Қазақстан Республикасындағы Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні

3. 1995-1997 жылдар аралығы. 1995 жылдан бастап нарықтық жүйенің  заңдары жетілдірілген түрде  әрекет ете бастады. Экономикада бәсекелестік орта қалыптасып нарықты экономика толық қалыптасып жетілдіре бастады. 1997 жылы ҚР Президентінің «Шағын кәсіпкерлікті мемлекет қолдауды белсендірумен күшейту» туралы өкімі шықты. Онда мынандай шаралар жүзеге асырылды:

1. Шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша мемлекеттік институттар құрылды.

2. «Шағын кәсіпкерлікті  мемлекеттік қолдау» туралы заңдар  қабылданып оларға түзетулер  енгізілді.

3. Шағын кәсіпкерлікті  дамыту қоры ашылды.

4. Кәсіпкерлік субъектілерді  несиелендіру үшін 2-ші деңгейдегі  коммерциалық банктер несиенің минималды мөлшерін 10%-ға төмендетті.

5. Тек бақылаушы және  тексеруші мемлекеттік органдармен  құнды қызмет көрсету инстанциялардың  саны қысқартылды.

Жеке кәсіпкерліктің қалыптасуы негізінен мынандай 2 жолмен асырылады:

1. Жеке капитал немесе мемлекеттік меншіктің қолына беру жаңа кәсіпорындарашу арқылы.

2. Жекешелендіру арқылы. Жекешелендіру дегеніміз – объектілер  мемлекеттік меншікте меншіктің  басқа коллективтік акционерлік  және жеке формаларға берілуі.  Жекешеліндірудің негізгі мақсаты болып бәсеке қабілетті нарықтық қатынастарын дамыту, өндірістік және табиғи ресурстарды орналастыру мен пайдалануды тиімді жүзеге асыру жүйесі.

Жекешелендіру Қазақстанда 3 кезеңнен өтті:

1. 1991-1993 ж.ж.

2. 1993-1995 ж.ж.

3. 1996-1998 ж.ж. (1996-2000ж.ж.).

Қазақстанда 1991 жылдан бастап мынандай 3 бағытта жүргізілді:

1. Жеке жоба бойынша  тұрғызылған ірі және ерекше  мүлікті кешендерді жекешендіру.

2. Орта кәсіпорындарды  жаппай жекешендіру.

3. Аукциондар арқылы  жүзеге асырылатың шағын жекешендіру.

Осыған байланысты елімізде жекешендіруге жататын бүкіл  кәсіпорындар 3 топқа бөлінді:

1. Ірі кәсіпорындар, жұмысшылар  саны 5 мыңнан артық.

2. Орта кәсіпорындар, жұмысшылар саны 200-ден-5 мыңға дейін.

3. Шағын кәсіпорындар, жұмысшылар саны 200 адамдарға дейін.

 

 

1.2  Шағын кәсіпкерлік  субъектілеріне жалпы түсінік

 

 

Заңды тұлға құрмайтын  жеке адамдар және қызметкерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын және активтерінің жалпы құны ішінде алпыс мың еселенген айлық  есептік көрсеткіштен аспайтын, кәсіпкерлікпен айналысатын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылады. Шағын кәсіпкерлік субъектілері Қазақстан Республикасының қолданып жүрген заңдарына сәйкес кәсіпкерлік қызметтің кез келген түрлерін жүзеге асырады.

Заңды тұлға құрмайтын жеке кәсіпкер, сондай-ақ мынандай ұйымдық-құқықтық нысандардағы заңды тұлғалар:

• толық серіктестік;
• командиттік серіктестік;
• жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
• қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;
• өндірістік кооперативтер – шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылады.

