өнім өндірісі бойынша – әлемдегі екінші орын және Еуропадағы бірінші орын алуда. Қаржы-бюджеттік қолдау әртүрлі көздерден көптеген формаларда іске асады. Үкіметімен 1995 жылдың қараша айында қабылданған «Францияда шағын және орта кәсіпкерлік дамыту жоспары» шағын кәсіпкерлік пайдасына мемлекеттің қаржылық көмегінің бес бағытын қарастырған:

• меншікті қорлардың қаржыландырылуы мен қалыптасуын жеңілдету;
• салық салудың прогрессивтік адаптациясы;
• шағын кәсіпкерліктің мемлекеттік және жергілікті әкімшілік органдарымен қатынастарды оңайлату;
• тендер шартында шағын кәсіпкерліктің қатысуымен коммерциялық урбанизмді реформалау жүреді.

Шағын кәсіпкерлікке  көрсетілетін қаржылық көмек бірнеше  институционалдық эшелондардан түседі. Ұлттық жоспарда бұл орталықтандырылған бюджеттік шығындардың әртүрлі баптары және жергілікті әкімшіліктік органдар. Сонымен қатар, шағын кәсіпкерлікке қаржылық көмек беру Еуропалық бірлестік арқылы болуы мүмкін.

7. Израиль. Қолдау  инфрақұрылымының объектілерi құрылған, олардың көпшiлiгi мемлекеттiк. Кәсiпорындарды қаржыландыруға көмек беретiн мемлекеттiк және бiрнеше жеке қорлар бар, ал мемлекеттiк субсидия кәсіпкерлік жүргiзу үшiн қажет қаражаттың 3/4-iн құрайды, 1/4-i – кәсiпкердiң қаражаты. Бизнес-инкубаторларды қолдайтын венчурлық қорлар бар, оларда алдымен жаңа инновациялық жобалар жасалады.

Осылайша, технопарктер мен бизнес-инкубаторлар мемлекет ғылыми-техникалық салалардың дамуын қолдайтын және мұндай саясаттың алдына шаруашылық жүйенi оңтайландыру мен ғылыми-техникалық прогресс жетiстiктерiне бейiмдеу мiндетi қойылған елдерде жақсы дамыған. 
      Ғылыми-өнеркәсiптiк парктер болашақтағы технополистердiң озық технологиялары, ғылыми зерттеулер мен жобалауды құрастыру әзiрлемелерi дамыған елдердің қазiргі үлгiлерi болып табылады. Өтпелi экономикада көптеген дамушы мемлекеттер мен елдер їшiн ғылыми-өнеркәсіптік парктердi дамыту басымдығының стратегиясы – бұл жоғары технологиялық деңгейдiң өңiрлiк орталықтар желiсiн дамыту, барлық ұлттық шаруашылықты зияткерлендiру негiзiнде қызметтің жаңа салаларында iлгерiлеу. Технополистерде ғылым, жоғары технологиялар, дәстүрлі ұлттық мәдениет ұйлесім тапқан және шығармашыл, жан-жақты дамыған адамдардың жаңа қоғамдары құрылады.

Қазақстан Республикасының  нарыққа көшуінің басталуы кәсіпкерлік  нысандарының өндірістік-техникалық ғана емес, сондай-ақ әлуметтік-экономикалық функцияларына қайта баға беруді қажет етті. Бірқатар елдердің тәжірибесі экономикалық реформаларды жүзеге асыруда және дағдарысты жағдайдан шығу кезінде шағын кәсіпкерліктің үлкен ролін атқаратының көрсетті.

 

2.2 Шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін арнайы салық режимі және оларды қаржыландыру бағдарламалары

 

Біздің елімізде меншіктің  әр түрлі формаларына негізделген  экономика қалыптасуында, себебі кез-келген елде экономиканың өсу деңгейі меншіктік қарым қатынастардың пайда болуымен өзара тығыз байланыста, сондай-ақ  шағын кәсіпкерлік субъектілерінің әлемдік нарыққа шығу мүмкіндіктерін ескере отырып, Қазақстан Республикасы Президенті жеке кәсіпкерлікке қолдау көрсету туралы «Жеке кәсіпкерлікке қолдау көрсету туралы», «Жеке кәсіпкерлік туралы» және «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау» туралы Заңдарды шығарды.

Бұл құжаттарда шағын  кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіндегі салық салу жүйесінің жеңілдетілген  түрін қолдана отырып, есеп жүргізу  мен қаржылық есеп беруді құруға байланысты көптеген шарттар анықталады.