Шағын кәсіпкерлік субъектілері қызметкерлерінің орташа жылдық саны барлық қызметкерлерді, оның ішінде жеке еңбек шарты бойынша, жұмысты  қоса атқару бойынша жұмыс істейтіндер, осы субъект филиалдарының, өкілдіктерінің және басқа оқшауланған бөлімшелерің қызметкерлерін ескере отырып анықталады. Қызметтің бірнеше түрін жүзеге асыратын шағын кәсіпкерлік субъектілері оған жылдық айналым көлемінде үлесі ең көп қызмет түрінің өлшемдері бойынша жатқызылады. Егер бір немесе бірнеше шағын кәсіпкерлік субъектісінің өлшеміне сай келетін шаруашылық серіктестігін құрған жағдайда құрылатын субъектінің жарғылық қорындағы олардың үлесі 25%-дан аспауы керек.

Заңды тұлға құрмаған жеке тұлғаларды:

• есірткі құралдары, психотпроптық заттармен прекурсорлардың айналымымен байланысты қызметті;
• акцизделетін өнімдерді өндіру немесе көтерме саудамен айналысатын  (алтыннан, күмістен, платинадан жасалған зергерлік бұйымдар өндіруден басқа);
• ойын және шоу-бизнес саласындағы қызметті;
• стандарттау, метрологияны, сертификаттау, аккредиттеу және сапаны басқару саласындағы қызметті;
• банктік қызметті және сақтандыру нарығындағы (сақтандыру агентінің қызметінен басқа) қызметті;
• бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қызметті жүзеге асыратын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік субъектілері деп тануға болмайды.

Шағын кәсіпкерлік субъектілері ҚР «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік  қолдау туралы» Заңының үшінші бабының  бірінші тармағында берілген ережелерден  асып кеткен жағдайда жеке және заңды  тұлғалар Қазақстан Республикасының  заңдарында көзделген жеңілдіктерден айырылады.

Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің  бірлестігі. Шағын кәсіпкерлік субъектілері ортақ мүдделерді және әрбір шағын  бизнес субъектісінің мүдделерін білдіру  мен қорғау, шағын кәсіпкерліктің дамуы үшін мейлінше қолайды жағдайларды, адал бәсекелестікті қамтамасыз ету мақсатымен Қазақстан Республикасы заңдарында белгіленген тәртіппен салалық салааралық, аумақтық белгілері бойынша сауда-өнеркәсіп палаталарын, қоғамдық бірлестіктер құруға құқылы.

Заңды тұлғалар – шағын  кәсіпкерлік субъектілері қауымдастық (одақ) нысанында бірлестіктер құра алады. Жеке тұлғалар – шағын кәсіпкерлік субъектілері қоғамдық бірлестіктер құра алады.

Кәсіпкерліктің құқықтарын қорғау жөніндегі қоғамдық бірлестіктер мен қауымдастықтардың кәсіпкерлік  қызметке негізсіз араласу фактілеріне жол бермеу мақсатында:

- нормативтік құқықтық  актілердің кәсіпкерлік құрылымдардың  қызметіне ықпалына тәуелсіз  құқықтық сараптама жүргізуге;

- құқық қорғау және  бақылау органдарына кәсіпкерлердің  құқықтарын бұзуға кінәлі адамдарды жауапқа тарту туралы материалдар енгізуге;

- кадрларды даярлау,  қайта даярлау және олардың  біліктілігін арттыру жүйесін  дамытуды қамтамасыз етуге;

- шағын кәсіпкерлік  субъектілердің мүдделеріне қысым  жасаған мемлекеттік органдардың  іс-әрекетіне сот органдарына шағымдану;

- шағын кәсіпкерлік  субъектілерінің шағын кәсіпкерлікті  әлеуметтік-экономикалық дамытудың  аймақтық бағдарламасының жасауға  қатысу.

Шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін кепілдіктерге тоқталып қалсам.

Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің  шаруашылық қызметіне негізсіз араласуға жол бермеу кепілдіктері:

1) бақылау және қадағалау  міндеттерін жүзеге асыратын  мемлекеттік органдар шағын кәсіпкерлік  субъетісінің қызметіне тек сот  тәртібімен ғана тййым салуы  немесе  оны тоқтата тұруы мүмкін.

2) шағын кәсіпкерлік субъектісінің қаржы–шаруашылық қызметін уәкілетті мемлекеттік органдар жылына бір реттен жиі тексермейді.

3) адам саны 10-нан аспайтын  шағын кәсіпкерлік субъектілері, салық органдарын қоспағанда, сондай–ақ  қылмыстық істер қозғалғаннан  басқа жағдайларда, мемлекеттік бақылаушы органдар тарапынан ең жиі дегенде үш жылда бір рет тексерілуі мүмкін.

4) мемлекеттік бақылау  органдарының тексеру жүргізетін  қызметкерлері шағын кәсіпкерлік  субъектілеріне олар қатаң есептілік  бланкілеріне ресімделген арнайы нұсқаманы көрсеткен жағдайда ғана тексеруді жүзеге асыруға міндетті.

5) тексерулер жүргізген  кезде мемлекеттік бақылаушы  органдардың қызметкерлері Қазақстан  Республикасының заңдарына сәйкес  шағын кәсіпкерлік субъектілеріне  тексеру жүргізу туралы негіздемені көрсетуге және шағын кәсіпкерлік субъектісіндегі Келушілерді есепке алу кітабына тексеру жүргізілгендігі туралы белгі қоюға міндетті.

6) лауазымды адамдардың  еркін кәсіпкерлік қызметті жүзеге  асыруға мүмкіндік бермеуге әкеп  соғатын іс - әрекеттер жауапқа тартылады.

7) мемлекеттік органдардың  шағын кәсіпкерлік субъектісіне  келтірген зиянының оның ішінде  қолдан шығарып алған пайданың  орнын осы органдар толтыруға  тиіс.

Қазақстанда шағын кәсіпкерлік  субъектілерін төрт топқа бөліп  қарастыру көзделген:

- бірінші топ: шығындардың артуы және табыс салығының төмендеуі - кәсіпорындардың дамуы мемлекеттің фискальдық қызметіне зиян келтіре отырып іске асуда.

- екінші топ: шығындардың  азаюы және табыс салығының  артуы. Мұндай жағдайда қажетті  түрде қосымша зерделеуге байланысты басқа да белгісіз факторлардың әсері байқалады.

- үшінші топ: шығындар  мен салықтар көтеріледі. Мұндай  жағдайда кәсіпорындардың мемлекеттік  фискалдық мүдделері әлі баланстық  тепе- теңдігін таба алған жоқ.  Табыс салығы ставкасының қосымша  өзгерістері экономикалық қызметтін осы түрінде олардың төмендеуі жағына қарай жүруі керек.

- төртінші топ: салықтар  мен ставкасы азаяды. Осы жағдай  сондай–ақ табылмаған факторлардың  әсерімен байланысты, сондықтан  да қосымша зерттеулердің қажет  етеді.

Аталған осы тәртіппен: бірінші топқа ауыл шаруашылығы, аңшылық және орман шаруашылығы, балық, балық өсіру шаруашылығы, сусындар өндіру, тері, тері өнімдері мен аяқ киімдер өндірісі, ағаш өндеу және ағаштан бұйымдар жасау өндірісі, мұнай өнімдері, машина мен жабдықтар шығару өндірісі мен құрылыс салалары жатады.

Екінші топқа тұтастай алғанда, өнеркәсіп,соның ішінде тау-кен  өнеркәсібі, шикі мұнай мен табиғи газ өндіру, осы салада қызмет көрсету, ет және ет өнімдер өндірісі, қағаз  өндірісі, химия өндірісі және қаржы  қызметі жатады.

Үшінші топқа жататындар: уран мен торилік кендерден басқа  түрлі-түсті металл кендерін өндіру, өндеуші өнеркәсіптер, тоқыма өндірісі, сауда, автомобиль, тұрмыстық бұйымдар мен жеке пайдалынатын заттарды жөндеу, жалдау және қызмет ұсыну, коммуналдық, әлеуметтік және жеке қызметтер көрсету.

Төртінші топқа: көмір, лигнит, торф өндіру, өсімдік майлары  өндірісі, ұн-дән, крахмал мен крахмал  өнімдерін өндіру өнеркәсібі, электр энергиясын, газ бен су өндірісі мен тарату салаларын жатқызамыз.