Салық жүйесі мемлекет бекіткен салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің және қаржы ресурстарының  бір орталықтандырылған  және жалпы  мемлекеттік қорын құру мақсатында өндірілген жиынтығын, сондай-ақ принциптерінің, тәсілдерінің, нысандарының жиынтығын, оларды өндіру әдістерінің жиынтығын көрсетеді.

Қазақстан Республикасының  салық жүйесі, салық кодексіне  сәйкес салық қызметі ұйымдарының  салықтық қатынастарын ретке келтіретін салықтың түрлерін, жинақтарын және  баж салықтарын, құқықтық нормаларын енгізеді.

Төлем төлеушілердің  жекелеген топтары үшін арнайы салық  төлеу тәртібі қаралған, онда есептеудің және жекелеген салықтарды төлеудің, есептеулерді тапсырудың жеңілдетілген  тәртібі  қолданылады.

Арнайы салық режимдері  мына жағдайларда қаралады: шағын  кәсіпкерлік субъектілеріне; шаруа (фермер) қожалықтарына; ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға; кәсіпкерлік қызметтің жекелеген  түрлеріне қатысты арнайы салық  режимдері.

Шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін арнайы салық режимінің ерекшелігі неде деген сұрақ туындайды. Арнайы салықтық режим корпоративті, жеке табыс (жалдамалы жұмыскерлердің еңбек ақысынан ұсталынатын табыс салығынан басқа), әлеуметік салық түрлері бойынша салықтық есепберуді жүргізу мен төлеудің жеңілдетілген есептеу жолын, сонымен қатар салықтық жүктемені азайтуға бағытталған жеңілдетілген ставка және басқада механизмдерді қарастыратын арнайы салықтық режим болып табылады. 

 Салықтық мақсатттарда, яғни шағын кәсіпкерлік субъектілеріне арнайы салықтық режимді  қолдану үшін Салық кодексінде табыс, саны және қызмет түрлері бойынша шектеулер қойылатын «шағын кәсіпкерлік субъектісі» деген термин қолданылады, яғни шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жеке кәсіпкерлер – кәсіпкерлік қызметпен айналысатын азаматтар кіреді. Олар міндетті мемлекеттік тіркелімнен өтуі тиіс:

• жалдамалы жұмыскерлердің еңбегін тұрақты пайдаланатын;
• кәсіпкерлік қызметтен салық салынбайтын табыс мөлшерінен асатын жылдық жиынтық табысы бар жеке кәсіпкерлер. Жеке кәсіпкерлердің мемлекеттік тіркелімін салық органдары жүзеге асырады.

Заңды тұлға – меншік шаруашылық жүргізу немесе жедел  басқару құқығында оқшау мүлкі  бар және осы мүлікпен өзінің міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттерді сатып ала алатын және жүзеге асыра алатын, сотта талап қоюшы және жауап беруші бола алатын ұйым.

Сонымен қатар арнаулы  салықтық режимді келесі қызмет түрлерін жүзеге асыратын заңды және жеке кәсіпкерлер  қолдана алмайды:

1) акциз өнімдерін  шығару;

2) бухгалтерлік, қаржылық, кеңестік қызмет жүргізу;

3) мұнай өнімдерін  жүзеге асыру;

4) шыны ыдыстарын қабылдау  және жинау;

5) кен өндіру;

6) лицензиаланатын, оның  ішінде:

6.1) дәрігерлік, медициналық  және ветеренарлық қызмет;

6.2) тұрғын коммуналды-тұрмыстық  объектілерді газбен жабдықтау  бойынша құрылыс, жөндеу жұмыстарын  жүргізу;

6.3) қорғаныс, өрт сигнализациаларын  және өртке қарсы автоматты  құралдарға техникалық және жөндеу  жұмыстарын жүргізу;

6.4) өртке қарсы техникалар мен құралдар жүзеге асыру мен өндіру;

6.5) жолаушылар лифтісіне  қызмет көрсету және жөндеу  жүргізу;

6.6) дизинфекция, дезинсекция  препараттары мен құралдарын  көтерме саудада жүзеге асырып  және қайта өңдейтін, оларды өндіретін,  сонымен қатар оларды қолданумен байланысты қызметтер мен жұмыстар түрлерін жүзеге асыратын фирмалар;

6.7) жолаушыларды және  автокөлік жүктерін халықаралық  тасымалдау мен жеткізу;

6.8) емдік препараттарды  шығару;

6.9) эксперементтік, құрылыс-монтаждық  жұмыстар, құрылыс материалдарын  шығару бойынша жұмыс;

6.10) алкогольді өнімдерді  бөлшек жүзеге асыру.