Кәсіпкерлік қызмет түрлерінің кең спектіріне таралады, олар: өндірістік, шаруашылық, коммерциялық, сауда сатып алу, делдалдық, инвестициялық, кеңес беру, қызмет көрсету және қаржылық деген бірнеше түрге таралған.

Өндірістік кәсіпкерлік  – бұл кәсіпкер еңбек құралдары, жұмыс күші факторларын пайдалана отырып, тауарлар, қызметтер, жұмыстар, тұтынушыларға, сатып алушыларға, сауда ұйымдарына әрі қарай сату үшін ақпарат өндіретін қызмет. Сонымен, кәсіпкерліктің бұл түрінде өндіріс функциясы – негізгі анықтауышы болмақ. Өндірісті жүзеге асыру үшін кәсіпкер мыналарды пайдаланады: жұмыс күшін, өндірістік қорларды, материалдар мен ақпараттарды. Сонымен қатар кәсіпкерге өз күшімен істей алмайтын қызметтер мен жұмыстар қажет, яғни ол сырттан тұлғалар мен ұйымдарды жұмысқа тартатын болады. Кәсіпкердің пайдасы тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді сатудан келген кіріс пен өндірістен бастап, оны тұтынушылардың сатып алуына дейінгі шығындар арасындағы айырмашылық есебінен құралады.

Коммерциялық кәсіпкерлік  – тауар-ақшалық, тауар-айырбаспен байланысты кәсіпкерлік. Кәсіпкер басқа тұлғалардан әрі қарай қайта сату үшін дайын тауарларды сата отырып, саудагер рөлінде болады. Бұл жағдайда кәсіпкердің шығындары нарықты зерттеу мен тауарларды сатып алу, тасымалдау, сақтау және өткізу операцияларын жүргізу үшін жұмыскерлер жалдаумен байланысты болады. Мұндай кәсіпкерлікте тауар фактор болып табылады, ал кәсіпкердің пайдасы тауарды сатып алу бағасынан жоғары бағамен сату жолымен құралады.

Қаржылық кәсіпкерлік  – коммерциялық кәсіпкерліктің ерекше формасы, онда сатып алу-сату заты ақша мен құнды қағаздар болып табылады. Оны кәсіпкер сатып алушыларға сатады немесе несиеге береді. Қаржылық кәсіпкерлік ақшаларды, валюталарды, құнды қағаздарды потенциалды сатып алушылар туралы, валютаның бағамы, несиелік пайыз туралы, қаржы-несие операцияларын жүзеге асыру жағдайы және оларды рәсімдеу тәртібі жайлы, кәсіпкерге қажет ресурстардың көзі туралы ақпарат алуды талап етеді. Кәсіпкердің пайдасы өзара пайызбен қаржы ресурстарын сату, үстеме капитал алу нәтижесінде пайда болады.

Делдалдық – кәсіпкер өзі тауар-ақшалық операцияларда  тауар айырбас процесінде тұрақты  байланыстыратын делдал ретінде  болатын кәсіпкерлік. Кәсіпкердің  басты мақсаты: өзара келісім  жасауға мүдделі екі жақты  делдалдық осы жақтарын әрқайсысына  қызмет көрсете алады деген негізде болатындай біріктіру және қосу әдісі. Осындай қызметтерді көрсеткені үшін кәсіпкер комиссиондық түрінде табыс табады.

Сақтандыру кәсіпкерлігі кәсіпкердің нақты ақыға күтпеген бақытсыздықтың салдарынан дүние мүлікті, құндылықтарды, өмірінен айырылудан сақтандырушыға өтем ақы төлеуге кепілдік береді. Кәсіпкер сақтандырушыдан сақтандыру жарнасын алады, оны сақтандыру оқиғасы болған жағдайда қайтарады. Осындай оқиғаның бөлу ықтималдығы шамалы, онда жарнаманың талғам бөлігі кәсіпкерлік кірісті құрайды.