Басқа сөзбен айтқанда, 6.1 - 6.10 пунктерінде көрсетілген лицензиялық  қызмет түрлерін  жүзеге асыратын тұлғалар шағын кәсіпкерлер үшін берілген арнайы салық режимін қолдана  алады.

Мысалы, кәсіпкер автомобильдерді бензинмен қамтамасыз ететін станция мен шағын дүкен мен асханаға иелік етеді делік. Бұл жағдайда кәсіпкер арнайы салық режимін қолдана алмайды, себебі берілген режим мұнай өнімдеріне қолданылмайды. 

Сонымен қатар, берілген салық режимін келесілер қолдануға құқықтары жоқ:

- филиалдары мен өкілдіктері  бар заңды тұлғалар;

- филиалдар мен өкілдіктердің  өздері;

- еншілес заңды тұлғалар мен  тәуелді акционерлік қоғамдар;

- әртүрлі тұрғылықты мекендерде  құрлымдық бөлімшелері бар салық  төлеушілер.

Мысалы, заңды тұлғаның негізгі шарттары (табысы, жұмысшылар саны мен қызмет түрлері бойынша) бойынша арнайы салықтық режимді  қолдануға толық мүмкіндігі бар, бірақ оның филиалы бар. Бұл жағдайда заңды тұлға мен оның филиалы  арнайы салық режимін қолдана алмайды.

Арнайы салық режимін таңдау кәсіпкердің еркімен жүзеге асырылады. Бұл жағдайда шағын кәсіпкерлік  субъектісі бюджетпен есеп айырысудың тек бір формасын ғана таңдай алады. Арнайы салық режимі шегінде түрлі қызмет түрлері бойынша жұмыс істейтін кәсіпкерлік формасын ескере отырып, бюджетпен есеп айырысудың үш түрі ұсынылады.

Бір реттік талон негізінде – кәсіпкерлік қызмет түрі эпизодикалық сипатта болады. Егер де, кәсіпкердің табысы болса және ол өз қызметін жүзеге асыратын болса, онда ол бюджетпен патент негізінде есеп айырысуға құқылы.

Әртүрлі қызметпен жалдамалы еңбекті  пайдаланып айналысатын кәсіпкер үшін жеңілдетілген декларация негізіндегі бюджетпен есеп айырысу ұсынылады. Бюджетпен есеп айырысудың аталған формасындағы салық салудың мұндай механизімі кәсіпкерлік қызметтін даму деңгейін есептеу үшін, сонымен бірге кәсіпкерге салықтық тәртіпті үйретеді, бұдан да пайдалы бизнеске біртіндеп қадам басуына мүмкіндік береді.

Бір реттік талон негізіндегі арнайы салық режимі. Бір реттік талон  қызметі кезеңдік сипатта болатын жеке тұлғалар үшін ұсынылады. Мұндай қызмет түріне өз қызметін жылына 90 күндей ғана жүргізетін қызмет жатады.

Сонымен бірге жеке тұлғалар мемлекеттік  тіркеуден жеке кәсіпкерлік субъектісі ретінде босатылған. Мысалы, жеке тұлға бір реттік талон негізінде газеттер мен журналды сатумен айналысады. Бұл жағдайда онымен бір жыл ішінде 80 күнге талон алған (мамырда 25 күнге, маусымда 30 күнге, шілдеде 15 күнге, тамызда 10 күнге). Осылайша кәсіпкердің жыл аяғына дейін 10 күнге талон алуына болады. Егер жеке тұлға бір жыл ішінде 90 күндік талон алып, өзінің кәсіпкерлік қызметін жалғастырғысы келсе, онда ол жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеуден өтуі қажетте де салық органында салық салудың басқа режиміне өтуі тиіс. 

Бір реттік талон негізінде бюджетпен есеп айырысатын жеке тұлға бақылау-кассалық машинасын қолданудан босатылады, оған берілетін бір ғана талап – ол бір реттік талонның қолда болуы. Бір реттік талон құны қызметті жүзеге асырғанға дейін төленуі қажет. Талон құны жергілікті билік органымен бекітіледі. Бюджетпен бір реттік талон мен есеп айырысатын қызмет түрлері Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігімен бекітіледі.

Патент негізіндегі  арнайы салық режимі. Патент – арнаулы салық режимін қолдану құқығын куәландыратын және салық сомаларының бюджетке төленген фактісін растайтын құжат. Патент негізіндегі арнайы салық режим қызметі тұрақты сипаттағы жеке кәсіпкерлер мынадай талаптарға сай келеді:

1) жалдамалы қызметкерлердің еңбегін  пайдаланбайтын;